T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI Eğitimi Araştırma ve Geliştirme Dairesi Başkanlığı (EARGED) TİCARET MESLEK VE ANADOLU TİCARET MESLEK LİSELERİNİN KURULUŞ AMAÇLARINA HİZMET DERECESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Ankara, 2010
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI... 000 KAYNAK KİTAPLAR DİZİSİ....000 Bu araştırma Orta Öğretim Projesi kapsamında yapılmıştır. Tüm hakları saklıdır. İçerikle ilgili alıntılar, kaynak gösterilerek kullanılabilir. Kitap, çoğaltma araçları, optik araçlar vb. yöntemlerle çoğaltılamaz. Araştırmacı Danışmanlar : Saniye YILMAZ : Prof. Dr. Ali YILDIRIM Prof. Dr. Şener BÜYÜKÖZTÜRK Grafik Düzenleme : Hüseyin MUTLUCAN Kapak : Hüseyin MUTLUCAN Redakte : İhsan UÇ ISBN: T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI Eğitimi Araştırma ve Geliştirme Dairesi Başkanlığı GMK Bulvarı No: 109 (06570) Maltepe-ANKARA Tel: 0 312 230 36 44-230 39 26-231 69 60 Faks: 0 312 231 62 05 e-posta: earged@meb.gov.tr İnternet adresi: www.meb.gov.tr
i En mühim ve feyizli vazifelerimiz millî eğitim işleridir. Millî eğitim işlerinde mutlaka muzaffer olmak lazımdır. Bir milletin hakikî kurtuluşu ancak bu suretle olur. Eğitimdir ki bir milleti ya özgür, bağımsız, şanlı ve yüce bir toplum halinde yaşatır ya da onu köleliğe ve yoksulluğa iter. Mustafa Kemal ATATÜRK
ii SUNUŞ Mesleki eğitim, toplumu oluşturan bireylerin ihtiyaçlarını karşılamak amacı ile meslek alanında bireysel gelişmeyle birlikte beceri ve davranış kazandıran, bireylerin yeteneklerini çeşitli yönleriyle geliştirerek topluma faydalı olma faaliyetidir. Ticaret meslek lisesi ve Anadolu ticaret meslek lisesi okullarında verilen eğitimin genel bir değerlendirmesinin yapıldığı bu araştırma, Millî Eğitim Bakanlığı Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğü tarafından Başkanlığımızdan istenmiştir. Giriş bölümünde araştırmanın problem durumu, amacı, önemi ortaya konulmuş, ikinci bölümde araştırmanın evren, örneklem, veri toplama araçları ve geliştirilmesi, verilerin toplanması, veri analizi ve sınırlıklardan bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde hedeflenen araştırma gruplarına gidilmiş ve konuya ilişkin görüş ve önerileri anketlerle toplanarak bulgular ve bulguların yorumları yapılmıştır. Dördüncü bölümde ise araştırma bulgularından çıkarılan sonuçlar ve bu sonuçlara dayalı olarak geliştirilen önerilere yer verilmiştir. Bu araştırmanın yapılmasına karar veren Bakanlığımız yetkililerine, araştırmada verilerin toplanmasında emeği geçen araştırma kapsamındaki il millî eğitim müdürlüğü yetkililerine ve okul yöneticilerine, anketleri cevaplandırarak araştırmamıza büyük katkılar sağlayan öğretmen, öğrenci, öğrenci velisi ve mezunlara, araştırmaya danışmanlık yapan Prof. Dr. Ali YILDIRIM ve Prof. Dr. Şener BÜYÜKÖZTÜRK e, araştırmayı koordine eden Araştırma Şubesi Müdürü Dr. Semra Tican BAŞARAN a araştırmayı yapan dairemiz personeli Saniye YILMAZ a, redakte için İhsan UÇ a ve grafik-tasarım ve kapak çalışmaları için Hüseyin MUTLUCAN a teşekkür ederim. Murat YALÇIN Daire Başkanı
iii İÇİNDEKİLER Sıra SUNUŞ...ii İÇİNDEKİLER...iii TABLOLAR LİSTESİ...v BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1.1. Problem...1 1.2. Araştırmanın Amacı...10 1.3. Araştırmanın Önemi...11 1.4. Tanımlamalar...11 1.5. Kısaltmalar...12 İKİNCİ BÖLÜM YÖNTEM 2.1. Araştırma Modeli...13 2.2. Evren ve Örneklem...13 2.3. Veri Toplama Araçları ve Geliştirilmesi...15 2.4. Verilerin Toplanması...15 2.5. Verilerin Analizi...15 2.6. Sınırlılıklar...16 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BULGULAR VE YORUMLAR 3.1. Kişisel Bilgiler...17 3.1.1. Okul Yöneticileri/Meslek Dersi Öğretmenleri...17 3.1.2. Son Sınıf Öğrencileri...18 3.1.3. Son Sınıf Öğrenci Veliler...21 3.1.4. Ticaret Meslek Lisesi / Anadolu Ticaret Meslek Lisesi Mezunları...24 3.2. Araştırmaya Katılan Okul Yöneticileri/Meslek Dersi Öğretmenleri, Son Sınıf Öğrencileri, Mezun Ve Son Sınıf Öğrenci Velilerine Eğitime İlişkin Görüşleri...29 3.2.1 Yönetici Ve Öğretmenlerin Eğitime İlişkin Görüşleri...30 3.2.1.1. Teorik Meslek Derslerinin Öğrencileri İş Hayatına Yeterliliği...30 3.2.1.2. Öğrencileri İlgi, İstek ve Yeteneklerine Uygun İş Hayatına Hazırlamada Eğitim Programlarının Yeterliliği...30 3.2.1.3. Öğrencilerin Mesleki Bilgi Yönünden Yeterliliği...31 3.2.1.4. Öğrencilerin Mesleki Beceri Yönünden Yeterliliği...31 3.2.1.5. Öğrencilerin İş Alışkanlığı Yönünden Yeterliliği...32 3.2.1.6. Öğrencilerin İş Yerinde Aldıkları Eğitim Okul Başarılarına Etkisi...32 3.2.1.7. İşletme Yöneticilerinin Öğrencilerin Mesleki Beceri Kazanmalarına Etkileri...33 3.2.1.8. Uygulamalı Meslek Derslerinin Öğrencileri Yüksek Öğretime Hazırlama Yeterliliği...34 3.2.1.9. Okuldaki Bölümlerin Yörenin Ara Eleman İhtiyacına Uygunluğu...34 3.2.2. Mezunların Eğitime İlişkin Görüşleri...35 3.2.2.1. Okuldaki Araç-Gereçlerle İşyerinde Kullandığınız Araç-Gereçlerin...35 3.2.2.2. İş Bulmanızda TML/ATML Mezunu Olmanızın Etkisi...36 3.2.2.3. TML/ATML Mezunu Olmanız İşinizdeki Başarınıza Etkisi...37 3.2.2.4. İş Bulmada Diğer Liselere Göre TML/ATML Mezun Olmanın Etkisi...37 3.2.2.5. Çalışmakta Olduğunuz Bölüm/Programla Uyumluluk Durumu...38 3.2.3. Son Sınıf Öğrenci ve Velilerin Eğitime İlişkin Görüşleri...38 3.2.3.1. Okuldaki Donanımla İşyerlerindeki Donanımın Uygunluğu...39 3.2.4. Son Sınıf Öğrenci, Öğrenci Velileri ve Mezunların Eğitime İlişkin Görüşleri 39
iv 3.2.4.1. Okulda Kazanılan Mesleki Tutum ve İş Alışkanlığının İş Hayatı İçin Yeterliliği...40 3.2.4.2. İşletmelerdeki Teknik İmkânların Öğrencilerin Kullanımına Sunulma Durumu...41 3.2.4.3. Meslek Derslerinde Uygulanan Öğretim Programları İş Hayatının Nitelikli İş Gücü İhtiyacını Uygunluğu...42 3.2.4.4. Beceri Eğitiminde Usta Öğreticiler Öğrencilerin Mesleki Beceri Kazanmalarına Yardımcı Olma Durumu...43 3.2.4.5. Genel Kültür Derslerinin Öğrencileri Yüksek Öğretime Hazırlama Yeterliliği...44 3.2.4.6. İşletmeler Eleman Alırken TML/ATML Öğrencilerine Öncelik Verme Derecesi...46 3.2.4.7. Kayıt Öncesinde Okul Hakkında Bilgi Sahibi Olup Olmama Durumu...47 3.2.4.8. Okuldaki Bölümler Yörenin Ara Kademe Eleman İhtiyacına Uygunluğu...48 3.2.4.9. Okuldaki Eğitimle İşletmelerdeki Mesleki Bilgi ve Becerinin Uygunluğu...49 3.2.4.10. Okulda Kazanılan Eğitimle İşyeri Açma Yeterliliği...50 3.2.4.11. Okulda Kazandırılan Bilgisayar Kullanım Becerisinin İş Yaşamında Kullanma Becerisi...51 3.2.4.12. Okulda Alınan Eğitimle Beceri Eğitimi Yapılan İşyerlerindeki Müşteri ve Personelle Olan İlişkilerinizdeki Yeterliliği...53 3.2.4.13. Okulda Alınan Eğitimle İş Hayatında Karşılaşılan Problemleri Çözme Ölçüsü...54 3.2.5. Yönetici-Öğretmen, Son Sınıf Öğrenci, Öğrenci Velileri ve Mezunların Eğitime İlişkin Görüşleri...55 3.2.5.1. Okulda Kazandırılan Teorik ve Mesleki Bilginin İş Yaşamında Yeterliliği...55 3.2.5.2. Okulda Kazandırılan Mesleki Becerinin İş Yaşamında Yeterliliği...56 3.2.5.3. Okuldaki Bölümlerin Yörenin Ara Kademe İhtiyacına Yeterliliği...58 3.2.5.4. Beceri Eğitimi Alınan İşletmelerdeki Teknik İmkânların Yeterliliği...59 3.2.5.5. Öğrencilerin İşyerlerinde Bölümlerine Uygun Yerlerde Çalışma İmkânları...61 3.2.5.6. Okulunu Öğrencilerin İlgi, İstek ve Yeteneklerine Göre Yüksek Öğretime Hazırlama Yeterliliği...62 3.3. Açık Uçlu Sorulara İlişkin Bulgular 3.3.1. Yönetici-Öğretmenlerin Açık Uçlu Sorulardaki Görüşleri 3.3.2. Mezunların Açık Uçlu Sorulardaki Görüşleri 3.3.3. Öğrencilerin Açık Uçlu Sorulardaki Görüşleri 3.3.4. Velilerin Açık Uçlu Sorulardaki Görüşleri DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SONUÇ... 66 ÖNERİ... 70 EKLER... 71 KAYNAKÇA... 100
v TABLOLAR LİSTESİ TABLO ADI Tablo 1.1. Ticaret Meslek Liselerinde Uygulanan Alan ve Dal Programları... Tablo 1.2. Anadolu Ticaret Meslek Liselerinde Uygulanan Alan ve Dal Programları... Tablo 1.3. 2007-2008 Öğretim Yılı Okul, Öğrenci ve Öğretmen Sayıları... Tablo 1.4. 2008-2009 Öğretim Yılı Okul, Öğrenci ve Öğretmen Sayıları... Tablo 1.5. 2009-2010 Öğretim Yılı Okul, Öğrenci ve Öğretmen Sayıları... Tablo 2.1. Ulaşılan Örneklemin Lise Türüne Göre Dağılımı... Tablo 3.1.1. Okul Yöneticileri-Meslek Dersi Öğretmenlerin Kişisel Bilgiler... Tablo 3.1.2.1. Son Sınıf Öğrencilerin Kişisel Bilgileri... Tablo 3.1.2.2. Son Sınıf Öğrencilerin Okul ve Bölümü Tercih Nedenleri... Tablo 3.1.2.3. Son Sınıf Öğrencilerin Okulu Başkalarına Tavsiye Etme Durumları... Tablo 3.1.2.4. Son Sınıf Öğrencilerin Okulu Başkalarına Tavsiye Etmeme Nedenleri... Tablo 3.1.3.1. Son Sınıf Öğrenci Velilerin Kişisel Bilgileri... Tablo 3.1.3.2. Son Sınıf Öğrenci Velilerinin Çocuklarını TML-ATML Okullarına Gönderme Nedenleri... Tablo 3.1.4.1. Ticaret Meslek Lisesi - Anadolu Ticaret Meslek Lisesi Mezunların Kişisel Bilgileri... Tablo 3.1.4.2. Ticaret Meslek Lisesi - Anadolu Ticaret Meslek Lisesi Mezunlarının Okul ve Bölüm Tercih Nedenleri... Tablo 3.1.4.3. Ticaret Meslek Lisesi - Anadolu Ticaret Meslek Lisesi Mezunlarının Okullarını Başkalarına Tavsiye Etme Durumu... Tablo 3.1.4.4. Ticaret Meslek Lisesi - Anadolu Ticaret Meslek Lisesi Mezunlarının Mezun Oldukları Okullarını Başkalarına Tavsiye Etmeme Nedenleri... Tablo 3.1.4.5. Ticaret Meslek Lisesi - Anadolu Ticaret Meslek Lisesi Mezunlarının Alanları Dışında Çalışma Nedenleri... Tablo 3.1.4.6. Ticaret Meslek Lisesi - Anadolu Ticaret Meslek Lisesi Mezunların ÖSS- ÖSYS İlişkin Bilgiler... Tablo 3.1.4.7. Ticaret Meslek Lisesi - Anadolu Ticaret Meslek Lisesi Mezunlarının Üniversiteyi Kazanamama Nedenleri... Tablo 3.2.1.1. Teorik Meslek Derslerinin Öğrencileri İş Hayatına Hazırlama Yeterlik Düzeyi... Tablo 3.2.1.2. Öğrencileri İlgi, İstek ve Yeteneklerine Uygun İş Hayatına Hazırlamada Eğitim Programlarının Yeterlik Düzeyi... Tablo 3.2.1.3. Öğrencilerin Mesleki Bilgi Yönünden Yeterlilik Düzeyi... Tablo 3.2.1.4. Öğrencilerin Mesleki Beceri Yönünden Yeterlik Düzeyi... Tablo 3.2.1.5. Öğrencilerin İş Alışkanlığı Yönünden Yeterlik Düzeyi... Tablo 3.2.1.6. Öğrencilerin İş Yerinde Aldıkları Eğitim Okul Başarılarına Etki Derecesi... Tablo 3.2.1.7. İşletme Yöneticilerinin Öğrencilerin Mesleki Beceri Kazanmalarına Etki Derecesi... Tablo 3.2.1.8. Uygulamalı Meslek Derslerinin Öğrencileri Yüksek Öğretime Hazırlama Yeterlik Düzeyi... Tablo 3.2.1.9. Okuldaki Bölümlerin Yörenin Ara Eleman İhtiyacına Uygunluk Düzeyi... Tablo 3.2.2.1. Okuldaki Araç - Gereçlerle İş Yerinde Kullanılan Araç-Gereçlerin Uyum Düzeyi... Tablo 3.2.2.2. İş Bulmada TML-ATML Mezunu Olmanın Etki Düzeyi... Tablo 3.2.2.3. TML-ATML Mezunu Olmanın İşteki Başarıya Etki Derecesi... Sayfa 3 6 8 8 8 14 17 19 20 20 21 22 23 24 25 26 27 28 28 29 30 30 31 32 32 33 33 34 35 35 36 37
vi Tablo 3.2.2.4. İş Bulmada Diğer Liselere Göre TML-ATML Mezunu Olmanın Etkisi... Tablo 3.2.2.5. Mezun Olunan Bölüm-Programla Çalıştıkları İşin Uyumu... Tablo 3.2.3.1. Okuldaki Donanımla İş Yerlerindeki Donanımın Uygunluk Derecesi... Tablo 3.2.4.1 Okulda Kazanılan Mesleki Tutum ve İş Alışkanlığının İş Hayatı İçin Yeterlik Derecesi... Tablo 3.2.4.2. İşletmelerdeki Teknik İmkânların Öğrencilerin Kullanımına Sunulma Derecesi... Tablo 3.2.4.3. Meslek Derslerinde Uygulanan Öğretim Programlarının İş Hayatının Nitelikli İş Gücü İhtiyacına Uygunluk Derecesi... Tablo 3.2.4.4. Beceri Eğitiminde Usta Öğreticiler Öğrencilerin Mesleki Beceri Kazanmalarına Yardımcı Olma Derecesi... Tablo 3.2.4.5. Genel Kültür Derslerinin Öğrencileri Yüksek Öğretime Hazırlama Yeterlik Derecesi... Tablo 3.2.4.6. İşletmeler Eleman Alırken TML-ATML Öğrencilerine Öncelik Verme Derecesi... Tablo 3.2.4.7. Son Sınıf Öğrencileri ve Öğrenci Velilerinin Kayıt Öncesinde Okul Hakkında Bilgi Sahibi Olup Olmama İlişkin Grupların Görüşlerinin Dağılımı... Tablo 3.2.4.8. Okuldaki Bölümlerin Yörenin Ara Kademe Eleman İhtiyacına Uygunluk Derecesi... Tablo 3.2.4.9. Okuldaki Eğitimle İşletmelerdeki Mesleki Bilgi ve Becerinin Uygunluk Derecesi... Tablo 3.2.4.10. TML-ATML Öğrenicilerine Okullarında Kazandırılan Eğitimle İş Yeri Açma Yeterlik Derecesi... Tablo 3.2.4.11. TML-ATML Okullarında Kazandırılan Bilgisayar Kullanım Becerisini İş Yaşamında Kullanma Beceri Derecesi... Tablo 3.2.4.12. TML-ATML Öğrencilerinin Halkla İlişkiler Konusunda Edindikleri Bilgileri, Beceri Eğitimi Aldıkları İş Yerlerindeki Müşteri Ve Personel Üzerinde Etkili Kullanma Yeterliliği Derecesi... Tablo 3.2.4.13. Öğrencilerin Okulda Aldıkları Eğitimle İş Hayatında Karşılaştıkları Problemleri Çözme Derecesi... Tablo 3.2.5.1. Okulda Kazandırılan Teorik ve Mesleki Bilginin Öğrencileri İş Yaşamın Hazırlama Yeterlilik Derecesi... Tablo 3.2.5.2. Okulda Kazandırılan Mesleki Becerinin Öğrencileri İş Yaşamına Hazırlama Yeterlilik Derecesi... Tablo 3.2.5.3. TML/ATML Okullarındaki Bölümlerin Yörenin Ara Kademe İhtiyacına Cevap verme Yeterlilik Derecesi... Tablo 3.2.5.4. Beceri Eğitimi Uygulamalarının Yapıldığı İşletmelerin Teknik İmkân Yeterliliği... Tablo 3.2.5.5. Öğrencilerin İş Yerlerinde Bölümlerine Uygun Yerlerde Çalışma İmkânlarına İlişkin Görüşlerin Dağılımı... Tablo 3.2.5.6. Ticaret Meslek Anadolu Ticaret Meslek Liselerinin Öğrencileri İlgi, İstek ve Yeteneklerine Göre Yüksek Öğretime Hazırlama Yeterlilik Dağılımı... Tablo 3.3.1. Yönetici-Öğretmenlere Açık Uçlu Sorulardaki Görüşleri... Tablo 3.3.2. Mezunların Açık Uçlu Sorulardaki Görüşleri... Tablo 3.3.3. Öğrencilerin Açık Uçlu Sorulardaki Görüşleri... Tablo 3.3.4. Velilerin Açık Uçlu Sorulardaki Görüşleri... 37 38 39 40 41 42 43 45 46 47 48 49 50 52 53 54 55 57 58 60 61 63 65 65 66 66
1 BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ Araştırmanın bu bölümünde; Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğüne bağlı Ticaret Meslek ve Anadolu Ticaret Meslek Liselerinin Kuruluş Amaçlarına Hizmet Derecesinin Değerlendirilmesi ne yönelik olarak yapılan bu araştırmanın problemi, amacı, önemi, sınırlılık ve sayıltıları açıklanmakta, kullanılan başlıca terimlerin tanımları yapılmakta ve kısaltmalar verilmektedir. 1.1. Problem Toplumların kalkınmasının temelinde yatan en önemli unsur eğitimdir. Ülkelerin kalkınmışlık düzeyi eğitime verdikleri önemle doğru orantılıdır. Eğitim, kişilere kendi şahsi gelişimleri ve toplum kalkınması için gerekli sayılan bilgi, beceri ve tutumları kazanma sürecidir (Karasar 1988:2). 1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu na göre ortaöğretim; ilköğretime dayalı, en az dört yıllık genel, meslekî ve teknik öğretim kurumlarının tümünü kapsar. İlköğretimi tamamlayan ve ortaöğretime girmeye hak kazanmış her öğrenci ortaöğretime devam etme ve ortaöğretim olanaklarından; ilgi, istek ve yetenekleri ölçüsünde yararlanma hakkına sahiptir. Ortaöğretimin amacı; öğrencilere asgari ortak bir genel kültür vermek, birey ve toplum sorunlarını tanıtmak ve çözüm yolları aramak, ülkenin ekonomik ve kültürel kalkınmasına katkıda bulunacak bilinci kazandırarak öğrencileri ilgi, istek ve yetenekleri doğrultusunda, hem yükseköğretime hem de iş alanlarına hazırlamaktır. VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planında; örgün ve yaygın mesleki-teknik eğitime ağırlık verilmesi, ortaöğretimde mesleki-teknik ortaöğretimin payının artırılması, üniversitelere giriş sınavlarında normal liseler ile mesleki ve teknik lise mezunları arasındaki farklı değerlendirmelerin kaldırılarak, mesleki ve teknik eğitimin yaygınlaştırılmasının teşvik edilmesi, mesleki-teknik eğitim programlarının meslek standartlarına dayalı olarak yapılmasının sağlanması ve çalışma hayatı ile işlevsel işbirliği geliştirilmesi hedeflenmiştir. Mesleki ve teknik eğitim, bireyleri meslek hayatına ve yüksek öğretime hazırladığından kalkınma sürecinde önemli bir yere sahiptir. Ancak Türkiye de mesleki ve teknik eğitim gerek sayısal ve gerekse kalite olarak istenen düzeyde değildir. Bu
2 nedenle kalkınma planları ve hükümet programlarında yer alan ilke, hedef ve politikalar ile 15. ve 16. Millî Eğitim Şûralarında alınan kararlarda ve Bakanlığımızın 2001-2005 Çalışma Programında; mesleki ve teknik eğitime önem, öncelik ve ağırlık verilmesi gerektiği belirtilmiş, ortaöğretim çağ nüfusunun % 65 inin mesleki ve teknik eğitim, % 35 inin de genel eğitim görmesi hedeflenmiştir. Mesleki ve Teknik Eğitimin Tanımı, Hedefleri Bir ülkenin gelişimini etkileyen en önemli faktörler doğal kaynaklar ve insan gücüdür. Bu faktörlere yönetim, sermaye ve girişim de ilave edilebilir. İnsan gücü ve doğal kaynaklardan gereği gibi yararlanarak yüksek düzeyde üretim sağlamak, bir ülkenin gelişimi için temeldir. Bu da ancak eğitimle mümkündür. Doğal kaynaklardan en iyi şekilde yararlanmak da insan gücünün bu konuda yetiştirilmesine bağlıdır. Mesleki eğitim kavramı bu noktada karşımıza çıkmaktadır (Mesleki ve Teknik Eğitimin Tarihçesi, Mili Eğitim Yayınları, 2005, sayfa 11). Genel anlamada mesleki eğitim, toplumu oluşturan bireylerin ihtiyaçlarını karşılamak amacı ile meslek alanında bireysel gelişmeyle birlikte beceri ve davranış kazandıran, bireylerin yeteneklerini çeşitli yönleriyle geliştirerek topluma faydalı olma faaliyetidir. Mesleki eğitim Ülkenin temel ekonomik yapısını kuvvetlendiren ve genişleten, işsizliği azaltarak üretimin krize girmesini önleyen bir eğitim sürecidir (Norton, 1985, s.9). Mesleki ve Teknik Eğitimin Temel Amaçları Türk Millî Eğitiminin genel amaçları ve temel ilkeleri, 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu ile belirlenmiştir. Mesleki ve teknik eğitime ilişkin amaç ve ilkeler söz konusu Kanun da yer almaktadır. Bu Kanun un Genel Amaçlar bölümünün c maddesinde İlgi, istidat ve kabiliyetlerini geliştirerek gerekli bilgi, beceri, davranışlar ve birlikte iş görme alışkanlığı kazandırmak suretiyle hayata hazırlamak ve onların kendilerini mutlu kılacak ve toplumun mutluluğuna katkıda bulunacak bir meslek sahibi olmalarını sağlamaktır. ifadesi mesleki eğitimin amaç ve ilkelerini ortaya koymaktadır. Ticaret Meslek Liseleri Muhasebe ve finansman, pazarlama ve perakende, büro yönetimi ve sekreterlik, bilişim teknolojileri, elektrik-elektronik teknolojileri ve ulaştırma alanlarında kamu ve özel sektörde görev alacak veya kendi başına iş yapabilecek nitelikli insan gücünün yetiştirildiği ilköğretim üzerine dört yıl eğitim-öğretim veren okullardır. Ticaret meslek liselerinin amacı, Türk Millî Eğitiminin genel amaçlarına ve temel ilkelerine uygun olarak; öğrencilere ortaöğretim seviyesinde asgari ortak bir genel
3 kültür vermek suretiyle onlara kişi ve toplumun sorunlarını tanıtmak, çözüm yolları aramak ve yurdun ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmasına katkıda bulunmak bilincini ve gücünü kazandırma amacına yönelik, mesleki ve teknik alanlarda mesleki formasyon kazandıran, öğrencileri ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde ve doğrultusunda hayata, iş alanlarına ve yükseköğretime hazırlayan programlar uygulamaktır. Uygulanan programlar ile öğrencilere, alanı ve mesleği ile ilgili temel bilgi ve becerileri kazandırmanın yanı sıra, yeniliğe ve değişime uyum sağlayabilen, çevresindeki insanlarla sağlıklı iletişim kurabilen, hedeflerini belirleyip bunlara ulaşmak için girişimlerde bulunabilen, yaratıcı, gelişime ve eleştiriye açık ve mesleki yeterliklere sahip bireylerin yetiştirilmesi hedeflenmiştir. Ticaret Meslek Liselerinde Uygulanan Alan ve Dal Programları Millî Eğitim Bakanlığına bağlı tüm mesleki ve teknik ortaöğretim okul ve kurumlarında uygulamaya konulan yeterliliğe dayalı modüler çerçeve öğretim programlarından 42 alan ve 192 dal programı yer almaktadır. mevcut durumda ticaret meslek liselerinde ağırlıklı olarak Tablo1.de gösterilen alan ve dal programları uygulanmaktadır. Tablo 1.1. Ticaret Meslek Liselerinde Uygulanan Alan ve Dal Programları ALANLAR MUHASEBE VE FİNANSMAN PAZARLAMA VE PERAKENDE BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ BÜRO YÖNETİMİ VE SEKRETERLİK ULAŞTIRMA HİZMETLERİ ELEKTRİK-ELEKTRONİK TEKNOLOJİSİ DALLAR Bilgisayarlı Muhasebe Elemanlığı Dış Ticaret Ofis Elemanlığı Finans ve Borsa Hizmetleri Elemanlığı Satış Elemanlığı Sigortacılık Emlak Komisyonculuğu Ağ İşletmenliği Web Programcılığı Veri Tabanı Programcılığı Bilgisayar Teknik Servis Yönetici Sekreterliği Ticaret Sekreterliği Hukuk Sekreterliği Tıp Sekreterliği Lojistik Büro Makineleri Teknik Servisi Elektrikli Ev Aletleri Teknik Servisi Elektromekanik Taşıyıcılar Bakım Onarım Görüntü ve Ses Sistemleri
4 Bu okullarda 9. sınıf tüm genel, mesleki ve teknik ortaöğretim kurumlarında olduğu gibi ortaktır. 9. sınıfın sonunda öğrenci ilgi duyduğu alanı belirler ve 10. sınıfta bu alanda eğitim-öğretime başlar. Alanda yer alan tüm dallara yönelik ortak yeterlikleri kazandıran dersler ağırlıklı olarak 10. ve 11. sınıfta verilmektedir. 12. sınıfta diplomaya götüren mesleki yeterlikleri içeren dersler yer almaktadır. Öğrenciler; 10.uncu sınıfın sonunda sektörel ihtiyaçlar, okulun donanımı, öğretmen durumu ve fiziki kapasitesi ile sahip oldukları yeterlikleri de dikkate alarak meslek/dal seçimi yaparlar. Öğrencilerin alan ve dal seçimlerinde mesleklerin bölgesel istihdam imkânları da dikkate alınır. Programı tamamlayarak mezun olan öğrenci, alan diploması alarak yüksek öğrenime de devam edebilir. Mezun olan öğrenci öğrenimi sırasında seçtiği dalda/meslekte kazandığı yeterliklerin karşılığında sertifika da almaya hak kazanır. Öğretim programının herhangi bir yılından ayrılan öğrencinin kazandığı yeterlikler sertifika programlarında değerlendirilir. Öğrencilere programın sonunda seçtiği dala/mesleğe yönelik olarak; 1. Tüm alanlardaki ortak temel, bilgi ve becerileri kazanabilecek, 2. Seçtiği alanın temel yeterliklerine sahip olabilecek, 3. Yöneldiği dalın/mesleğin gerektirdiği görev ve işleri yapabilecek, 4. Dalın/mesleğin gerektirdiği özel mesleki yeterlikleri kazanabilecek şekilde alanın ve mesleklerin yeterlikleri dikkate alınarak eğitim ve öğretim faaliyetleri uygulanır. İşletmelerde Beceri Eğitimi Uygulaması Ticaret meslek liselerinde öğrenciler, 3308 Sayılı Mesleki Eğitim Kanunu ile Mesleki ve Teknik Eğitim Yönetmeliği hükümlerine göre uygulamalı eğitimlerini gerçek iş ve hizmet ortamlarında yapmaktadırlar. Bu eğitim; haftada iki gün okulda teorik, üç gün işletmelerde uygulamalı eğitim olarak gerçekleştirilmektedir. Programın özelliğine göre genellikle son sınıfta işletmelerde uygulamaya giden öğrenciler, öğrenim görürlerken iş hayatı ile de tanışmaktadırlar. Takip ettikleri programlara göre işletmelerde Beceri Eğitimi için iş yerlerine gönderilen öğrencilere, ilgili iş yerlerince yaşlarına uygun olarak asgari ücretin en az % 30 u oranında ücret ödenmekte ve Bakanlığımızın imkânlarıyla sigortaları yapılmaktadır.
5 Mezun olanlar, yükseköğretim kurumlarına girebilmek için Öğrenci Seçme Sınavına (ÖSS) katılma hakkına sahiptirler. Ayrıca, 4702 sayılı Kanun gereğince sınavsız olarak alanlarındaki meslek yüksek okulu programlarına girebilmektedirler. Anadolu Ticaret Meslek Liseleri Muhasebe ve finansman, pazarlama ve perakende, büro yönetimi ve sekreterlik, bilişim teknolojileri, elektrik-elektronik teknolojileri ve ulaştırma alanlarında kamu ve özel sektörde görev alacak veya kendi başına iş yapabilecek, yabancı dil bilen nitelikli insan gücünün yetiştirildiği ilköğretim üzerine dört yıl eğitim-öğretim veren okullardır. Anadolu ticaret meslek liselerinde, Türk Millî Eğitiminin genel amaçlarına ve temel ilkelerine uygun olarak; öğrencilere ortaöğretim seviyesinde asgari ortak bir genel kültür vermek suretiyle onlara kişi ve toplumun sorunlarını tanıtmak, çözüm yolları aramak ve yurdun ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınmasına katkıda bulunmak bilincini ve gücünü kazandırma amacına yönelik, mesleki ve teknik alanlarda mesleki formasyon kazandıran, öğrencileri ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde ve doğrultusunda hayata, iş alanlarına ve yükseköğretime hazırlayan programlar uygulanmaktadır. Uygulanan programlar ile öğrencilere, alanı ve mesleği ile ilgili temel bilgi ve becerileri kazandırmanın yanı sıra, yeniliğe ve değişime uyum sağlayabilen, çevresindeki insanlarla sağlıklı iletişim kurabilen, hedeflerini belirleyip bunlara ulaşmak için girişimlerde bulunabilen, yaratıcı, gelişime ve eleştiriye açık ve mesleki yeterliklere sahip bireyler yetiştirilmesi hedeflenmiştir. Anadolu Ticaret Meslek Liselerinde Uygulanan Alan ve Dal Programları Bakanlığımıza bağlı tüm mesleki ve teknik ortaöğretim okul ve kurumlarında uygulamaya konulan yeterliliğe dayalı modüler çerçeve öğretim programlarından 42 alan ve 192 dal programından ağırlıklı olarak Anadolu ticaret meslek liselerinde Tablo 2.de gösterilen alan ve dal programları uygulanmaktadır.
6 Tablo 1.2. Anadolu Ticaret Meslek Liselerinde Uygulanan Alan ve Dal Programları ALANLAR DALLAR Bilgisayarlı Muhasebe Elemanlığı MUHASEBE VE FİNANSMAN Dış Ticaret Ofis Elemanlığı Finans ve Borsa Hizmetleri Elemanlığı Satış Elemanlığı PAZARLAMA VE PERAKENDE Sigortacılık Emlak Komisyonculuğu Ağ İşletmenliği BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ Web Programcılığı Veri Tabanı Programcılığı Bilgisayar Teknik Servis Yönetici Sekreterliği BÜRO YÖNETİMİ VE SEKRETERLİK Ticaret Sekreterliği Hukuk Sekreterliği Tıp Sekreterliği ULAŞTIRMA HİZMETLERİ Lojistik ELEKTRİK-ELEKTRONİK TEKNOLOJİSİ Büro Makineleri Teknik Servisi Elektrikli Ev Aletleri Teknik Servisi Elektromekanik Taşıyıcılar Bakım Onarım Görüntü ve Ses Sistemleri Alanda yer alan tüm dallara yönelik ortak yeterlikleri kazandıran dersler ağırlıklı olarak 10. ve 11. sınıfta verilmektedir. 12. sınıfta diplomaya götüren mesleki yeterlikleri içeren dersler yer almaktadır. Öğrenciler; 10. sınıfın sonunda sektörel ihtiyaçlar, okulun donanımı, öğretmen durumu ve fiziki kapasitesi ile sahip oldukları yeterlikleri de dikkate alarak meslek/dal seçimi yaparlar. Öğrencilerin alan ve dal seçimlerinde mesleklerin bölgesel istihdam imkânları da dikkate alınır. Programı tamamlayarak mezun olan öğrenci, alan diploması alarak yüksek öğrenime de devam edebilir. Mezun olan öğrenci öğrenimi sırasında seçtiği dalda/meslekte kazandığı yeterliklerin karşılığında sertifika da almaya hak kazanır. Öğretim programının herhangi bir yılından ayrılan öğrencinin kazandığı yeterlikler sertifika programlarında değerlendirilir. Öğrencilere programın sonunda seçtiği dala/mesleğe yönelik olarak; 1. Tüm alanlardaki ortak temel, bilgi ve becerileri kazanabilecek, 2. Seçtiği alanın temel yeterliklerine sahip olabilecek, 3. Yöneldiği dalın/mesleğin gerektirdiği görev ve işleri yapabilecek, 4. Dalın/mesleğin gerektirdiği özel mesleki yeterlikleri kazanabilecek şekilde alanın ve mesleklerin yeterlikleri dikkate alınarak eğitim ve öğretim faaliyetleri uygulanır.
7 İşletmelerde Beceri Eğitimi Uygulaması ve Staj Anadolu ticaret meslek lisesinde öğrenciler, 3308 Sayılı Meslekî Eğitim Kanunu ile Mesleki ve Teknik Eğitim Yönetmeliği hükümlerine göre uygulamalı eğitimlerini gerçek iş ve hizmet ortamlarında yapmaktadırlar. Bu eğitimde takip ettikleri programın özelliğine göre; haftada iki gün okulda teorik, üç gün işletmelerde uygulamalı eğitim olarak gerçekleştirilebildiği gibi, alanlarıyla ilgili iş yerlerinde staj olarak da yapabilmektedirler. Programın özelliğine göre genellikle son sınıfta işletmelerde uygulamaya giden veya staj yapan öğrenciler, öğrenim görürken iş hayatı ile de tanışmaktadırlar. Takip ettikleri programlara göre işletmelerde beceri eğitimi için iş yerlerine gönderilen öğrencilere, ilgili iş yerlerince yaşlarına uygun olarak asgari ücretin en az % 30 u oranında ücret ödenmekte ve Bakanlığımızın imkânlarıyla sigortaları yapılmaktadır. Mezun olanlar, yükseköğretim kurumlarına girebilmek için Öğrenci Seçme Sınavına (ÖSS) katılma hakkına sahiptirler. Ayrıca, 4702 sayılı Kanun gereğince sınavsız olarak alanlarındaki meslek yüksek okulu programlarına girebilmektedirler. Ticaret meslek liseleri ve Anadolu ticaret meslek liseleri de eğitim ve öğretim alanlarında ihtiyaç duyulan ara eleman ihtiyacını yetiştirerek ülke kalkınmasına katkı sağlamaktadır. Mezun öğrenciler aldıkları teorik ve pratik eğitimle bilgisayar kullanabilen, iş alanında karşılaştıkları problemleri çözümleyip nitelikli insan ilişkileri kurabilen meslek elemanı olarak yetiştirildiğinden özel ve kamu kurumlarında geniş iş imkânlarına sahip oldukları gibi kendi işyerlerini de kurup çalıştırabilirler. 3568 Sayılı Serbest Muhasebecilik, Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlik ve Yeminli Mali Müşavirlik Kanunu muhasebecilik mesleğini icra edebilmek için asgari ticaret meslek ve Anadolu ticaret meslek liseleri mezunu olma şartı getirmektedir. Bu okullardan mezun olan gençlere yapacakları staj sonrasında kendi iş yerini aşma hakkı verilmiştir. Tüm bunlar gösteriyor ki nitelikli eleman işsiz kalmaz, sektörel kalkınmanın şartı nitelikli ara elemandan geçmektedir. Bu da meslek liselerinin dolayısıyla alan bazında ticaret meslek ve Anadolu ticaret meslek liselerinin önemini göstermektedir.
8 Tablo 1.3. 2007-2008 Öğretim Yılı Okul, Öğrenci ve Öğretmen Sayıları Tablo 1.4. 2008-2009 Öğretim Yılı Okul, Öğrenci ve Öğretmen Sayıları Tablo 1.5. 2009-2010 Öğretim Yılı Okul, Öğrenci ve Öğretmen Sayıları
9 Yukarıdaki Tablo 3., Tablo 4. ve Tablo 5. görüldüğü gibi 2007-2010 eğitim öğretim yıllarındaki okul sayıları ve öğrenci sayılarındaki artış bu okulların önemini göstermektedir. Ticaret Meslek Lisesi Konusundaki Araştırmalar 1995 yılında Ankara ilinde Başkanlığımız tarafından gerçekleştirilen Ticaret Meslek Lisesi ve Anadolu Sekreterlik Meslek Lisesi Mezunlarını İzleme Araştırması çerçevesinde mezun ve işverenlerden veri toplanmıştır. Araştırma sonunda mezunların ancak % 47 sinin iş bulabildiği, büyük çoğunluğunun işsiz olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca mezunların iş bulmak için uzun süre bekledikleri ve sıkıntılar yaşadıkları ortaya çıkmıştır. Bu araştırmada öğrenciler aldıkları mesleki eğitimleri işe ve hayata hazırlama konusunda yeterli bulurken, işverenler bu okul mezunlarını tercih etmek istediklerini, ancak aldıkları mesleki eğitimin yeterli olmadığını bildirmişlerdir. 1996 yılında Başkanlığımızın yaptığı bir diğer araştırma da Ticaret Meslek Lisesi Mezunlarını İzleme Araştırmasıdır. Bu araştırma Türkiye genelinde yapılmış ve Ticaret Meslek Lisesi mezunlarının iş hayatına uygunluğu ölçülmüştür. Araştırma sonucunda: - Mezunlar açısından; Mezunların % 64 ünün mesleki eğitimleri sırasında kazandıkları mesleki tutum ve iş alışkanlıklarının iş hayatının taleplerine uygunluğu konusunda oldukça ve kısmen seçeneklerini işaretledikleri görülmektedir. Bu durum ticaret meslek liselerinde öğrencilere kazandırılan mesleki tutum ve iş alışkanlıkları ile ilgili programların gözden geçirilmesi gerekliliğini ortaya koymuştur. -İşverenler açısından; İşverenlerin % 66 sının mezunların mesleki bilgi, beceri ve iş alışkanlıklarının işin gereklerine uygunluk derecesi hakkındaki oldukça ve kısmen seçeneklerini işaretledikleri görülmektedir. Sonuçların karşılaştırılmasından iki grubun algıları arasında anlamlı bir farklılık olmadığı ortaya çıkmıştır. 2003 yılında Başkanlığımız tarafından Türkiye genelinde yapılan ticaret eğitimi araştırması ticaret meslek lisesi, Anadolu ticaret meslek lisesi ve çok programlı liselerde verilen ticaret eğitimi ve öğretiminin öğrencilere kazandırdığı mesleki yeterlikleri değerlendirmek amacıyla müdür, müdür yardımcısı, meslek dersi öğretmenleri ile bu okulların son sınıflarında öğrenim gören öğrencilerden veriler toplanmıştır. Araştırma sonunda, bu okullara gelen öğrencilerin okullarını bilinçsiz seçtiklerini, hedeflerinin bir yüksek öğrenime devam etmek olduğu tespit edilmiştir.
10 Yine Türkiye genelinde 2006 yılında yapılan Yüksek Öğretime Geçiş Sisteminin Ticaret Meslek ve Anadolu Ticaret Meslek Liselerine Olan Etkileri Araştırması araştırma kapsamındaki okulların yüksek öğretime geçişte yaşadıkları sıkıntıları tespit etmeyi amaçlamıştır. Araştırma sonucunda; Okullarını başkalarına tavsiye etmeyen öğrencilerin % 34,4 üne göre üniversiteye girme ihtimalinin az olması bu okulların tavsiye edilmemesinde önemli bir nedendir. Yönetici ve öğretmenlerin % 37,2 sine göre örneklem kapsamındaki öğrencilerin ileriye yönelik en büyük sıkıntılarının üniversiteye girişte ayrıma tabi tutulmaları, % 26 sına göre ise mezuniyet sonrası iş bulamama endişesi yaşamalarıdır. Örneklem kapsamındaki okul mezunlarının mezuniyet sonrası branşlarında nitelikli ara eleman olarak yetişmek amacından çok yükseköğretim kurumuna gitme isteğinde olmaları, ticaret meslek ve Anadolu ticaret meslek lisesi okullarının amaçlarının ilköğretimde öğrencilere iyi anlatılmadığını, rehberlik ve yönlendirme hizmetinin yeterince verilmediğini göstermektedir. Araştırmaya katılanlar; ticaret meslek ve Anadolu ticaret meslek lisesi mezunlarına uygulanan farklı katsayı uygulamasının üniversiteye girişte öğrencilerinin önünü kapattığı, farklı katsayı uygulamasından dolayı bu okullara öğrenci talebini olumsuz yönde etkilediği, öğrencilerin tercih yapacakları alanları kısıtladığı, dolayısıyla tercih yapma özgürlüklerinin olmadığı görüşündedirler. Yukarıdaki araştırmalarda ticaret meslek lisesi öğrencilerinin okullarını bilinçli seçmedikleri, bu okulların amacı iş hayatına eleman yetiştirmek olmasına rağmen öğrenciler iş hayatına ara eleman olmaktan ziyade bir yüksek öğretime devam etmeyi hedefledikleri, yüksek öğretime geçişte de alanları ile ilgili sorular sorulmadığı için kazanma şanslarını yetersiz olduğunu, yüksek öğretime devam etmek istemeyenlerinde iş bulma konusunda sıkıntıları yaşadıkları göz önüne alındığında, ticaret meslek ve Anadolu ticaret meslek liselerinin kuruluş amaçlarına ne derecede uygun hizmet vermekte olduğunun genel bir değerlendirmesinin yapılması gereğini ortaya çıkarmaktadır. Bu bağlamda, Ticaret meslek ve Anadolu ticaret meslek liselerinin kuruluş amaçlarına ne derecede uygun hizmet vermekte olduğunun genel bir değerlendirmesinin yapılması bu araştırmanın problemini oluşturmaktadır. 1.2. Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın amacı ticaret meslek ve Anadolu ticaret meslek liselerinin kuruluş amaçlarına ne derecede hizmet ettiğini ortaya çıkarmaktadır.
11 Bu amaca ulaşmak için aşağıdaki araştırma sorularına cevap aranmıştır: 1. Ticaret meslek ve Anadolu ticaret meslek lisesi mezunları, son sınıf öğrencileri, öğretmen ve yöneticilerine göre; bu okullar öğrencilerini: a) Mesleğe, b) Alanlarında bir üst öğretim programına, c) Hayata hazırlamada ne düzeyde yeterlidir? 2. Ticaret meslek ve Anadolu ticaret meslek liselerinin okullarına devam eden son sınıf öğrencileri ve velilerine göre; öğrencilerin: a) Bu okulları tercih etme nedenleri nelerdir? b) Bu okullardan beklentileri nelerdir? c) Bu okulların beklentilerini karşılama düzeyi nedir? 3. Mezun ve son sınıf öğrencileri ile velilerin ticaret meslek ve Anadolu ticaret meslek liselerinin geliştirilmesine yönelik önerileri nelerdir? 1.3. Araştırmanın Önemi Bu araştırma; MEB, Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğüne bağlı ticaret meslek lisesi ve Anadolu ticaret meslek lisesi okullarının mevcut durumunu ortaya koyması, Ticaret meslek lisesi ve Anadolu ticaret meslek lisesi okullarının amaçlarına uygun eğitim verebilmeleri açısından eksiklerin giderilmesi için önerilerde bulunması, Ticaret meslek lisesi ve Anadolu ticaret meslek lisesi okullarında verilen eğitimin sektördeki çalışma alanlarına uyumunu sağlayıcı çalışmalara ışık tutması açısından önemlidir. 1.4. Tanımlamalar Öğretmen: Millî Eğitim Bakanlığı Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğüne bağlı ticaret meslek lisesi ve Anadolu ticaret meslek liselerindeki öğretmenlerdir. Ticaret Meslek Lisesi: Muhasebe ve finansman, pazarlama ve perakende, büro yönetimi ve sekreterlik, bilişim teknolojileri, elektrik-elektronik teknolojileri ve ulaştırma alanlarında kamu ve özel sektörde görev alacak veya kendi başına iş yapabilecek nitelikli insan gücünün yetiştirildiği ilköğretim üzerine dört yıl eğitimöğretim veren okullardır.
12 Anadolu Ticaret Meslek Lisesi: Muhasebe ve finansman, pazarlama ve perakende, büro yönetimi ve sekreterlik, bilişim teknolojileri, elektrik-elektronik teknolojileri ve ulaştırma alanlarında kamu ve özel sektörde görev alacak veya kendi başına iş yapabilecek, yabancı dil bilen nitelikli insan gücünün yetiştirildiği ilköğretim üzerine dört yıl eğitim-öğretim veren okullardır. Mezun Çalışan: Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğüne bağlı okulların ticaretle ilgili bölümlerinden mezun olup sektörde ara kademe elemanı olarak çalışanlardır. Sektör: Birbiri ile ilişkili birçok meslek alanını kapsayan meslekler bütündür. Meslek Dalı: Bir meslek alanı içinde yer alan ve belirli konularda uzmanlaşmaya yönelik bilgi, beceri, tutum, davranış gerektiren ve istihdam olanağı sağlayan iş kollarından her biridir. Meslek Alanı: Ortak özelliklere sahip birden fazla meslek dalını içeren bilgi, beceri, tutum, davranış ve istihdam olanağı sağlayan alandır. Modül: Bir meslek alanının öğretim programında kendi içinde bir bütün olan, tek başına öğretilebilir içeriğe sahip kendi alanındaki diğer programlarla bütünleşerek daha geniş mesleki işlevler grubu oluşturma özelliği gösteren program birimidir. Her modül bireye bir yeterlik kazandırmaktadır. Modüler Öğretim: Eğitim programının modüllerden oluşmasıdır. Modüllerde bölümler hiyerarşiktir veya belirli bir sıra takip eder. Her modül ile bir yeterliğe yönelik bilgi ve beceriler kazandırılır. Modüllerin bir bütünlük ve sıra içinde gruplanması ile modüler programları oluşturur. Modül Programı: Bir meslek alanında modüller hâlinde düzenlenmiş programdır. İşletme Yetkilisi: Bir işletmenin sahibi, yöneticisi, kısım şefi, kısım yöneticisi gibi görevlerden biriyle anılan kişidir. 1.5. Kısaltmalar MEB : Millî Eğitim Bakanlığı TML : Ticaret Meslek Lisesi ATML : Anadolu Ticaret Meslek Lisesi TTÖGM : Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğü EARGED : Eğitim Araştırma Geliştirme Daire Başkanlığı MEGEP : Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi TUİK : Türkiye İstatistik Kurumu
13 İKİNCİ BÖLÜM Yöntem Bu bölümde, araştırmanın modeli, evren ve örneklemi, veri toplama araçları, veri kaynakları, verilerin toplanması ve araştırmada kullanılan istatistiksel teknikler açıklanmaktadır. 2.1. Araştırma Modeli Millî Eğitim Bakanlığı, Ticaret ve Turizm Öğretimi Genel Müdürlüğüne bağlı okulların kuruluş amacına hizmet etme yeterliliğine ilişkin mevcut durumu meslek liselerinde görev yapmakta olan yöneticilerin/öğretmenlerin, mezun olan öğrencilerin, son sınıf öğrencilerin ve bu öğrencilerin velilerinin görüşlerine dayalı olarak ortaya koymaya yönelik bu araştırma tarama niteliğinde, betimsel bir çalışmadır. 2.2. Evren ve Örneklem Araştırmanın biri diğerinden bağımsız dört ayrı evreni bulunmaktadır. Araştırmanın birinci evrenini 2008-2009 eğitim-öğretim yılında TTÖGM bağlı ortaöğretim kurumlarından ticaret meslek lisesi ve Anadolu ticaret meslek liselerinde görev yapmakta olan öğretmenler, ikinci evrenini araştırma kapsamındaki okullardan mezun olan öğrenciler, üçüncü evrenini bu okulların son sınıfında okuyan öğrenciler, dördüncü evrenini ise son sınıf öğrenci velileri oluşturmaktadır. Araştırma örnekleminin belirlenmesinde Türkiye İstatistik Kurumu tarafından istatistiki bölge çalışmaları kapsamında geliştirilen NUTS Düzey 1 kullanılmıştır. Düzey 1 kapsamında 12 il örneklem olarak seçilmiştir. Daha sonra farklı büyüklükteki evrenler için kuramsal örneklem büyüklükleri ve % 95 güven düzeyine göre tolerans gösterilebilir % 5 lik hata için örneklem tablosundan yararlanılarak araştırma için gerekli olan örneklem büyüklüğü belirlenmiştir. Türkiye genelinde araştırma kapsamındaki yönetici-öğretmen evren sayısı 11.525, Ticaret meslek lisesi son sınıf öğrenci evreni 32.826, Anadolu ticaret meslek lisesi son sınıf öğrenci evreni 4.563, veli evreni son sınıf öğrenci evreni ile aynı sayıda ve mezun öğrenci evren sayıları Ticaret meslek lisesi 19.817, Anadolu ticaret meslek lisesi 4.607 kadardır.
14 Evreni temsil edecek örneklem büyüklükleri, yönetici-öğretmen grubu için 372, son sınıf öğrencileri için 380, mezun öğrenciler için 387 olarak tahmin edilmiştir. Veli örneklemi, son sınıf öğrencilerin velilerinden oluştuğundan tahmin edilen örneklem büyüklüğü bu grup için de 380 dir. 360 yönetici-öğretmen, 497 mezun, 452 öğrenci ve 374 veli grubuna ulaşılmıştır. Tablo 2.1. Ulaşılan Örneklemin Lise Türüne Göre Dağılımı Örneklem Türü Ticaret Meslek Lisesi Anadolu Ticaret Meslek Lisesi Evren Sayısı Örneklem Sayısı Evren Sayısı Örneklem Sayısı Yönetici-öğretmen sayısı 11.525 372 11.525* 372* Mezun Sayısı 19817 285 4607 102 Son Sınıf Öğrenci Sayısı 32.826 324 4.563 56 Veli Sayısı 32.826 324 4.563 56 TOPLAM 1305 214 * Yönetici-öğretmen sayısı TML ve ATML ortak ( Evren sayısı 11.525 örneklem sayısı 372) Anketlerin okullarda uygulanan sayılarının belirlenmesinde izlenen yol aşağıdaki gibidir: Öğretmen sayısı 100 ün üzerindeki okullarda 26 anket, öğretmen sayısı 100 ün altındakilere 20 anket; Ticaret meslek lisesi okullarından mezun olanların sayısı 100 ün üzerindekilere 25 anket mezun sayısı 100 ün altındakilere 10 anket, Anadolu ticaret meslek lisesi okullarından mezun olanların hepsine 6 anket uygulanmıştır. Ticaret meslek lisesi son sınıf öğrencilerinin hepsine 18 anket, Anadolu ticaret meslek lisesi son sınıf öğrencilerine öğrenci sayısı 100 üzerindeki okullarda 8, öğrenci sayısı 100 ün altındakilerde 3 anket uygulanmıştır. Örneklem alınan okulların son sınıf öğrencilerine uygulanan anket sayısı kadar öğrenci velilerine de anket uygulanmıştır. Örnekleme alınan okulların tespitinde meslek dersi öğretmen sayısı fazla olan okullar dikkate alınarak Bartın, Rize, Kars, Hakkâri, Şanlıurfa ve Tekirdağ illerinde birer okul diğer illerden ikişer okul belirlenerek toplam 18 okulda EK 6. belirtilen şekilde anket uygulanmıştır.
15 2.3. Veri Toplama Araçları ve Geliştirilmesi Bu araştırmanın uygulama boyutunda veri toplama aracı olarak Yöneticiöğretmen, Mezun Öğrenci, Öğrenci, Veli Anketi olmak üzere dört anket hazırlanmıştır. Anketler ikişer bölümden oluşmaktadır. Yönetici-öğretmen anketinde kişisel ve mesleki bilgilerden oluşan birinci bölümde 5, ikinci bölümde 23 olmak üzere toplam 28 soru yer almaktadır. Mezun anketinde kişisel ve mesleki bilgilerden oluşan birinci bölümde 13, ikinci bölümde 24 olmak üzere toplam 37 soru yer almaktadır. Öğrenci anketinde kişisel ve mesleki bilgilerden oluşan birinci bölümde 7, ikinci bölümde 20 olmak üzere toplam 27 soru yer almaktadır. Veli anketinde kişisel ve mesleki bilgilerden oluşan birinci bölümde 4, ikinci bölümde 12 olmak üzere toplam 16 soru yer almaktadır. Anketlerde alan tercihi ile ilgili bazı ifadelerde likert tipi beşli dereceleme ölçeği kullanılmıştır. Ölçekte katılma düzeyleri (1) Hiç, (2) Çok az, (3) Kısmen, (4) Çoğunlukla, (5) Tamamen seçeneklerinden oluşmaktadır. Çalışmada veri toplama araçları olarak kullanılan anketler uzman görüşleri doğrultusunda geliştirilerek, Ankara ilinde üç Ticaret Meslek ve Anadolu Ticaret Meslek Lisesinde ön uygulama yapılmış. Toplanan verilerle yapılan betimsel analizlerin sonuçları soruların genel olarak çalıştığını göstermiştir. Ön uygulama sürecine ilişkin uygulayıcılardan elde edilen bilgilere göre anket üzerinde bazı geliştirmeler yapılmış ve nihai formlar için uzman görüşüne başvurulmuştur. Uzman görüşleri doğrultusunda yönergeleri ve soruları tekrar gözden geçirilen anketlere son şekilleri verilmiştir (EK 2., EK 3., EK 4. ve EK 5.). Son şekli verilen veri toplama araçları il milli eğitim müdürlükleri vasıtasıyla uygulanmıştır. 2.4. Verilerin Toplanması Bu araştırmada veri toplama yöntemi olarak; anket uygulama tekniği kullanılmıştır. Araştırmanın amaçları doğrultusunda hazırlanan veri toplama araçları, araştırma kapsamına alınan illerin milli eğitim müdürlüklerine ilgili makam onayı ile birlikte posta ile gönderilmiş. Okullar tarafından uygulanan anketler il milli eğitim müdürlüklerin tarafından toplanarak Başkanlığımıza ulaştırılmıştır. 2.5. Verilerin Analizi Araştırmanın amaçları doğrultusunda hazırlanan anket formları ile katılımcılardan elde edilen verilerin çözümlenmesinde SPSS (The Statistical Package for Social Science) paket programı kullanılmıştır.
16 Araştırma sonucunda elde edilen verilerin analizinde ilk olarak frekans, yüzde ve aritmetik ortalama gibi betimsel istatistikler kullanılmıştır. Araştırmanın dört farklı örneklemi için ortak olarak yöneltilen sorulara verilen cevapların aritmetik ortalamalarının karşılaştırılmasında Tek Yönlü Varyans Analizi kullanılmıştır. 2.6. Sınırlılıklar Araştırmanın amaçlarına ulaşılabilmek için bazı sınırlamalar yapılmıştır. Araştırmada yapılan sınırlamalar aşağıda belirtilmiştir: 1. Araştırma, MEB, Ticaret ve Turizm Öğretim Genel Müdürlüğüne bağlı ticaret meslek ve Anadolu ticaret meslek lisesi, 2. Ticaret meslek ve Anadolu ticaret meslek lisesi 2008-2009 eğitim öğretim yılında bu okullarında görev yapan yönetici-öğretmenler, 3. Ticaret meslek ve Anadolu ticaret meslek lisesinden mezun olan öğrenciler, 4. Ticaret meslek ve Anadolu ticaret meslek lisesi 2008-2009 eğitim öğretim yılında bu okullarından son sınıfında okuyan öğrenciler, 5. Ticaret meslek ve Anadolu ticaret meslek lisesi son sınıfında okuyan öğrenci velileri ile sınırlıdır.
17 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BULGULAR VE YORUMLAR Bu bölümde, okul yöneticilerinden/meslek dersi öğretmenlerinden, son sınıf öğrencilerinden, mezunlardan ve son sınıf velilerinden veri toplama araçları ile toplanan verilerin çözümlenmesi sonucunda elde edilen bulgular ve bulgularla ilgili yorumlar yer almaktadır. 3.1. Kişisel Bilgiler Bu kısımda araştırma kapsamına alınarak anketi cevaplandıran ticaret meslek lisesi ve Anadolu ticaret meslek lisesinde görev yapan okul yöneticileri-meslek dersi öğretmenleri, son sınıf öğrencileri, mezunlar ve son sınıf velilerinin kişisel özelliklerine ait bilgilere yer verilmektedir. 3.1.1. Okul Yöneticileri-Meslek Dersi Öğretmenleri Ticaret meslek lisesi ve Anadolu ticaret meslek lisesi okul yöneticileri-meslek dersi öğretmenlerine ait kişisel bilgiler tablo 3.1.1. de yer almaktadır. Tablo 3.1.1. Okul Yöneticileri-Meslek Dersi Öğretmenlerin Kişisel Bilgiler Okulun Bulunduğu İl Okuldaki Görev Ticaret Meslek Lisesi Anadolu Ticaret Meslek Lisesi Değişken f % Değişken f % İstanbul 39 15,4 Okulun İstanbul 15 15,6 Ankara 36 14,2 Bulunduğu Konya 12 12,5 Adana 30 11,8 İl Adana 10 10,4 Konya 27 10,6 Bartın 10 10,4 Bartın 21 8,3 Rize 9 9,4 Bursa 18 7,1 Bursa 9 9,4 Tekirdağ 17 6,7 Kars 7 7,3 Rize 15 5,9 Ankara 6 6,3 Kars 15 5,9 Şanlıurfa 6 6,3 İzmir 15 5,9 Tekirdağ 5 5,2 Şanlıurfa 15 5,9 İzmir 4 4,2 Hakkâri 6 2,4 Hakkâri 3 3,1 Toplam 254 100 Toplam 96 100 Okul Müdürü 13 5,8 Okuldaki Okul Müdürü 6 7,2 Müdür Yardımcısı 37 16,4 Görev Müdür Yardımcısı 14 16,9 Meslek Dersi 175 77,8 Meslek Dersi 63 75,9 Öğretmeni Öğretmeni Toplam 225 100 Toplam 83 100 Özel Sektör Evet 55 25,3 Özel Sektör Evet 19 22,9 Deneyimi Hayır 171 76,6 Deneyimi Hayır 64 77,1 Toplam 226 100 Toplam 83 100 Deneyim 1-3 ay 14 21,9 Deneyim 1-3 ay 4 16 Süresi 3-6 ay 11 17,2 Süresi 3-6 ay 5 20 6-9 ay 5 7,8 6-9 ay 3 12 9-12 ay 4 6,3 9-12 ay 2 8 12 aydan fazla 30 46,9 12 aydan fazla 11 44 Toplam 64 100 Toplam 25 100
18 Tablo 3.1.1. incelendiğinde, TML yönetici-öğretmenlerine gönderilen anketlerin geri dönme oranlarına bakıldığında ankete katılan iller arasında İstanbul ilinin % 15,4 oranı ile ilk sırada, % 2,4 oranıyla Hakkari ilinin son sırada yer aldığı tespit edilmiştir. Aynı tabloda ATML yönetici-öğretmenlerine gönderilen anketlerin geri dönme oranlarına bakıldığında ankete katılan iller arasında İstanbul % 15,6 ile ilk sırada, % 3,1 ile Hakkâri son sırada yer almaktadır. Araştırma kapsamındaki okullarda görev yapan TML yönetici ve öğretmenlerinin % 25,3 ünün özel sektör deneyimi olmadığı, deneyimi olanların % 21,9 ununda 1-3 ay gibi kısa bir süre sektörde çalışarak deneyim edindikleri anlaşılmaktadır. ATML yönetici ve öğretmenlerin % 22,9 nun özel sektör deneyimi olmadığı, ATML okullarındaki sektör deneyimi olan yönetici ve öğretmenlerin % 20 sinin 3-6 ay gibi kısa süreli deneyime sahip oldukları tespit edilmiştir. Araştırma kapsamındaki yönetici ve öğretmenlerin yüksek öğretimde aldıkları teorik bilgilere sahip oldukları ancak pratik uygulamalarda yetersiz kaldıkları görülmektedir. 3.1.2. Son Sınıf Öğrencilerine Ait Kişisel Bilgiler Bu bölümde ticaret meslek lisesi ve Anadolu ticaret meslek lisesinde okuyan son sınıf öğrencilerine ait kişisel bilgiler yer almaktadır. 3.1.2.1. Son Sınıf Öğrencilerinin Kişisel Bilgileri Ticaret meslek lisesi ve Anadolu ticaret meslek lisesi son sınıf öğrencilerinin bulundukları il, yaş ve cinsiyet bilgilerine ait veriler tablo 3.1.2.1.de yer almaktadır.
19 Tablo 3.1.2.1. Son Sınıf Öğrencilerin Kişisel Bilgileri Ticaret Meslek Lisesi Anadolu Ticaret Meslek Lisesi Değişken F % Değişken f % Okulunuzun Bartın 47 15,2 Okulunuzun Konya 54 43,9 Bulunduğu Bursa 43 13,9 Bulunduğu Bartın 32 26 İl İzmir 36 11,6 İl Bursa 7 5,7 Adana 35 11,3 Ankara 6 4,9 İstanbul 33 10,6 Tekirdağ 5 4,1 Ankara 31 10 Adana 4 3,3 Hakkâri 21 6,8 Kars 3 2,4 Rize 18 5,8 İstanbul 3 2,4 Tekirdağ 17 5,5 Rize 1 0,8 Şanlıurfa 17 5,5 Şanlıurfa 1 0,8 Kars 9 2,9 Hakkâri -- -- Konya 3 1 Toplam 310 100 Toplam 123 100 Yaş 16 15 4,9 Yaş 17 153 49,8 17 69 57 18 123 40,1 18 49 40,5 19 15 4,9 19 3 2,5 20 1 0,3 Toplam 307 100 Toplam 121 100 Cinsiyet Bay 127 41 Cinsiyet Bay 55 44,7 Bayan 183 59 Bayan 68 55,3 Toplam 310 100 Toplam 123 100 Tablo 3.1.2.1 incelendiğinde, TML son sınıf öğrencilerine gönderilen anketlerin geri dönme oranlarına bakıldığında ankete katılan iller arasında Bartın % 15,2 oranı ile ilk sırada yer alırken, % 1 oranıyla Konya nın son sırada yer aldığı tespit edilmiştir Aynı tabloda ATML son sınıf öğrencilerine gönderilen anketlerin geri dönme oranlarına bakıldığında ankete katılan iller arasında Konya % 43,9 ile ilk sırada, % 0,8 Rize son sırada yer almaktadır. Bu okullara devam eden öğrencilerin 17-18-19 yaş grubunda olduğu TML az da olsa 16 ve 20 yaşında olan öğrencilerde rastlanmaktadır. Tablo incelendiğinde araştırma kapsamındaki okulları % 59 (TML), % 55,3 (ATML) bayanların tercih ettiği anlaşılmaktadır. 3.1.2.2. Son Sınıf Öğrencilerin Okul ve Bölümü Tercih Nedenleri Ticaret meslek lisesi ve Anadolu ticaret meslek lisesi son sınıf öğrencilerinin okul ve bölümlerini tercih etme nedenlerine ait görüşleri tablo 3.1.2.2. yer almaktadır.
20 Tablo 3.1.2.2. Son Sınıf Öğrencilerin Okul ve Bölümü Tercih Nedenleri Okul ve Bölümü Tercih Etme Nedenleri Ticaret Meslek Lisesi Anadolu Ticaret Meslek Lisesi Tercih Nedeni f Tercih Nedeni f Meslek Sahibi Olma 190 Okul ve Meslek Sahibi Olma 67 İş Garantisi 129 Bölümü Kolay İş Bulma 42 Kolay İş Bulma 119 Tercih İş Garantisi 38 Aile İsteği 77 Etme Aile İsteği 22 Öğretmen Tavsiyesi 23 Nedenleri Öğretmen Tavsiyesi 19 Mezun Tavsiyesi 38 Mezun Tavsiyesi 13 Arkadaşlardan Etkilenme 21 Arkadaşlardan Etkilenme 8 Ailenin Ticaret 15 Ailenin Ticaret Sektöründe 4 Sektöründe Olması Olması Tablo 3.1.2.2. incelendiğinde, ankete katılan son sınıf öğrencilerinin TML leri tercih nedenlerine bakıldığında ilk üç sırayı Meslek Sahibi Olma (190), İş Garantisi (129), Kolay İş Bulma (119) seçeneklerinin yer aldığı görülmektedir. Aynı tabloda ankete katılan son sınıf öğrencilerinin ATML lerini tercih nedenlerine bakıldığında ilk üç sırayı Meslek Sahibi Olma (67), Kolay İş Bulma (42) ve İş Garantisi (38) seçeneklerinin yer aldığı tespit edilmiştir. Her iki okulu da tercih eden öğrencilerin tercih nedenlerinin aynı olduğu anlaşılmaktadır. Öğrencilerin okullarının kuruluş amaçlarından dolayı yani bilinçli tercih yaptıklarını göstermektedir. Yine tabloya bakıldığında bu üç tercih dışında çeşitli nedenlerden dolayı tercih edenlerin de olduğu görülmektedir. Özellikle Aile İsteği ile okula kayıt olanların da çoğunlukta olduğu görülmektedir. Bu da bize öğrenciden çok ailelerin okul seçiminde etkili olduğunu göstermektedir. 3.1.2.3. Son Sınıf Öğrencilerin Okullarını Başkalarına Tavsiye Etme Durumları Ticaret meslek lisesi ve Anadolu ticaret meslek lisesi son sınıf öğrencilerinin mezun oldukları okullarını başkalarına tavsiye etme durumlarına ait bilgiler tablo 3.1.2.3. te yer almaktadır. Tablo 3.1.2.3. Son Sınıf Öğrencilerin Okulu Başkalarına Tavsiye Etme Durumları Ticaret Meslek Lisesi Anadolu Ticaret Meslek Lisesi Değişken f % Değişken f % Okulunu Başkalarına Evet 61 50,4 Okulunu Başkalarına Evet 204 65,6 Tavsiye Etme Hayır 60 49,6 Tavsiye Etme Hayır 107 34,4 Toplam 121 100 Toplam 311 100 Tablo 3.1.2.3 e bakıldığında araştırma kapsamındaki okullarda okuyan öğrencilerin yarıdan fazlası, okullarından memnun oldukları dolayısıyla okullarını başkalarına tavsiye ettikleri anlaşılmaktadır (% 50,4 TML; % 65,6 ATML).