18. ÜNİTE ELEKTRİK DEVRELERİNDE GÜÇ VE İŞ ÖLÇMEK

18. ÜNİTE ELEKTRİK DEVRELERİNDE GÜÇ VE İŞ ÖLÇMEK KONULAR 1. Doğru Akım Devrelerinde Güç Ölçmek 2. Bir Fazlı Alternatif Akım Devrelerinde Güç Ölçmek 3. Elektrik İşinin Ölçülmesi

18.1.Doğru Akım Devrelerinde Güç Ölçmek Elektrik enerjisi ile çalışan alıcıya elektrik enerjisi uygulandığında ısı, ışık, hareket vb.şekilde iş elde edilir. Elektrik enerjisi bir iş yaptırdığına göre bir güce sahiptir. Buradan da görüldüğü gibi birim zamanda yapılan işe güç denir. Gücün birimi watt tır. Bu güç devreye uygulanan gerilim ve çekilen akımla doğru orantılıdır. Elektriksel güç: P = V x I şeklinde ifade edilir. P= Elektriksel güç (watt), V= Gerilim (Volt), I= Akım (Amper) Örnek: 220 volt gerilimle çalışan bir ütü 4.8 amper akım çekmektedir, bu ütünün gücünü hesaplayınız. P= V x I = 220 x 4,8 = 1056 watt Alıcılar genellikle standart gerilimlerde çalıştıklarından aynı gerilimle çalışan alıcılardan fazla akım çeken daha fazla güç harcayacaktır. 18.1.1. Ampermetre ve Voltmetre Yardımı ile Güç Ölçmek P = V x I formülünde görüldüğü gibi elektrik devrelerinde akım ve gerilimin çarpımı elektriksel gücü verir. Burada elektrik devresinin çektiği gücün bulunabilmesi için akım ve gerilim değerlerinin ölçülmesi gereklidir. Ancak, alternatif akımda omik dirençlerin çektiği güç aktif, bobin ve kondansatörlerin çektiği güç reaktiftir. (Bu konu ileriki modüllerde detaylı olarak işlenecektir). Bu yüzden P= V x I formülü ile gücün hesaplanması, yalnız DC devrelerde ve omik dirençli AC devrelerinde mümkündür. Şekil 18.1 Ampermetre voltmetre ile güç ölçme 383

18.1.2. Wattmetrelerin Yapısı ve Çeşitleri Doğrudan doğruya güç ölçen aletlere wattmetre denir. Wattmetrelerin dijital ve analog tipleri bulunmakta olup seviye olarak genelde W ve KW seviyelerinde sınıflandırılırlar. Wattmetreler ile doğru ve alternatif akımda güç ölçülebilir. Ancak AC ve DC wattmetre seçimine, AC ve DC de güç ölçebilen wattmetre de ise AC-DC kademe seçimine dikkat edilmelidir. Güç akım ve gerilimin çarpımına eşit olduğundan wattmetreye alıcının akım ve gerilim değerleri aynı anda girilmelidir. Bu gereksinim wattmetrenin akım bobini güç ölçümü yapılacak devreye seri, gerilim bobini paralel olacak şekilde bağlanarak karşılanır. Wattmetrelerde küçük güç ölçülecekse akım bobininin sonra, büyük güç ölçülecek ise akım bobininin önce bağlanması ölçme hatasını azaltacaktır. Şekil 18.2 Wattmetre ve devreye bağlanması 18.2.Bir Fazlı Alternatif Akım Devrelerinde Güç Ölçmek 18.2.1. Güç Ölçme 18.2.1.1. Aktif Güç Ölçme Tüketicinin çektiği akımın meydana getirdiği aktif güç, tüketici tarafından faydalı hâle getirilir. Örneğin, ısı harcayan cihazlarda aktif güç termik güce, motorlarda mekanik güce, lambalarda ise aydınlatma gücüne dönüşür. Yani aktif akımın meydana getirdiği aktif güç, faydalı güce çevrilebilir. Wattmetre: Elektrik devrelerinde alıcının aktif gücünü ölçmek için kullanılan ölçü aletleridir. 384

Wattmetreler her şartta alıcıların aktif güçlerini gösterir. Yapısı: Wattmetreler ampermetre ve voltmetrenin özelliğini bir arada gösteren ölçü aletleridir. Alıcının gücünü Watt, Kilowatt, Megawatt ve Gigawatt olarak ölçer. Wattmetreler, biri akım bobini diğeri ise gerilim bobini olmak üzere iki bobinli ölçü aletleridir. Akım bobini kalın kesitli az sarımlıdır ve ampermetre özelliği göstermektedir. Gücü ölçülecek alıcıya seri bağlanır. Gerilim bobini ise ince kesitli iletkenden çok sarımlı olarak yapılır ve voltmetre özelliği göstermektedir. Gücü ölçülecek alıcıya paralel bağlanır. 1 kw= 1000 W 1 MW= 1000000 W 1 MW= 1000 kw 1 GW= 1000 MW Şekil 18.3 Elektrodinamik wattmetre ve iç yapısı Elektrodinamik wattmetrelerde sabit iki bobin arasında dönen bir bobin bulunur. Bobinler arasındaki manyetik alanın değişiminden dolayı, hareketli bobinde bir dönme olur. Dönme kuvveti hareketli bobinden geçen akım ile bobine etki eden manyetik alanın kuvvetine bağlıdır. Manyetik alanı oluşturan akım ile hareketli bobinden geçen akım aynı akım olduğundan oluşan kuvvet akımın karesi ile orantılı olur. Hareket eden bobinin açısal pozizyonu ortalama kuvvetle aynı olduğundan bu ölçü aleti bobinden geçen akımın karesinin ortalamasını yani efektif değerini ölçer. Wattmetrelerde gerilim bobini hareket edebilecek şekilde yapılmış ve üzerine bir ibre bağlanmıştır. Ağırlıklarının az olması ve sürtünmeyi azaltmak için gerilim 385

bobininin bir kısım sipirleri azaltılarak sipirden dolayı azalan direnç, sabit elektronik dirençle R (öndirenç) telafi edilmiştir (Şekil 18.3.). Gerilim bobinleri gücü ölçülecek alıcıya paralel bağlandıklarından üzerlerinden geçen akım ve meydana getirdikleri manyetik alan sabittir. Akım bobini gerilim bobinine göre daha ağır yapılı ve hareketsizdir. Üzerlerinden gücü ölçülecek alıcının akımı geçer. Akım yükün durumuna göre sürekli değişeceğinden akım bobininden meydana gelen itici manyetik alan da sürekli değişecektir. Wattmetre ibresi ve gerilim bobini de değişen alanın şiddetine bağlı olarak kadran üzerinde hareket edip alıcının gücünü gösterecektir. Wattmetreler güç ölçmek maksadı ile bağlanırken büyük güçlü alıcıların gücü ölçülecekse akım bobini önce bağlanmalı, küçük güçlü alıcıların gücü ölçülecekse akım bobini sonra bağlanmalıdır. Çeşitleri: Wattmetreler, faz şekline göre bir fazlı ve üç fazlı olmak üzere iki çeşit İmal edilmektedir. Aynı zamanda teknolojinin gelişmesiyle birlikte analog üretilen wattmetreler yerlerini dijital wattmetrelere bırakmaktadır. Ancak çalışma prensipleri aynıdır. Şekil 18.4 Dijital wattmetre ve iç yapısı Şekil 18.5: 1 fazlı wattmetre; a) Direk bağlantı b) Akım trafolu bağlantı 386

Resim 18.1 Deney setindeki 1 fazlı wattmetre varmetre bağlantı yerleri Şekil 18.6 Omik alıcı- yük (akım gerilim ile aynı fazda) diyagramı - Direk yöntemle aktif güç ölçme 387

18.3. Elektrik İşinin ÖLÇÜLMESİ 18.3.1. Elektrik Sayaçları (AA) 18.3.1.1. Görevi Üretilen ve tüketilen elektrik enerjisinin bilinmesi, kayıpların bulunabilmesi ve maliyetinin hesaplanabilmesi için elektrik enerjisinin ölçülmesi gerekir. Elektrik sayaçları, devreden çekilen güçlerin sabit veya değişken değerlerini zaman ekseni üzerinde toplayarak genellikle kilowattsaat (kwh) cinsinden kaydeden ölçü elemanıdır. Elektrik alıcılarının gücünü ölçen aygıt wattmetre, elektrik alıcılarının yaptığı işi doğrudan ölçen aygıtlara elektrik sayacı denir. Wattmetreyle sayacın yapısı tamamen aynıdır. Tek fark, wattmetrede ibre, sayaçta sayıcı (numaratör) bulunmasıdır. Sayaçların çeşitleri şunlardır: Devreye bağlantısına göre sayaçlar Doğrudan bağlantısı yapılan sayaçlar Ölçü transformatörleri ile bağlantısı yapılan sayaçlar Akım trafosu ile bağlanan (x/5, AG) sayaçlar Akım ve gerilim trafosu ile bağlanan (x/5, OG) sayaçlar Yapılarına göre sayaçlar Elektromekanik elektrik sayaçları Elektronik elektrik sayaçları İmalat ve bağlantı şekline göre sayaçlar Bir faz iki telli (bir elemanlı) sayaçlar Üç faz dört telli (üç elemanlı) sayaçlar Üç faz üç telli sayaçlar (aron veya 2 elemanlı) sayaçlar Fonksiyonlarına göre sayaçlar Normal sayaçlar Demantmetreli sayaçlar Çok tarifeli sayaçlar Yük profili kaydeden sayaçlar Haberleşme özellikli sayaçlar 388

Resim 18.2 Elektronik ve elektromekanik sayaçlar 18.3.1.2. İndüksiyon Sayaçları ve Bağlantıları İndüksiyon sayaçları yapı itibariyle wattmetreye benzemektedir. Kalın kesitli az sarımlı akım bobinleri ve ince kesitli çok sarımlı gerilim bobinleri vardır. Akım bobinlerinin sargı dirençleri küçüktür ve alıcıya seri bağlanır. Gerilim bobinlerinin dirençleri büyüktür ve alıcıya paralel bağlanır. Aktif sayaçlar: Aktif sayaçlar alıcıların aktif iş enerjilerini ölçer. Ölçtükleri faz sayılarına göre iki şekilde imal edilmektedir: Bir fazlı sayaçlar ve üç fazlı aktif sayaçlardır. Bir fazlı aktif indüksiyon sayaçları: Prensip olarak indüksiyon motoruna benzeyen aktif sayaçta disk, sayıcı eleman, gerilim bobini, akım bobini ve daimi mıknatıs bulunmaktadır. Akım bobininden geçen akımın ve gerilim bobininde düşen gerilimin oluşturduğu manyetik alanın alüminyum disk üzerinde oluşturdukları döndürme momentine göre çalışır. Elektromekanik indüksiyon sayaçta, dönme hareketi bir dişli aracılığı ile numaratöre iletilip numaratörde harcanan enerji toplanarak ölçülmektedir. Burada aletin dönme hızı, devrenin çektiği güç ile doğru orantılıdır. Bu aletlerde karşı koyma yöntemi yerine, hareketli sistemin hızıyla orantılı olan frenleyici moment kullanılır. Frenleyici moment, hareketli sistemle aynı mil üzerine tespit edilen alüminyum diskin daimi mıknatıs kutupları arasında dönmesiyle sağlanır. Akım ve gerilim bobini olmak üzere iki adet bobin vardır. Akım bobini kalın iletkenden az sipirli, gerilim bobini ince iletkenden çok sipirli yapılmıştır. Akım bobini alıcıya seri, gerilim bobini alıcıya paralel bağlanır. Her iki bobinde sayaç içerisinde sabit olarak yerleştirilmiş ve aralarına dönebilecek şekilde yataklanmış alüminyum disk yerleştirilmiştir. Sayaçları gerilim bobinleri para- 389

lel bağlandıklarından oluşturdukları manyetik alan sabittir. Akım bobininden alıcı akımı geçtiği için sürekli değişiklik gösterir. Bu iki manyetik alan arasında faz farkı meydana getirilerek alüminyum diskin tıpkı bir asenkron motorun rotoru gibi dönmesi sağlanmıştır. Sayaç üzerinden geçen akımın miktarına bağlı olarak alüminyum disk hızla veya yavaş dönerek miline bağlı sonsuz vida aracılığı ile bir numaratörü çevirir. Numaratör, sayaç ekranından okunabilecek şekilde harcanan elektrik enerjisini kilowatt/saat olarak yazar. Sayaç içerisinde, amortisman momentini sağlayan tabii mıknatıs vardır. Bu tabii mıknatıs sayaç çalışırken diskin kontrollü dönmesini sağlar ve sayaç üzerinden geçen akım kesildiğinde diskin ataleti ile dönmesini engeller. Böylece gereksiz yere kullanılmaya enerji sayaç tarafından yazılmamış olur. Şekil 18.7 de 1-3 akım bobini, 2-4 gerilim bobini uçlarıdır. Şekil 18.7 1 fazlı indüksiyon aktif sayaç iç yapısı 390

Şekil 18.8: 1 fazlı indüksiyonlu ( elektromekanik) aktif sayaç devre bağlantısı Şekil 18.8 ve 18.9 da 1 faz iki telli sayaç bağlantıları verilmiştir, inceleyiniz. Şekil 18.9: 1 fazlı indüksiyonlu ( elektromekanik) aktif sayaç tesise bağlantısı 391

Resim 18.3: 1 fazlı iki telli aktif sayaç ön görünüşü Üç fazlı aktif indüksiyon sayaçları: Üç fazlı sayaçlar iki veya üç adet bir fazlı indüksiyon sayaçlarının bir araya getirilmesinden meydana gelir. Bu nedenle çalışma prensibi ve özellikleri bir fazlı sayaçların aynısıdır. Üç fazlı olanlarda bir adet veya 2 adet disk aynı eksen üzerindeki mile tespit edilmiştir. Şekil 18.10: 3 fazlı indüksiyonlu ( elektromekanik) aktif sayaç tesise bağlantısı Sayacın dönebilmesi için devreden akım çekilmesi gerekir Böylece akım bobininde bir manyetik alan hasıl olur Sayacın devreye paralel bağlı gerilim bobininde zaten manyetik alan vardır Gerilim bobinleri tarafından meydana getirilen manyetik alanın diskte doğurduğu Foucault akımları, akım bobininin meydana getirdiği manyetik alanın etkisiyle diski hareket ettirir. 392

Şekil 18.11: 3 fazlı indüksiyonlu aktif sayaç iç yapısı Hareket eden disk, bir dişli sistemi çalıştırarak numaratörün hareketini sağlar Sayaçta bulunan U mıknatısın kutupları arasından geçen disk üzerinde de bir indükleme akımı doğurur Bu da diskin frenlenmesine ve hareketinin ayarlanmasına sebep olur. Sayacın ayarı bu mıknatıs aracılığıyla yapılabilir. 393

3 fazlı 4 telli sayaç bağlantısı: Üç fazlı, nötrlü ve nötrü topraklanmış sistemlerde dengesiz yüklerin çektikleri enerjinin ölçülmesinde kullanılır. Her fazın enerjisini ayrı ayrı ölçüp bunların toplamını verecek şekilde yapılmıştır. Üç ölçme sistemleri yani üç akım, üç gerilim bobinleri vardır. Akım bobinlerinin her biri bir faza seri, gerilim bobinleri de kendi fazlarının girişi ile nötrü arasına paralel bağlıdır. Şekil 18.12 Üç fazlı dört telli sayaç bağlantısı Şekil 18.12 deki bağlantıda; 1. akım bobin uçları, 1 ve 3 numaralı ile 2. akım bobini uçları, 4 ve 6 numaralı ile 3. akım bobin uçları, 7 ve 9 numaraları ile gösterilmiştir. 3 adet gerilim bobinleri girişleri, 1-4- 7 numaraları akım bobini girişlerinden alınmıştır. Gerilim bobinlerinin çıkışları birleştirilerek 10-12 numaralı klemenste nötüre bağlanmıştır. 3 faz 3 telli sayaç, aron bağlantısı: Bu sayaçlara aron bağlı sayaçlar da denmektedir. İki adet çalışma sistemi vardır. Bu tip sayaçlar nötrsüz yükleri dengeli sistemlerde kullanılır. İki çalışma sistemleri olduğundan iki akım ve iki de gerilim bobini vardır. Aron bağlı sayaçlar, akım bobinlerine bağlı olmayan üçüncü fazdan çekilen enerjiyi ölçmez. Bu nedenle aron bağlı sayaçlar üç fazı dengeli olan sistemlerde kullanılmalıdır. 394

Yalnız iki faza göre akım ve gerilim bobinleri olduğundan sarfiyatları üç faz dört telli sayaçlara göre azdır. Ayrıca yüksek gerilim ve yüksek akım devrelerinde kullanılırken iki akım ve iki gerilim trafosu gerektiğinden bir akım ve bir gerilim trafosundan tasarruf edilir. Maliyet açısından uygundur. Şekil 18.13 Aron bağlı 3 faz 3 telli sayaç bağlantısı Şekil 18.13 deki bağlantıda; 1. akım bobini, 1-3 numaralı klemens arasına bağlanmış ve 1. gerilim bobinin girişine 1. klemensten köprü alınmıştır. 2. akım bobini, 7-9 numaralı klemens arasına bağlanmış ve 2. gerilim bobinin girişine 7. klemensten köprü alınmıştır. Gerilim bobinleri çıkışları 4-5 numaralı klemenste birleştirilerek 380 Volt uygulanır. Reaktif sayaçlar: İşletmelerde çekilen reaktif gücü ölçen cihazlara reaktif sayaç denir. Alternatif akımda çalışan endüktif yükler (motor, trafo vb.) aktif gücün yanında bir de reaktif güç harcanır. Büyük işletmelerde çok sayıda motor ve trafo kullanıldığından çekilen reaktif güç de büyük olur. Dolayısıyla boşu boşuna para ödemiş oluruz. Ayrıca trafoyu ekstra yüklemiş olduğumuzdan dolayı enerji dağıtım şirketine olan yükümüz artar. 395

Ev ve küçük iş yerlerinde çalıştırılan endüktif özellikteki alıcılar reaktif enerji çeker fakat bu güç çok küçük olduğundan böyle küçük aboneler ( 9 KW altında tesisler) için endüktif reaktif enerji sayacı istenmez. Bu nedenle reaktif sayaçlar 3 fazlı olarak üretilir. 50 KVA üzeri güç değeri olan tesislerde kapasitif reaktif sayaç kullanılması zorunludur. Yapıları aktif sayaçlara benzer. Aralarındaki fark sayacın gerilim bobinine uygulanan gerilimin akıma göre 900 kaydırılması gerekir. Gerilim bobini uçların diğer fazlara bağlanması ile sağlanır 01.01.2008 tarihinden geçerli olarak günümüzde 2011 yılında da ENDÜKTİF REAK- TİF TÜKETİM ORANI % 20, KAPASİTİF REAKTİF ORANI % 15 tir. Yani aktif tüketimin endüktif reaktif tüketime oranı % 20 yi geçmemesi gerekir. Oran geçtiği zaman elektrik dağıtım şirketi reaktif tüketim bedelini almaktadır. Şekil 18.14 e bakıldığında aktif sayaç akım bobinleri ile reaktif sayaç akım bobinleri seri bağlıdır. Şekil 18.14 Üç fazlı aktif ve reaktif mekanik sayaç bağlantısı Şekil 18.15 incelendiğinde aktif sayaç ile reaktif sayaç akım bobinleri birbirine seri, kapasitif sayaç akım bobinleri ters bağlanmıştır ( Kapasitif sayaç akım bobin- 396

lerinin çıkışından giriş yapılmıştır.). Ayrıca kapasitif sayaçlar üretilmez, endüktif sayaçların akım bobinleri tersten bağlanarak kapasitif sayaç bağlantısı elde edilir. Şekil 18.15: 3 fazlı aktif- reaktif- kapasitif sayaç bağlantısı Ölçü trafolu sayaç bağlantıları: Sayaçların ölçü trafolu bağlantılarında, akım trafolu bağlantı ve gerilim trafolu bağlantılarını inceleyelim. Sayaçların bağlanacağı tesislerin ölçeceği akımlar ve gerilimler büyük olduğunda devrelere ölçü trafoları ile bağlanır. Ölçü transformatörleri ile kullandıklarında sayacın gösterdiği değer, trafonun dönüştürme oranı ile çarpılır. Örneğin, akım transformatörünün dönüştürme oranı, gerilim transformatörünün dönüştürme oranı nu, sayaçta okunan değer de K ise ölçülen enerji (A), olur. Akım trafolu sayaç bağlantısı: Alçak gerilim şebekelerinde, büyük akım çeken tesislerde akım bobinine, bir ölçü transformatörünün sekonder uçları bağlanır. Bu tip yerler için sayacın akım bobini 5 A lik ve gerilim bobini de şebekeye doğrudan doğruya bağlanacak şekilde düzenlenmiştir. 397

1 fazlı akım trafolu sayaç bağlantısı: Şekil 18.16: 1 fazlı akım trafolu aktif sayaç bağlantısı 3 fazlı akım trafolu sayaç bağlantısı: şekil 18.17 3 fazlı 4 telli akım trafolu aktif sayaç bağlantısı 3 fazlı gerilim ve akım trafolu sayaç bağlantısı: Yüksek gerilimli tesislerde güç sarfiyatını ölçmek için sayaçlar ölçü transformatörleri ile birlikte bağlanır. Böylece yüksek gerilimin değeri sayaç için uygun bir seviyeye düşürüldüğü gibi aynı zamanda sayaç, yüksek gerilim devresinden de yalıtılmış olur. 398

Gerilim trafolu sayaçların gerilim bobinleri 100 Volt luk olmalıdır çünkü orta gerilim tesislerinde sayaç için kullanılacak gerilim trafosu sekonder gerilimi 100 Volt tur.hem büyük akım hem de büyük gerilim ölçülmesi gerektiğinde akım ve gerilim trafoları birlikte devreye bağlanır. Böylece yüksek değerli akım ve gerilim ölçülmesi sağlanmış olur. Şekil 18.18: 3 fazlı gerilim ve akım trafolu aktif sayaç bağlantısı 18.3.1.3. Elektronik Sayaçlar ve Bağlantıları Elektrik tesislerinde ve konutlarda kullanım için tasarlanan elektronik elektrik sayaçları tek fazlı ve üç fazlı olarak sınıf 1 hassasiyetinde üretilmektedir. Bu sayaçlara akıllı sayaçlar da denir. Hassasiyet sınıfları 0,5 e kadar düşürülmüştür. Günümüzde yeni yapılarda aboneliklerde elektronik sayaçların kullanılması zorunludur. TEDAŞ Genel Müdürlüğü, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Enerji İşleri Etüt İdaresi yetkilileri 2010 yılında yapmış oldukları çalışmalar neticesinde birtakım hesaplamalarda bulunmuşlar ve buna göre 17:00 ile 22:00 saatleri arasında kullanımın toplam kullanıma göre miktarı %15 olarak saptanmış. 2003 yılında bu oran daha da büyümüştür. Tüketimin yaklaşık %25-30 unun meskenlere ait olduğu düşünüldüğünde, meskenlerde kullanılan enerjinin büyük bir kısmının faal alanın dışına kaydırılmasıyla maksimum % 25 lik bir kullanım saat bazında kaybolarak daha fazla tasarruf sağlamaktadır. Saat zamanındaki aşırı yüklenmeden oluşan hat kayıpları, vs. diğer 399

unsurların eklenmesiyle oluşan enerjinin 2010 yılı verilerine göre yıllık bazda % 15 lik kaydırılması neticesinde elde edilecek tasarruf, 1.5 milyar doları bulmaktadır. Bu kendi elimizdeki enerjiyi kullanma sırasında kâra geçmek anlamına gelir. Sonuçta elektronik elektrik sayacının kullanımının yaygınlaşması hem enerji üreticisine hem abonelere hem de ülke ekonomisine bir katkı sağlamaktadır. Sayaç bir taraftan wattmetre gibi bağlı olduğu devrenin gücünü ölçerken diğer taraftan zaman içinde değişen bu güçlerin zamanla çarpımlarını toplayıp kwh veya MWh olarak kaydeder. Sayaçlar, Elektrik Tarifeleri Yönetmeliği nde öngörülen tarife kategorilerini sağlamak için 4 tarifeli Türkiye de gündüz, gece, puant olarak 3 tarife uygulanmaktadır, 2011 yılı itibari ile), bir günü sekiz ayrı zaman dilimine bölebilmekte, hafta içi, cumartesi ve Pazar günleri için ayrı ayrı tarifelendirme yapabilmektedir. Tarifelendirmedeki asıl amaç, elektrik enerjisi tüketimini 24 saate dengeli biçimde yaymak ve tüketiciyi elektrik tüketimi konusunda bilinçlendirmektir. Kullanıcı sayaç bilgilerini kontrol ederek tüketimini yönlendirebilir. Her zaman dilimi farklı fiyatlandırılacağı için tarifeli kulanım tüketiciyi ucuz olan zaman aralığında elektrik tüketmeye yöneltecektir. Analog sayaçlarda olduğu gibi dijital elektrik sayaçlarının da reaktif güç ölçümü yapanları imal edilmektedir. Mekanik sayaçla elektronik sayaç arasındaki farklar: Mekanik sayaçlarla elektronik sayaçların ölçüm sistemi farklıdır. Elektronik sayaçlarda mekanik parçalardan kaynaklanan sorunlar yüzünden arızalanma söz konusu değildir. Elektronik sayaçlarda klemens ve gövde kapağı açılma tarihleri, saatleri ve adetlerinin kayıtları tutulduğu için kaçak elektrik kullanma riski çok azdır. Elektronik sayaçlarda geriye dönük tüketim bilgileri tutulduğundan enerji bilgileri takip edilebilir. Elektronik sayaçlarda çok tarifeli sisteme abone olunarak tüketilen aynı enerjiye karşı daha az para ödemek mümkündür. Elektronik elektrik sayaçları tasarruf sağlaması Mekanik sayaçlar tek tarife üzerinden fiyatlandırıldığı için aylık gider sabittir. Elektronik sayaç satın alınıp çok tarifeli sisteme abone olunduğu takdirde mekanik sayaçta tüketilen enerjiye ödenen tutar elektronik sayaçta daha azdır (Kullanılan zaman dilimine bağlı olarak). Ödenen faturada tasarruf sağlanılması için yalnızca elektronik sayaç almak yetmez ilgili kuruma başvuru yapılarak çok tarifeli sisteme abone olunması gerekmektedir. Türkiye de üç çeşit tarife sistemi vardır. Çift terimli, tek terimli, çok zamanlı tarife sistemidir. Çift terimli tarifede tüketilen elektrik enerjisi için kwh miktarı üze- 400

rinden alınan bedel ile buna ek olarak sözleşme gücü karşılığında kw miktarı üzerinden alınan bedel esasına dayalı tarife sınıfıdır. Çift terimli tarifeden enerji alacak müşteriler, çekilen gücün en yüksek değerini belirleyen özellikteki demantmetreli (demant: talep, istek) sayaç tesis etme zorunluluğu vardır. Tek terimli tarifede tüketilen elektrik enerjisi için kwh miktarı üzerinden bedel alma esasına dayalı tarife sınıfıdır. Çok zamanlı tarifeli sistemde günün belli saatlerinde ve haftanın belli günlerinde tüketilen elektrik enerjisi için farklı fiyatlardan bedel alma esasına dayalı bir uygulamadır. Hafta sonu dönemi (cumartesi-pazar) şimdilik uygulanmamaktadır. Bu sisteme abone olan tüketicilerin sayaçları: (06:00 17:00) arası Gündüz Tarifesi (17:00 22:00) arası Puant Tarifesi ( puant= En yüksek güç çekilen zaman) (22:00 06:00) arası Gece Tarifesi olarak tarifelendirilir. Gündüz tarifesinde normalden yaklaşık %5 daha ucuz faturalandırılır. Puant tarifesinde normalden yaklaşık %50 daha pahalı faturalandırılır. Gece tarifesinde normalden yaklaşık %50 daha ucuz faturalandırılır. Elektronik elektrik sayaçlarında faturalama sistemi aşağıdaki blok diyagramında görüldüğü gibi abonede alınan bilgi bilgisayara aktarılıyor. Daha sonra bilgi işlem merkezine aktarılan bilgi faturalanarak aboneye ulaştırılıyor. Şekil 18.19 Elektronik sayaçlarda faturalama bilgi sistemi Sayaç bağlantıları: Elektronik elektrik sayaçlarının bağlantısı mekanik sayaçlarda olduğu gibidir. Klemens bağlantıları mekanik sayaçlar ile aynı özellikleri taşımaktadır. 401

Resim 18.4 Elektronik elektrik sayaç çeşitleri Şekil 18.20: Elektronik sayaçlarda faturalama bilgi sistemi Şekil 18.21 deki devre bağlantısında, x5 (akım trafolu), kombi ( aktif- endüktifkapasitif) sayaç bağlantısı verilmiştir, inceleyiniz. Bağlantı akım ve gerilim klemensleri ile yapılmıştır. 402

Şekil 18.21: 3 fazlı x5 kombi ( aktif- endüktif- kapasitif ) elektrik sayaç bağlantısı Şekil 18.22 Ölçüm panosu 3 fazlı x5 kombi elektrik sayaç bağlantısı 403

Resim 18.5: 1 fazlı ve 3 fazlı elektronik elektrik sayaçları Sayaç bağlantılarına dikkat edilmelidir. Sayaç faz sırasının hatalı bağlanması durumunda ekranda gerilimleri ifade eden ikonlar yanıp söner, bu durumda gerilim uçlarının kontrol edilerek düzeltilmesi gerekmektedir. Faz sırası hatası başlangıcından sonra 120 sn. içerisinde enerji kesilerek hata düzeltilir ise sayaç hata kaydı almaz. Akım uçlarının doğru bağlanması durumunda ilgili fazın akım işareti LCD ekranda sabit yanar, akım uçları ters bağlanan fazın işareti yanıp söner. Ters bağlantının başlangıcından sonra 120 sn. içerisinde enerji kesilerek hata düzeltilir ise sayaç hata kaydı almaz. Sadece akım uçlarının ters bağlanması durumunda sayaç ölçümlerini doğru yapmaya devam eder. Teknik özellikleri: Genel olarak elektronik elektrik sayaçlarının özellikleri aynıdır. Ölçüm fonksiyonları 4 tarifede de toplam aktif enerji ölçümü yapılabilir. 4 tarifede de toplam reaktif - kapasitif enerji ölçümü yapılabilir. Zaman dilimleri ve tarifeler programlanabilir. Gün içinde 12 ayrı zaman dilimi belirlenip, belirlenen bu zaman diliminde dört tarifeden biri seçilebilir. Ayrıca 32 tatil günü, 8 ayrı günlük, 8 ayrı haftalık ve 12 ayrı aylık program yapılabilir. 404

Faturalama fonksiyonu: Faturalama indeksleri otomatik olarak okunabilir. Faturalamanın başlangıcı her ayın birinci günü saat 00:00 dır. İstendiğinde de herhangi bir günde programlanabilir. Son 12 ayın bilgilerini saklama özelliği vardır. Toplam aktif, reaktif, kapasitif enerjileri dört tarife bazında 12 ay saklama özelliği vardır. Kendi kendine arıza bulma: Sayaç kendisindeki devreleri sürekli otomatik olarak kontrol edip arıza menüsünde arıza var veya yok ekranda belirtir. Bu hatalar: Bellek, gerçek zaman saat hatası; saat pili zayıf, sistem pili zayıf uyarısı, üst kapak ve klemens kapağı açık hatalarını gösterir. Klemens ve üst kapak açılma, kapama, kaydetme özelliği: Üst kapağın veya klemens kapağının açılması durumunda her ay için ilk açılma tarihini ve o ay içindeki toplam açılma sayısını kaydeder. Kapak açılma tarihi ve adedi bilgilerinin son 12 ayı bellekte saklanır. Sayaçla iletişim, optik port ile okuma: Elektronik sayaçların üzerinde optik port bulunmaktadır(enerji var iken veya yok iken). Sayaç herhangi bir müdahale yapılmadan optik port arayüz bağlantısı ile hem bilgisayar üzerinden hem de el endeksörü kullanılarak okunabilir. Ayrıca elektrik kesik iken de LCD ekranını aydınlatan back-light sistemi sayesinde karanlıkta okunabilir. RS 485 üzerinden okuma: RS 485 çıkışı sayesinde RS 232 = RS 85 adaptör yardımı ile doğrudan bilgisayara bağlanarak okuma programı yardımı ile okunabilir. Sayaçlar bu data çıkışı sayesinde ileriki dönemlerde uzaktan okuma ile ilgili çalışmalar hiçbir zorunluluk yok iken bu konuda birçok firma bu sistemin alt yapısını hazırlamış bulunmaktadır. Böylece abonedeki sayaç okuma işlemi için tahsis edilen personelin işlevini bu bağlantı ile ortadan kaldıracaktır. En önemlisi ise kaçak elektrik kullanımını azaltmada en önemli faktör olarak görülmektedir. Konu ile ilgili örnek şemalar aşağıda verilmiştir. 405

Şekil 18.23: RS 485 port üzerinden ve optik port ile sayaç okuma sistemi Şekil 18.24: Uzaktan sayaç okuma blok diyagram şeması Yedekleme güç beslemesi: Elektrik kesintilerinde elektronik sayaç, süper kapasitör ve bir pil bileşiminden oluşan kesintisiz bir güç kaynağından yararlanarak gerçek zaman saati ve takviminin sürekli beslenmesini sağlar. Bu sistemle elektrik 406

kesintilerinde saat ve tarih / takvim bilgilerinin korunması güvenli olarak sağlanmış olmaktadır. Led sinyali ve pulse çıkışları Sayaç üzerinde yanıp sönen LED ler mevcuttur. Yaz / Kış otomatik zaman saati ayarı Elektronik sayaçlar yaz / kış saat uygulamasını üretim tarihinden itibaren 16 yıl boyunca otomatik olarak kendiliğinden ayarlar. Demantmetre fonksiyonu Tüm elektronik sayaçlar demantmetrelidir ( Demant= Talep, istek, en yüksek çektiği güç miktarı ölçme). 5, 10, 15, 30, 45, 60, 120 dakikaya ayarlanabilir özelliktedir. 6 aylık bilgiler hafızada saklıdır. Zaman Programlanması Bir günlük zaman en çok 12 zaman dilimine bölünebilir ve her bir zaman dilimi 4 tarifeden birine eşleştirilip seçilebilir. Ayrıca günlük zaman programının yanında haftalık zaman programlanması (WP), Aylık zaman programlanması (MP) ve tatil zaman programlanması (HP) yapılabilir. Çalıştırma ve fonksiyon kontrolleri Sayaç monte edilip enerji verildiği zaman LCD ekrana görüntü gelir. Klemens kapağı açma/kapama kontrolü Klemens kapağı yerine vidalandıktan sonra LCD ekranında kilit sembolleri yanıp sönmeye başlar. Optik port ile okuma yapılınca bu sembol kaybolacaktır. Auto display Auto-display modu sayacın çalışmaya başlamasıyla birlikte devreye girer. Her bilgi 5 sn. ekranda görünür ve kendinden sonra gelen bilgi ekrana gelir. Fazların ve akımların kesilmesi kaydı Elektronik sayaçların birçoğu en son faz kesilme zamanının başlangıç ve bitiş tarih ve saatlerini (her faz için ayrı ayrı ve toplam), faz kesilme toplam zamanını dakika olarak en son akım kesilme zamanının başlangıç ve bitiş tarih ve saatlerini (her faz için ayrı ayrı ve toplam), akım kesilme zamanının dakika olarak toplam süresini ve en son ters akım oluşma zamanının başlangıç, bitiş tarih ve saatlerini (faz, faz ve toplam olarak) ters akım oluşma zamanının toplam süresini dakika olarak hafızasına kaydeder. Mevcut panolara uygunluk Elektronik sayaçlar, Türkiye koşullarının gereği olan, kullanımdaki diğer elektrik pano ve ekipmanlarına TSE standart ölçülerine uygun imal edilmektedir. Mekanik sayaçlarla birlikte aynı panoda kullanmak mümkündür. Sayaç periyodik muayeneleri 10 yılda bir yapılır. 407

Kullanım sırasında dikkat edilmesi gereken hususlar: Sayaç maksimum akımın (Teknik özelliklerde ve sayacın üzerindeki kimlik bilgilerinde parantez içerisinde gösterilmiştir.) 10 saniye üzerinde çalıştırılmamalıdır. Elektrik enerjisi bulunan kısımlara dokunulmamalıdır. Sayacın sökülmesi ve takılması sırasında elektrik mutlaka kesilmelidir. Sayacın montajı, yetkili kurum ya da teknisyenler tarafından bağlantı şeması referans alınarak yapılmalıdır. Sayaç doğrudan güneş ışığına maruz bırakılmamalıdır. Sayaç darbeye karşı muhafaza altına alınmalıdır. Sayaç sudan ve aşırı nemden korunmalıdır. Sayacın dış yüzeyi plastik ve türevlerini çözücü maddeler ile temizlenmemelidir. Gerektiğinde sadece ön cam kuru bir bez ile silinmemelidir. Klemens kapağına müdahale edilmemelidir. Bağlantısı yapılmış sayacın klemens kapağı söküldüğünde ya da klemens kapağı üzerine tutturulmuş plastik çubuk parça, gövde üzerindeki yuvasına tam girmediğinde LCD göstergede ikaz mesajı belirir. Sayaçta iki adet mühür yeri vardır. Bu noktalarla oynanmamalıdır. Bu cihaz bir ölçü aletidir. Taşıma esnasında gerekli özen gösterilmelidir. Sayaç kullanım kılavuzun da belirtilen talimatlar haricinde kullanılmamalıdır. Aksi takdirde üretici firma hiçbir sorumluluk üstlenmez. 18.3.1.4. Kartlı Sayaçlar ve Yapısı Değişik enerji kaynaklarına yönelimin sürekli olduğu süreçte, tasarruf ciddi bir öneme sahiptir. Dolayısıyla üretimin ve özellikle tüketimin çok dikkatli yapılması ve insanların bu konuda bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Elektromekanik sayaçların fiziki yapıları nedeniyle ( Elektromekanik sayaçlar yeni tesislerde kullanılmayacaktır.) bu sayaçlar üzerinde kolaylıkla yasadışı işlemler yapılarak tüketimin doğru ölçülüp doğru kaydedilmesi mümkün olmamaktadır. Ancak kartlı sayaçlar ile bu işlemler önlenmektedir. Ön ödemeli kullanım tasarlanmış elektrik sayaçlarıdır. Yani kullanacağımız elektrik tüketim miktarının istendiği kadar alınarak karta yüklenmesi ile sayaç üzerine takılarak tüketim yapılmasını sağlayan bir sistemdir. Bu sayaçta mikroişlemci verileri akıllı karttan okur, çözümler, ölçüm verilerini ve diğer sayaç bilgilerini silinmeyen hafızasına kaydeder. 408

Sayaca yapılan illegal girişimleri gösterir ve kaydeder, ölçümleri ve diğer verileri karta transfer eder. LCD nin çalışmasını düzenler, devre kesiciyi ve kornayı kontrol eder. Dâhili gerçek zaman saati 7 den fazla tarife ve 4 liste tarife kullanımı sağlar ve kullanım zamanı kaydını tutar. Dağıtım şirketleri sayaçların okunmasından tahsilata kadar geçen süreyi en aza indirgeyecek alt sistemleri mutlaka yönetim sistemlerine dâhil etmek istemektedir. Böylece yıllık işletme masraflarını azaltmak, tahsilatı güvence altına alıp bugünkü tahsilat süresini de kısaltarak finansal kayıplarını en aza indirgemeyi istemektedirler. Kartlı sayaçlar tahsilat ve okuma problemini ortadan kaldırmaktadır. Resim 18.6 Bir fazlı ve üç fazlı kartlı elektrik sayacı Resim 18.7 Kartlı sayaçlara kontör yükleme sistemi 409

Kartlı sayaçların genel faydaları: Çoklu tarife uygulamaları ile tüketiciyi yönlendirir. Bilinçli tüketici oluşumuna katkı sağlar. Daha hızlı ve doğru veri okuma olanağı sunar. Şebeke problemlerini daha hızlı bir şekilde fark etme ve düzeltme olanağı sağlar. Sayaç okuyucularının sayaca kadar gitmesi gerekmez. Otomatik bir şekilde, hızlı ve sağlıklı veri okunması ve kaydedilmesi sağlanır. Elektromekanik ölçüm yerine daha hassas ve güvenilir olan elektronik ölçüm yapılır. Sayacın hafızasına kaydettiği verilerden yararlanarak, sayaçlara yasa dışı müdahaleleri tespit etmede kolaylık sağlar. Bu tür müdahalelerin en aza inmesini sağlar. Sağlıklı veri tabanlarının oluşturulabilmesiyle tüketimin periyodik bir şekilde bireysel ve toplam olarak izlenebilmesi ve ileriye dönük planların sağlıklı bir şekilde yapılabilmesine olanak tanır. Şebeke problemlerinin analizi daha hızlı ve sağlıklı bir şekilde yapılır. Sayaç okuma ve faturalandırma işlemlerinde hataların ortadan kaldırılması ile zaman ve personel tasarrufu sağlar. Yasa dışı kullanımların en aza indirgenmesiyle gelir artışı sağlanır. Kredili veya ön ödemeli satışlarla nakit akışının düzenlenmesini sağlar. Sayaç okuyucuların başına gelebilecek olası aksilikler söz konusu değildir. Müşteri hizmetleri kalitesinde artış sağlar. Tarife Sınıfları: Tek terimli ve çift terimli tarife olmak üzere iki tarife sınıfı kullanılacaktır. a. a) İsteyen abonenin, teşekkül veya şirkete müracaatı hâlinde gündüz, gece ve puant (elektrik enerjisi tüketiminin en yüksek olduğu dönem) dönemlerinde ayrı tarifeler uygulanır. b. b) Tek terimli tarifeden enerji alacak ve gündüz, gece ve puant dönemlerinde ayrı tarifeler uygulanacak olan abonenin sayacı, kendisi tarafından veya istemesi hâlinde teşekkül veya şirket tarafından bedeli karşılığında sağlanacak ve ücretsiz monte edilecektir. Uygulama sayacın takıldığı tarihten itibaren geçerli olacaktır. c. Enerji tarifelerinin uygulanması bakımından: Puant Dönemi: Saat 17.00-22.00 410

Gece Dönemi: Saat 22.00-06.00 Gündüz Dönemi: Saat 06.00-17.00 arasındaki dönemdir. d. Bu uygulamanın tek terimli tarifeye tabi olan abone gruplarından hangileri için geçerli olacağı Bakanlıkça belirlenecektir. B - Çift terimli tarife: Abonenin, grubuna bağlı olarak tükettiği aktif enerjiye ve güce (kw) çift terimli tarife uygulanır. 1. Çift terimli tarifeden elektrik enerjisi alacak abone, maksimum gücü ölçmek üzere demandmetreli (en büyük güç göstergeli) sayaç monte etmek zorundadır. Bu sayaç abonenin istemesi durumunda teşekkül veya şirket tarafından bedeli karşılığında sağlanacak ve monte edilecektir. 2. b) Puant tarifesi için gerekli olan üç kadranlı, kumanda saatli ve demandmetreli sayaç, teşekkül veya şirket tarafından bedeli karşılığı temin ve monte edilecektir. Uygulama sayacın takıldığı tarihten başlayarak geçerli olacaktır. 3. Puant abonesine; gündüz, gece ve puant dönemlerinde ayrı tarifeler uygulanır. 4. Çift terimli tarifeden enerji alan ve sözleşme gücü 0.7 MW (dahil) ve daha fazla olan aboneye puant tarifesi uygulanacaktır. 5. e) Ancak çift terimli tarifeden enerji alan ve sözleşme gücü 0.7 MW`ın altında olan abonelere de, talep etmeleri hâlinde; gerekli ölçü sistemini kurmaları koşuluyla puant tarifesi uygulanır. 6. Enerji tarifelerinin uygulanması bakımından Puant dönemi: Saat 17.00-22.00 Gece dönemi: Saat 22.00-06.00 Gündüz Dönemi: Saat 06.00-17.00 arasındaki dönemdir. 7. (Ek bent: R.G.: 02.12.1995/22481`de Yayımlanan Yönetmelik; Değişik: R.G.: 23.12.1995/22502`de Yayımlanan Yönetmelik.) Endüksiyon ve Ark Ocaklı abonelerin, gerekli ölçme düzenini sağlamaları durumunda cumartesi ve pazar günlerinde tüketecekleri elektrik enerjisine gece dönemi tarifesi (22.00-06.00) uygulanır. 411

DEĞERLENDİRME SORULARI Aşağıdaki cümlelerin başında boş bırakılan parantezlere, cümlelerde verilen bilgiler doğru ise D, yanlış ise Y yazınız. 1. ( ) Elektrik devrelerinde harcanan güç akım ve gerilimle doğru orantılıdır. 2. ( ) Wattmetreler ölçüm yapabilmek için akım ve gerilim değerine ihtiyaç duyar. 3. ( ) Wattmetreler reaktif güç ölçer. 4. ( ) Küçük güçler ölçülürken akım bobinin uçları sonra bağlanmalıdır. 5. ( ) Analog sayaçlar ile farklı tarifeler üzerinden ücretlendirme yapılabilir. 6. ( ) Analog sayaçlarda akım ve gerilim bobini olmak üzere iki bobin bulunur. 7. ( ) Analog sayaçlarda akım bobini uçlarının ters bağlanması herhangi bir sorun oluşturmaz. 8. ( ) Sayaçlar elektriksel işi ölçer. 9. ( ) Bir fazlı sayaçlar ile üç fazlı sayaçlar arasında bağlantı ve yapı farkı yoktur. 10. ( ) Sayaçlar her akım değeri için uzun süre iş ölçümü yapabilir. 412