DERS 4: 4. Temel Linux Islemleri Linux/UNIX isletim sistemini asagidaki gibi bir tür piramit olarak degerlendirebiliriz. Piramidin en alt kismi islemci, bellek, sabit disk gibi fiziksel parçalardan (hardware) olusur. Fiziksel parçalarin üzerinde Linux/UNIX isletim sistemi çalisir. Isletim sisteminin görevi fiziksel parçalari kontrollü bir sekilde çalistirmasinin yaninda, çalisan diger bütün programlar için sistem çagrilari (system calls) ara yüzeyi saglamaktir. Sistem çagrilari kullaniciya dosya, süreç (process) ve diger kaynaklari olusturma ve onlar üzerinde islem yapma imkanini saglar. Kütüphane Arayüzeyi Sistem Çagrilari Arayüzeyi Kullanici Arayüzeyi Kullanici Standart Utility Programlar (Kabuk, editörler, derleyiciler) Standart Kütüphane (open, close, read, write, fork gibi) Linux/UNIX Isletim Sitemi Proses yönetimi, bellek yönetimi, Dosya sistemi, I/O gibi) Fiziksel Parçalar (Hardware) (Islemci, bellek, disk gibi) Kullanici Modu Çekirdek Modu 4.1 Dosya Sistemi, Yapisi ve Temel komutlari Dosya, çevre bellek üzerinde (disk, disket, CD vb.), kendisine bir isim verilmis olan bagimsiz bir bilgi gurubudur. Linux ta bir dosya, ismi ve bulundugu dizin ile belirlenir. Dogal olarak ayni dizin içerisinde belirli bir isimde sadece bir tane dosya bulunabilir. Ayni isim fakat farkli içerikte dosyalar olusturmak istiyorsaniz bunlari farkli dizinlere koymalisiniz. Dizin kavrami ise bildiginiz gibi, disk içinde belirli bir isimle tanimlanmis disk bölgesi anlamindadir. Bu konulara yeni baslayanlar genellikle dosya ve dizin kavramini karistirirlar. Bir dizin içerisinde çok sayida dizin ve dosya bulunabilir fakat dosya içerisinde dizin bulunmaz. En Sik Karsilasacaginiz Dosya Türleri : Bilgisayar ortaminda çok çesitli tipte dosyalarla karsilasmak söz konusudur. Bunlardan en yaygin olarak karsilasilabilecek olanlari asagidaki siniflarda toplamak mümkündür. 1) Sistem Dosyalari Bunlar bilgisayar sisteminin isletimi ile ilgili dosyalaridir. Genellikle bu tür dosyalar Linux isletim sisteminin okuyarak sistem isletimi için kullandigi metin tipinde dosyalardir. Linux sistem sorumlusu bu tür sistem dosyalarinin güncellenmesinden sorumludur. Örnegin sisteme yeni bir kullanici eklense yada sistemden yani bir kullanici çiksa kullanici sistem dosyasinin güncellenmesi gerekir.
2) Kullanici Veri Dosyalari Bu tip dosyalar, linux isletim sistemini kullanan kullanicilarin olusturdugu yada güncelledigi dosyalardir. Bunlarda metin tipi dosyalardir. Sayisal yada alfabetik bilgi içerir. 3) Icra Edilebilir(executable) Dosyalar Bu tip dosyalar ise, bilgisayarda dogrudan dogruya çalistirilabilecek komut içerirler. Belirli amaç için olusturulmus komut kümesine program adi veriyoruz. Icra edilebilir dosyalar bu anlamda program dosyalaridir. Bunlarin olusturulmasi yada üzerinde degisiklik yapilmasi özel yazilim ürünleri sayesinde mümkündür. Linux dizin yapisi, hiyerarsik düzendedir. En tepede / ile gösterilen kök dizin (root) vardir, diger tüm dizin ve dosyalar bunun altindadir. Bu dosyalardan önemli olanlara bir göz atalim : / Kök Dizini içinde : /bin Temel komut binary dosyalari. /boot Sistemin boot edilmesi için gerekli degismez veriler. /dev Cihazlarin bulundugu dosyalar. /etc /home /lib /mnt /proc /root /sbin /tmp /usr /var Local sistemimiz için gerekli sistem dosyalari Kullanici dizinleri. Paylastirilmis kütüphaneler. Geçici baglanti noktasi Dosya Sisteminin Process (islem) bilgileri root kullanicisinin kök dizini Önemli sistem çalistirilabilir dosyalari. Geçici saklama alani Ikincil ana hiyerarsi (uygulama programlarini içerir) Degisken veri bölgesi Ayrintili Bilgi Için : http://www.be.itu.edu.tr/kaynak/sistem/linuxturkce/linux.html Dosya isimleri 255 karakteri asamaz. Tüm büyük harfler (A-Z), küçük harfler (a-z), rakamlar (0-9) ve noktalama isaretlerinden bir bölümü (., _ -) dosya ve dizin isimlendirirken kullanilabilir. Dosya isimlerinde asagidaki karakterler ise kullanilamaz : Bosluk <> * {}[]()^!\ &$?~ Linux ta Dizinler (Directories): Diger isletim sistemlerinde oldugu gibi Linux ta da, disk, kendine isim verilmis bir takim bölgelere ayrilir. Bu isimlendirilmis bölgelere dizin(directory) ismi verilmektedir. Bir dizin içine belirli bir konu ile ilgili çok sayida dosya konulabilir. Ayrica bir dizin baska bazi
dizinleri de içerebilir. Bir dizinin içerdigi bu dizinlere, o dizine ait alt dizin(subdirectories) adi verilmektedir. Linux ta, diskteki diger bütün dizinleri içeren dizine kök(root) dizin adi verilir. Bir disk içerisinde bir tane kök dizin bulunabilecegi yukaridaki tanimdan anlasilmaktadir. Kök dizine ebeveyn dizin (parent directory) adi da verilir. Kök dizin altindaki alt dizinlerde kendilerine bagli alt dizinler içerebilir ve bu yapi belirli bir derinlige kadar sürebilir. Kök dizin ve onun altindaki alt dizin guruplarindan olusan yapiya agaç yapisi(tree structure) adi verilmektedir. Dizinler Nasil Isimlendirilir? Linux ta dizinlere isim vermek için geçerli kurallar dosyalari isimlendirme kurali ile aynidir. Linux dizin isimlerinin uzunluklarinda 256 karaktere kadar dizin isimlerini kabul etmektedir. Dizin isimlerinin olusturulmasinda küçük ve büyük harfler, rakamlar ve gibi, _ gibi yada. gibi diger karakterler kullanilabilir. Bunlarla beraber, dizin isimleri içerisinde, *,?,\ ve bosluk karakterleri gibi karakterler yer almaz: çünkü bu karakterlerin her birinin Linux kabugu (shell) içinde özel anlamlari vardir. Bir dizin içerisinde bulunan diger dizinleri veya dosyalari belirtmek için / sembolü kullanilir. Örnegin, usr/serdar ifadesi, serdar in usr dizini içinde oldugunu anlatmaktadir. Bu tür bir ifadede serdar in bir dizin mi yoksa bir dosya mi oldugu tam olarak anlasilamaz ancak usr in dizin oldugu kesindir çünkü baska bir dizin yada dosyayi içermektedir. Kök dizin, isim vermeksizin / sembolü ile belirlenir. / sembolünden önce bir isim belirtilmemisse bu durumda / sembolü kök dizini simgelemektedir. Örnegin, /celebi ifadesi, kök dizin altindaki celebi adli bir alt dizin simgelemektedir. /usr/celebi/x.exe ifadesi, kök dizin altinda usr adli bir alt dizin oldugunu, usr in altinda ise celebi adli bir alt dizin bulundugunu ve celebi alt dizini içinde de x.exe adli dosyanin mevcut bulundugunu simgelemektedir. Ana Dizin (Home Directory) Linux her kullanici için, o kullaniciya ait olan bir ana dizin (home directory) saglamaktadir. Bu ana dizin içinde, kullaniciya ait çesitli dosyalar bulunabilir yada kullanici bu ana dizin içerisinde baska alt dizinler olusturabilir. Bir kullanicinin ana dizini içine normal olarak diger kullanicilarda girebilir; kullaniciya ait dosyalari okuyabilir ve kopyalayabilir. Sadece dosyalar üzerinde degisiklikler ve dosyalari silme islemini gerçeklestiremezler. Bir kullanici, kendi home dizini içerisinde diger kullanicilarin girmesini istemiyorsa bu durumda kendi dizin ve dosyalari üzerine erisim kisitlamasi yada kilit getirmelidir. Burada bir noktayi belirtmede yarar vardir; sisteme root olarak giren (login olan) kullanici sistem yöneticisidir (system administrator) ve sistemdeki bütün dosya ve dizinlerin üzerinde
bu dosyalar ve dizinler kilitli bile olsa her türlü islem yapabilir. O nedenle sistem yöneticisi güvenli bir kisi olmalidir. Bir kullanicinin home dizinin nerede açilacagi Linux tarafindan belirlenir ve kullanici tarafindan bu yer degistirilemez. Sisteme genelde size ayrilmis bir dizin içinde girersiniz. Size verilen izinler çerçevesinde diger dizin ve dosyalara erismeniz mümkündür. Linux dizinleri arasinda dolasirken, nerede oldugunuzu anlamak için pwd (print working directory) komutu kullanilir. Bu komut yerinizi kaybettiginiz durumlarda oldukça kullanislidir!.. $ pwd /home/serdar Linux un harf duyarliligi olan bir isletim sistemi oldugunu hatirlatalim. Yani, /home/serdar /home/serdar dizin ismi ile, dizin ismi ayni degildir. Ayni durum dosya isimleri için de geçerlidir. Ayni dizin içinde, /home/serdar/veri.dat isimli dosya ile, /home/serdar/veri.dat isimli dosya birlikte bulunabilir, ve ayri dosyalardir. Kabuk programi komut satirini yorumlayabilmek için özel bir syntax yapisini takip eder. Bu yapida ilk girilen kelime komutun adidir. Sonraki kelime o komut için geçerli olan opsiyonlar ve argumanlar dir. Komut satirindaki her kelime digerlerinden bir veya daha fazla bosluk ile ayrilmalidir. Genel form asagidaki gibidir. $ Komut Seçenekler Argumanlar Bulundugunuz dizini degistirmek için cd (change directory) kullanilir : $ pwd /home/serdar/ $ cd projeler $ pwd /home/serdar/projeler ~ isareti ise, kullanicinin ev dizinini gösterir. Ev dizinimizin /home/serdar oldugunu farzedelim: $ cd ~ $ pwd /home/serdar Bir dizin yukari çikmak için ise cd den sonra.. yazilir. DOS kullananlara bir uyari, cd ile.. arasinda bir bosluk birakilmalidir, DOS taki gibi bitisik yazilamaz : $ pwd /home/serdar/projeler
$ cd.. $ pwd /home/serdar Yeni bir dizin yaratmak için ise mkdir (make directory) komutu kullanilir : $ pwd /home/serdar $ mkdir odev $ cd odev $ pwd /home/serdar/odev $ cd.. $ pwd /home/serdar Bir dizini silmek için ise rmdir (remove directory) komutu kullanilir: $ rmdir odev 4.2 Dosyalarin Listelenmesi ve Içeriklerinin Incelenmesi $ ls Dosya ve dizinleri görebilmek için, Linux isletim sisteminde ls komutu kullanilir: Desktop core ls.txt nsmail ls komutu, -a parametresiyle kullanildiginda ismi. ile baslayan gizli dosyalar da görünür hale gelir. Bir dosyanin gizlenmesini istiyorsak, basina. getirmeliyiz. $ ls -a....xauthority.xresources.bash_history.bash_logout.bash_profile.bashrc.cshrc.gnome.kde
.kderc.netscape.tcshrc.xauth.xsession-errors Desktop core ls.txt ls_a.txt nsmail -l parametresi ise dosyalar ile ilgili detayli tüm bilgiyi verir. Dosyanin ne zaman yaratildigi, sahibi, grubu ve erisim haklari hakkinda bilgiyi görüntüler. Linux ta parametreler, - isaretinden sonra bitisik olarak yazilirlar. Örnegin bir dizin içindeki gizli olanlar dahil tüm dosyalari detayli bir sekilde görmek istersek, ls al Komutunu kullanabiliriz. $ ls al total 16416 drwxr-x--- 8 root root 4096 Eyl 4 14:49. drwxr-xr-x 17 root root 4096 Eyl 4 12:08.. -rw------- 1 root mehmet 102 Eyl 4 14:47.Xauthority -rw-r--r-- 1 root root 960 Agu 14 2000.Xresources -rw------- 1 root root 1577 Agu 13 15:22.bash_history -rw-r--r-- 1 root root 24 Haz 11 2000.bash_logout -rw-r--r-- 1 root root 266 Haz 11 2000.bash_profile -rw-r--r-- 1 root root 176 Agu 23 1995.bashrc -rw-r--r-- 1 root root 210 Haz 11 2000.cshrc drwxr-xr-x 2 root root 4096 Tem 20 10:05.gnome drwxr-xr-x 3 root root 4096 Tem 12 13:18.kde -rw-r--r-- 1 root root 1102 Eyl 4 14:48.kderc drwxr-xr-x 5 root root 4096 Agu 13 14:50.netscape -rw-r--r-- 1 root root 196 Tem 11 2000.tcshrc drwx------ 2 root mehmet 4096 Agu 6 11:02.xauth -rw------- 1 root root 266 Eyl 4 14:48.xsession-errors drwxr-xr-x 5 root root 4096 Tem 20 10:06 Desktop -rw------- 1 root root 16707584 Agu 13 15:22 core -rw-r--r-- 1 root root 27 Eyl 4 14:49 ls.txt -rw-r--r-- 1 root root 182 Eyl 4 14:49 ls_a.txt -rw-r--r-- 1 root root 0 Eyl 4 14:49 ls_al.txt drwx------ 2 root root 4096 Agu 13 14:49 nsmail * ve? wildcard karakterleri bir dosya adinin tamamlanmamis kisimlarini tanimlamaya yararken, köseli parantezler [] size tanimlanmis karakterleri arastirma olanagi tanir. Parantez içinde tanimlayacaginiz herhangi bir karakter dosya isimleri üzerinde eslestirilmeye çalisilacaktir. Örnegin;
$ ls doc[1a] doc1 doca Ayrica hem karakterleri hemde rakamlari bir aralik için tanimlamamiz mümkün. Bunun için, $ ls doc[1-3] doc1 doc2 doc3 $ ls doc[b-e] docb docd Köseli parantezi diger wildcard karakterleri ile kullanmamiz da mümkündür. Örnegin, asagidaki örnekte yildiz isareti wildcard ile herhangi bir dosya ismini, köseli parantez [co] ile uzantisi c veya o veya co ile biten dosyalari yazmasini isteyebiliriz. $ ls *.[co] main.c main.o calc.c Bir dosyayi ekrana oldugu gibi yazdirmak için cat komutu kullanilabilir. Bu komut bir metin editörüyle karistirilmamalidir. Bazen bir dosyanin ne oldugunu merak ederiz ve basindan veya sonundan bir kismini görüntülemek isteriz. Basindan görüntülemek için head, sondan görüntülemek için ise tail komutlari kullanilir. Basindan veya sonundan kaç satiri görüntülememizi istersek, bu komutlara parametre olarak - isaretinden sonra satir sayisini girmeliyiz. Asagidaki örnekte,.bashrc isimli dosyanin önce cat ile tamami, head 3 ile ilk üç satiri, tail 3 ile de son üç satiri yazdirilmistir : $ cat.bashrc #.bashrc # User specific aliases and functions alias rm='rm -i' alias cp='cp -i' alias mv='mv -i' # Source global definitions if [ -f /etc/bashrc ]; then. /etc/bashrc fi $ head 3.bashrc #.bashrc # User specific aliases and functions
$ tail 3.bashrc if [ -f /etc/bashrc ]; then. /etc/bashrc fi cat komutu aslinda ingilizcede siralamak anlamina gelen concatenate kelimesinden gelmektedir. Yani, bu komut dosya içerigini ekrana yazmanin yaninda dosyalari pespese ekleme isine de yarar, ve bu aslinda komutun asil görevidir: $ cat dosya1 dosya2 dosya3 > tum_dosyalar hedef dosya ismi verilmedigi zamanlarda ise, cat komutu öntanimli dosya olarak ekrani kabul eder ve oraya çiktiyi verir. Bu islem ise bize dosyayi ekrana yaziyormusuz izlenimi verir. Bu yüzden bu komutun ekrana dosya içerigini yazdigini söylemistik. 4.3 Dosyalarin Kopyalanmasi ve Tasinmasi Dosyalarin kopyalanmasi için, cp (copy) komutu kullanilir. Üç adet parametreyle birlikte kullanilir : -i islemi onaylamanizi ister, hata olasiligini azaltmak için kullanilir. -r Bir dizin ve altindaki - herseyi - hedef dizine kopyalamak için. $ cp veri.dat /tmp komutu, veri.dat isimli dosyayi /tmp dizini içine kopyalar. $ cp r /home/serdar/projeler /home/serdar/backup komutu, projeler isimli klasörün altinda her ne varsa, backup isimli dizine kopyalar. Dosyalarin baska bir yere tasinmasi için ise, mv komutu kullanilir. Bu islem, bir dosyayi bir yere kopyaladiktan sonra kaynak dosyayi tasinan yerden silmekle esdegerdir, cp komutunda oldugu gibi i parametresiyle kullanildiginda kullanicidan onay ister. Ancak, -r parametresinin kullanilmasina gerek yoktur. Bu komut, bir dosyanin isminin degistirilmesi için de kullanilir. Örnegin ev dizinimizin altinda bulunan readme.txt isimli dosyanin ismini benioku.txt olarak degistirelim : $ mv readme.txt benioku.txt burada, readme.txt isimli dosya ayni klasör içine baska bir isimle tasindigi ve eski dosya silindigi için ismi degismis gibi islem gördü. Dosyalarin silinmesi için ise, rm (remove) komutu kullanilir. Parametreleri su sekildedir : -i islemi onaylamanizi ister, hata olasiligini azaltmak için kullanilir. -r Hedef bir dizin ise, o dizin altindaki tüm dizin ve dosyalari siler. -f Dosyalari onay almadan tek adimda kosulsuz olarak siler.
Önemli not: Linux ta dosyalar - karakteri ile baslayabilir. Ancak böyle bir dosyanin silinmesi için - yazildiginda sonra gelecek karakterler parametre olarak algilanir ve hata verir. Bunu engellemek için iki tane - yanyana getirilir, ve rm komutuna bu iki tireden sonra parametre gelmeyecegi, bundan sonra kullanilacak tire karakterlerinin isime ait oldugu bilgisi verilir. Böylece hata çikmasi engellenir. Örnek olarak, -dosya.txt isimli bir dosyamiz oldugunu ve bunu silmek istedigimizi varsayalim: $ rm i -- -dosya.txt Bulundugunuz dizin altinda bulunan tüm dosyalari silmek için ise * karakteri kullanilir. Bu karakter, her türlü karakterin yerine geçer. Örnegin : $ rm i a* komutu, a harfi ile baslayan tüm dosyalari silecektir. $ rm i *at* komutu ise, içinde herhangi bir yerinde at geçen tüm dosyalari silecektir. Örnegin ayni dizin altinda bulunan, at.txt saat.txt dosya.sat isimli dosyalarin hepsi silinecektir. Genel Bilgiler: Her linux sürümü, ihtiyaciniz olan her türlü bilgiye ulasmanizi saglayan belgelerle donatilmistir. Kullanici komutlari, sistem çagrilari, subroutin ler, donanim, oyunlar, sistem yönetimi ve benzer konularda, bu belgelerden yardim alabilirsiniz. Bu belgelerdeki bilgilere nasil ulasacaginiz, asagida açiklanmistir : En çok kullanilan belge cinsi, man sayfalari denen, programcinin rehberi olarak geçen belgelerdir. /usr/man dizini altinda bulunurlar. Herhangi bir program veya komut için yardim almaniz için, $ man <program veya komutun ismi> $ man rm Asagidaki tabloda man komutu ile elde edilebilecek yardim sayfalari içindeki konular ve bölümleri verilmistir: Bölüm Konu 1 Kullanici Araçlari (user tools) 2 Sistem Çagrilari (system tools) 3 C Kitaplik Çagrilari (C library tools)
4 Cihaz Sürücü Bilgisi (device driver information) 5 Konfigürasyon Dosyalari (configuration tools) 6 Oyunlar (games) 7 Paketler (packages) 8 Sistem Araçlari (system tools) Aranan konu ile ilgili bilgi birden fazla bölüm içinde var olabilir, bu durumda her bölüm kendi alani ile ilgili kismini size aktarir. Örnegin C deki printf fonksiyonu ile ilgili olarak hem 3. hemde 1. bölümde bilgi bulunabilir. 1. bölümdeki açiklama komut satiri bakis açisindan 3. bölümdeki açiklama ise fonksiyonun C dilindeki kullanimi açisindan olacaktir. Bu bilgilere erismek için: $ man 1 printf veya $ man 3 printf yazilmali. Belirli bir komutun tüm yardim sayfalarindaki tekrarini görmek ve bu konuda özet bilgi almak için, komutu asagidaki gibi, -k parametresi ile girmek gerekir. $ man k printf man içinde herhangi bir kelimeyi de arattirabiliriz. Diyelim modeminizle ilgili bir sorununuz var, ve çözmek için hangi programlara ihtiyaciniz oldugunu bilmiyorsunuz. 'man modem' yazarsaniz sonuç alamazsiniz, çünkü bu isimli bir komut veya program mevcut degildir. Ancak içinde 'modem' kelimesi geçen man sayfalarinin bir dökümünü almak ise yarayabilir. Bu islem için, 'apropos' komutu kullanilir : $ apropos modem info komutu ile de komutlar ve konulari hakkinda bilgi almak mümkündür. $ info emacs Bash kabuk türü komut satirindan girdiginiz tüm komutlari saklar. Bu listeye history list adi verilir. UP ARROW tusu ile daha önce girdiginiz tüm komutlari sirasi ile görebilirsiniz. DOWN ARROW tusu sizi listenin sonuna dogru götürecektir. Bu konu ile ilgili detayli bilgileri daha ilerdeki konularda detayli olarak görecegiz. Diger önemli bir konuda bir komutun birden fazla satirda backslash ( \ ) ayiraci ile yazilip çalistirilmasidir. \ ayiraci o satirdaki komutu diger satirdaki komuta baglama görevi görür. Asagidaki örnekte cp komutu üç satirda girilmistir. Ilk iki satir \ ayiraci ile son satira ilave edilmistir. $ cp i \ mydata \ newdata KDE masaüstü ortami için klavye kisayollari listesi Klavye kombinasyonu ALT-ESC veya CTRL-ESC Sonucu Logout opsiyonlu Current Session yöneticisi
ALT-TAB and ALT-SHIFT-TAB CTRL-TAB ve CTRL-SHIFT-TAB ALT-F2 ALT-F3 ALT-F4 CTRL-F[1-8] CTRL-ALT-ESC Mevcut masaüstü ortam penceresini yatay geç Sanal masaüstü ler arasi geçis Komut satiri penceresi aç Pencere operasyon menüsü Pencere kapa Belirli bir sanal masaüstüne geçirme X Window ortamini kapatmaya zorla SINIF ÇALISMASI: Ev dizininiz altindaki tüm dosya ve dizinlerin isimlerini alfabe sirasina göre içeren bir dosya yaratiniz. Sonra vi editörü yardimiyla bu dosyayi açarak tüm dizin isimlerini siliniz. Dosya görüntülenmesinde kullanilan ikinci komut (cat komutuna ilave olarak) more dur. Görüntülenmesi istenen dosya ismi more komutundan sonra girilerek dosyanin içerigi ekran boyutu kadar görüntülenir. $ more mydata Bu komut sayesinde mydata isimli dosya her seferinde bir ekran görüntüsü kadar ilerler. Sonraki ekrana ulasmak için f tusuna veya spacebar tusuna basilmalidir. Dosya görüntüsünü geriye hareket ettirebilmek için b tusuna basmak yeterlidir. q tusuna basarak programdan çikmak mümkündür. +num ile num adet sayfa sonra göstermeye baslar. numf ise ileriye num adet ekran atlayarak, numb ise benzer sekilde geriye dogru num adet ekran gider. h tüm more komutlarini listeler. Asagida bazi temel Linux/Unix komutlarinin kisa tanimlari verilmistir: Mevcut isletim sisteminin isminin görüntülenmesi $ uname O anki tarih ve zamanin görüntülenmesi $ date Fri Feb 25 12:55:29 MST 2003 $ Takvimin ögrenilmesi $ cal February 2000 S M Tu W Th F S 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26
27 28 29 $ Komut satiri yazim formati daha önce belirtildigi gibi $ command option(s) argument(s) seklinde tanimlanmistir. Burada option kisminda verilen deger komutu düzenlemeye yönelik bir degerdir, diger bir deyisle komutun nasil çalisacagini tanimlar. Argument kisminda ise genellikle bir dosya ismi, dizin ismi veya text verilir. Asagidaki örnekler komut ile opsiyon ve argumanlarin nasil kullanildigini göstermektedir: $ date (komut) $ date mmddhhmmyy (Komut ve arguman) $ cal 12 2003 (komut ve iki arguman) $ uname -a (komut ve opsiyon) $ uname -rpns (komut ve çoklu opsiyon) $ uname r p n -s (komut ve çoklu opsiyon) Kontrol Karakterleri kullanilarak ekran çiktisini durdurup baslatabilirsiniz, tüm komut satirini silebilirsiniz, klavyeden bir komutun çalismasini durdurabilirsiniz: Kontrol Karakterleri Control-C Control-U Control-S Control-Q Control-D Control-W Amaci Çalisan komutu sona erdirir Komut satirindaki tüm karakterleri siler Ekrana çiktiyi durdurur Ekrana çiktiyi yeniden baslatir End-of-file veya çikis sinyali üretir Komut satirindaki son kelimeyi siler Sistemi aktif olarak kullanan mevcut kullanicilarin listelenmesi $ who $ who am i Komut satirindan birden fazla komutun devreye sokulmasi $ date;cal;who am i 4.4 Dosya Çiktilarinin Alinmasi
Linux ta kullanicilarin yaziciya belge gönderme arzulari, yazici daemon u lpd (line printer daemon) tarafindan yerine getirilir. (daemon, arka planda çalisan ve önemli istem görevlerini yerine getiren ve sistemin çalismaya baslamasi ile otomatik olarak devreye giren bir sistem programidir. Bir çok daemonun isminin sonunda d harfi bulunur.) Bu bölümde sisteme yeni bir yazicinin eklenmesi dahil yazici kullanimi ile iliskili bilgiler sunulacaktir. lpd nin Özellikleri : Linux un yazici islerini organize eden daemon u lpd, UNIX teki öncülerine çok benzer ve o nedenle de UNIX uyumludur ve ayni zamanda çok esnek bir kullanima sahiptir. lpd nin ilk yaptigi sey tüm kullanicilardan gelen yazici kullanma isteklerini bir kuyruk dizininde toplamaktir. Bu dizin tipik olarak /var/spool/lpd/yaziciadi seklindedir. Burada yazici adi, yazma isinin gidecegi yazicinin adidir. Daha sonra bu kuyruktaki isler, gönderenden bagimsiz olarak isleme tabi tutulur ve sira ile yaziciya gönderilir. lpd nin Baslatilmasi : Pek çok Linux dagitimi, lpd yi ön yükleme sirasinda baslatir. Sisteminizde çalisan süreçlerin bir listesini, # ps auxw komutu ile alabilirsiniz. Bu listede lpd yi görmüyorsaniz, lpd yi baslatmak için bir skript hazirlamalisiniz. lpd nin baslatilmasi için /usr/sbin/lpd programi çalistirilmalidir. Uzaktaki Kullanicilar : Ag üzerindeki yazicilarin isteminizi bir print server olarak kullanmasini istiyorsaniz bu durumda /etc/hosts.lpd dosyasinda yada /etc/hosts.equiv dosyasinda bunlari listelemelisiniz. LPD Sunucusunu Kullanan Istemciler : lpd yazim sunucusunu kullanan Linux istemcileri asagida verilmistir. lpr Linux altinda lpr, satirdan yazdirma islemini gerçeklestiren komuttur. Bir çok uygulamada, X Window ortaminda lpr komutunu icra eden diyalog pencereleri mevcuttur. Komut satirindaki lpr yi kullanma biçimi asagida verilmistir.
# lpr Dosya_adi Bu komut dosya içerigini default (benimsenmis) yaziciya (yani /etc/printcap dosyasindaki ilk yaziciya) gönderir. Sayet yazdirmak istedigimiz dosyayi ag üzerindeki baska bir yaziciya göndermek istiyorsaniz lpr için asagidaki biçimi kullaniniz: # lpr -p Yazici_adi Dosya_adi Burada yazici_adi parametresi yazma isleminin yapilacagi yazicinin adi, dosya_adi parametresi yazdirilmak istenen dosyanin adidir. Asagida lpr komutu ile birlikte kullanilabilecek olan parametreleri açiklayalim. -p Yazma islemini default yazici disinda adi belirtilen bir yaziciya gönder. -m Isin tamamlanmasi üzerine bir mail gönder. -r Yazma amaci ile kuyruga girmis dosyayi sil. -s Yazici kuyruguna dosyanin orijinal bir kopyasini yerlestirmek yerine bir sembolik link kullan. -#n Listelenen her dosyadan kaçar kopya istendigini belirler, n burada kopya sayisidir. -in Yazilacak bilgiyi i adet sütünü atlayarak yaz. Burada n parametresi atlanacak sütun sayisini belirtiyor. lprm lprm komutu yazma kuyruguna girmis fakat henüz yazma islemi baslamamis islerin yazma kuyrugundan silinmesini saglar. Asagida lprm komutu ile kullanilabilecek parametrelerin listesini verelim. -P YaziciAdi isin silinecegi yazicinin adini belirtir. Bu parametre kullanilmazsa, default yazicidaki ( /etc/printcap dosyasindaki ilk yazici) belirtilen is silinecektir. -sayi Sayi parametresi ile belirtilen numarali isi yazma kuyrugundan siler. Sileceginiz isin numarasi konusunda tereddütünüz varsa bunu lpq komutu ile ögrenebilirsiniz. lpq lpq komutu ile yazici kuyrugundaki tüm isleri yazilacaklari sirada ve sira numarasi ile görebilirsiniz. Ilk siradaki is en önce yazdirilir. lpq komutunun tek parametresi P parametresidir. P parametresi ile yazma kuyrugu listelenecek olan yazici belirtilir. Bu parametre kullanilmasa bu durumda default yazicidaki yazma listesi listelenir. Örnek:
#lpq -P hp1 Burada hp1 adli yazicidaki yazma kuyrugu listelenecektir. lpc lpd sistemi kontrol komutu. lpc ile yazici kuyrugundaki isleri durdurabilir, baslatabilir ve yeniden siralayabilirsiniz. Peki tüm bunlar nasil ayarlaniyor? Sistem açildiginda lpd kosmaya baslar ve hangi yazicilarin bekletmeyi yönetecegini ögrenmek için, /etc/printcap dosyasini tarar. Her lpr komutu kosturuldugunda, lpr komutu lpd ile /dev/printer isimli yuva üzerinden haberlesir, ve lpd'ye hem yazdirilacak dosyayi, hem dosyanin kime ait oldugunu, hem de nasil yazdirilacagini belirtir. lpd daha sonra uygun yazici üzerinden bu dosyayi bastirir. Bir dosyayi formatlamak ve yazdirmak Bir dosyanin farkli format opsiyonlarina göre içerigini yazdirmak için pr komutu kullanilir. Komut benimsenmis olarak her sayfa için bes bos satir içeren bir kuyruk ilavesi ile 66 satirlik text e kadar bir baslik yazar. Her sayfa için baslik, dosyanin ismini, tarihini, son düzenlenme tarihini ve sayfa numarasini içerir. $ pr [opsiyonlar] dosyaismi opsiyonlar: +page belirtilen sayfa numarasindan yazmaya baslar -column Çok sütunlu formatta yazar -d çift satirli formatta yazar -h header Baslik sayfasindaki header basligi altindaki dosya ismi ile yer degistirir -l lines Sayfa boyunu lines a sabitler -m Dosyalari kenar-kenara text sütunlari olarak birlestirir -t Dosyalari baslik olmaksizin yazar -n Her satiri numaralar Printtool Komutu ile Yazici Ayarlari : /etc/printcap dosyasi lpr komutunun yazma islerini nasil gerçeklestirecegini tanimlamaktadir. Bu dosyanin görünümü asagidakine benzer biçimdedir. ##PRINTTOOL3## REMOTE POST SCRIPT 600x600 letter {1} PostScript Default 1 Yazicimllp:\ :sd=/var/spool/lpd/lp:\ :mx#0:\ :rm = yazicim.redhot.com:\ :rp=lp:\ :if=/var/spool/lpd/fitler.d/fitler:
Bu dosya ile ilgilenmek yeni baslayanlar için çok sevimli olamayabilir. Bunun yerine, printtool hizmet programi ile yazici eklemek ve gerekli ayarlari yapmak ve dolayisiyla da /etc/printcap dosyasini da güncellemek daha kolay bir yoldur. printtool hizmet programini kullanabilmek için root olmaniz gerekir. Sistem konfigürasyonu, yeni donanim ekleme yada çikarma, yeni yazilim kurulumu yada silinmesi hep süper kullanici ya da root un yapacagi islemlerdir. Herhangi bir kullanici iken nasil root haline gelinebilecegini hatirlayalim. 1) Xterm penceresini açiniz. 2) su komutunu giriniz. 3) root sifresini giriniz. root haline gelince komut uyarisinin $ sembolünden # sembolüne dönüstügünü biliyorsunuz. 4.5 Erisim Haklari Erisim haklari, Linux dosya sistemi güvenliginin belkemigini olusturur. Her dosyaya ayri verilebilen erisim izinleri sayesinde çok daha rahat bir sistem yönetimi gerçeklestirilebilir. Bu, konuya sadece sistem görevlisi tarafindan yaklasildigi zaman çikartilabilecek bir sonuçtur. Kullanici bazinda erisim haklari bazen daha da anlamli olabilir. Yanlis kullanildiginda hos olmayan sürprizlere yol açabilir. Linux altinda üç çesit erisim hakki vardir : Okuma izni : Dosyanin okuma izni varsa içerigi görülebilir, dizinin okuma izni varsa içerdigi dosyalarin listesi alinabilir. Yazma izni : Dosyanin yazma izni varsa dosyayi degistirebilir veya silebilirsiniz. Dizine yazma izni verildiginde dizin altindaki dosyalar yazilabilir veya silinebilir. Çalistirma izni : Dosyayi çalistirma hakkini verir. Bir dosya veya dizin ilk yaratildigi anda Linux tarafindan ön tanimli bazi izinler verilir. Genellikle bu izin çalistirma ve okumadir. Dosyanin olusma aninda verilen izini degistirmek için erisim yetki kalibi olarak da bilinen umask komutu kullanilir. Daha fazla bilgi için komuta ait man dosyasina bakiniz: $ man umask umask kullanicilarin herhangi bir dosya olustururken default olarak dosya izinlerinin olusturulmasina yarar. Bu izinler her kullanicinin açilis dosyalarinin içinde (.profile,.cshrc) veya sistemin default umask tanimlamasinda mevcuttur. Kendi default umask degerlerinizi görmek için $ umask 022
umask komutu neticesinde dönen 3 rakamli blok sizin umask degerlerinizdir. Bu üç rakam okuma-yazma-çalistirma izinlerinin rakamsal temsilini gösterir. Rakamlarin anlami asagidaki gibidir: 0 Oku ve yaz (ve dizinler için çalistir) 1 Oku ve yaz (ve dizinler için çalistirma) 2 Oku (ve dizinler için çalistir) 3 Oku 4 Yaz (ve dizinler için çalistir) 5 Yaz 6 Çalistir 7 Izin yok Bu listeyi kullanarak 022 nin kulanicinin kendi dosyalarinda okuma ve yazma izni oldugunu grubun okuma izni oldugunu ve sistemdeki herkesin okuma iznine sahip oldugunu gösterir. Erisim haklarinin disinda bir dosyanin üç izin düzeyi daha vardir. Bunlar, dosyanin sahibi, dosyanin grubu ve diger kullanicilardir. Dosyanin sahibi, o dosyayi olusturan kisidir. Her kullanicinin bir grubu da oldugu için, dosya olusturulurken kullanici hangi grupta ise dosya da o gruba ait olacaktir. Dosyanin sahibi olmayan ve grubu da dosyanin grubuyla uyusmayan sistemdeki kullanicilar diger sinifina girerler. Gruplar hakkinda daha fazla bilgi için ders notlarinin Linux Sistem Yönetimi bölümüne bakiniz. 4.5.1 Dosya Izinlerinin Degistirilmesi Dosya izin bilgilerini görebilmek için ls komutu, -l parametresiyle kullanilir. Asagidaki dosya üzerindeki erisim haklarina göz atalim : Dosya Kullanici ismi Dosyanin son Tipi Düzeltildigi tarih ve saat Link Dosya Ismi Izinler Sayisi Grup Ismi Dosyanin Boyutu(bytes) -rwxr-xr-x 2 serdar users 367 May 20 16:45 deneme Dosya bilgisinin en sol kisminda izin haklari yer alir. En bastaki - isareti bunun dizin degil, düz dosya oldugunu belirtir. serdar dosyanin sahibi; users ise grubudur. Ardindan sirayla uzunluk, son degistirilme tarihi ve dosya ismi gibi bilgiler gelir. Son harf kümesine dosyanin modu da denir. Solda yer alan r,w ve x karakterleri sirayla okuma, çalistirma ve yazma haklarini belirtir. En soldaki - isaretini ayirdigimiz zaman geri kalan harfleri üç adet üçlü grup haline getirelim: rwx r-x r-x
Sirayla birinci harf kümesi dosya sahibinin izinlerini, ikinci harf kümesi grup izinleri ve son küme de diger kullanicilarin izinlerini belirtir. Buna göre yukaridaki dosyada rwx : kullanici okuyabilir, yazabilir, çalistirabilir (u) r-x : grup okuyabilir, çalistirabilir fakat yazamaz (g) r-x : digerleri okuyabilir, çalistirabilir fakat yazamaz (o) Sol bastaki karakter d olsaydi, bir dizini inceliyor olacaktik. Dosyanin izinlerini degistirmek için chmod komutu kullanilir. Bu komutu kullanirken hangi izin düzeyine (kullanici, grup veya digerleri) hangi izinlerin verilecegi veya kaldirilacagi yazilir. Örnek olarak yukaridaki dosyanin okuma iznini kaldirmak için $ chmod -r deneme kullanilabilir. "-" isareti, iznin kaldirilacagini belirtir. Izin vermek için ise "+" yazin. Dosyanin yeni görüntüsü söyle olur: --wx--x--x 2 serdar users 367 May 20 16:45 deneme Sadece grubun, sadece kullanicinin veya sadece digerlerinin erisim hakkini degistirebilmek için her izin düzeyi için bir harf tanimlanmistir. Kullanici için "u", grup için "g" ve digerleri için "o" yazarak belirli bir izin düzeyi için erisim hakkini degistirmek mümkün olur. Bu üç harf, izinden hemen önce yazilir. $ chmod u+x deneme (dosyanin sahibi calistirabilir) $ chmod o+r deneme (digerleri okuyabilir) $ chmod g-w deneme (dosyanin grubu yazamaz) Her izin için ayni zamanda sayilar da tanimlanmistir. Dosyanin erisim izinlerini degistirmek için her izne ait sayilari kullanabilirsiniz. Asagidaki tabloda, her izin düzeyi (dosyanin sahibi, grubu ve digerleri) için üçer tane olmak üzere toplam 9 sayidan olusan izin numaralarini görebilirsiniz. Bir izni vermek için sirayla numaralari toplayin. Örnegin sahibinin okumasi (400), yazmasi (200), çalistirmasi (100), grubun okumasi (40), çalistirmasi (10) ve digerlerinin okumasi (4) ve çalistirmasi (1) için kullanilan rakamlarin toplami 755'tir. $ chmod 755 deneme 400 sahibi okur 200 sahibi yazar 100 sahibi çalistirir
040 grubu okur 020 grubu yazar 010 grubu çalistirir 004 digerleri okur 002 digerleri yazar 001 digerleri çalistirir Baska bir degisiklikle konuyu pekistirelim. Sahibinin okumasi (400), yazmasi (100), grubun okumasi (40), digerlerinin okumasi (4) için izin numarasini bulmak için bu cümlede parantez içinde yer alan sayilari toplarsak 644 yapacaktir. $ chmod 644 deneme Aynen dosyalarda oldugu gibi, bir dizinin de sahibi ve grubu vardir. 4.5.2 Dosyanin Sahibinin ve Grubunun Degistirilmesi Bir dosyanin sahibini sadece sistemdeki root kullanici degistirebilme yetkisine sahiptir. Dosya sahibinin degistirilmesi için chown komutu kullanilabilir. Yukaridaki dosyanin sahibini serdar isimli kullanici yapalim. # chown serdar deneme Dosyanin yeni hali söyle olur : -rwxr-xr-x 2 serdar users 367 May 20 16:45 deneme chgrp komutu yardimiyla da dosyanin grubunu degistirilebilir. Yukaridaki dosyanin grubunu hbm yapmak için : # chgrp hbm deneme komutu kullanilabilir. chown komutu, dosyanin hem kullanicisini, hem de grubunu degistirme özelligine sahiptir. chown komutundan sonra kullanici ve grup isimlerini aralarinda bir nokta kalacak sekilde yazin : $ chown serdar.hbm deneme $ ls -l deneme -rwxr-xr-x 2 serdar hbm 367 May 20 16:45 deneme Bir dosyaya veya dizine erisim Kullanici Kimlik Numarasi (UID) ve Grup Kimlik Numarasi (GID) ile saptanir. UID Diziyi veya dosyayi yaratan kullaniciyi tanimlar veya sahipligini saptar GID Dizini veya dosyayi sahiplenen kullanici grubunu tanimlar. Bir dosya veya dizin ayni zamanda sadece bir gruba ait olabilir. Tüm dosya ve dizinler UID ve GID sayisini içerir.
Sistem süreci = Dosya veya Dizin UID =UID EVET Kullanici izinlerini kullan GID =GID EVET Grup izinlerini Kullan Diger Izinleri Kullan