PUZOLAN MALZEMELER: Puzolanmaddelerin kullanımı binlerce yıl öncesine kadar gitmektedir. Eski Romalılar, Pozzuolikasabasının civarında volkanik kül ile söndürülmüş kirecin suyla birlikte karıştırılmasıyla elde edilen malzemenin hidrolik bağlayıcılık özeliği gösterdiğini fark etmişler. Günümüzde su içinde priz yapabilen çimentoların ve betonun üretiminde kullanılabilmektedir. Puzolanlar, aktif silis veya silis-aluminiçeren hidrolik bağlayıcı malzemelerdir. Puzolanlar, kendi başlarına bağlayıcılık özellikleri çok azdır veya hiç yoktur. Suyla karıştırıldıklarında çamur haline gelir, kuruduktan sonra tekrar eski hallerine dönerler. Ancak ince taneli/öğütülmüş durumda diğer bağlayıcılar ile karıştırıldığında yapısındaki silis ortamdaki sönmüş kireç ve su ile kimyasal reaksiyona girerek bağlayıcılık özelliği sağlayan ve suda erimeyen C-S-H yapı oluştururlar. Puzolanmalzemelerin ne ölçüde bağlayıcılık sağlayabildiği, puzolanik aktivite değeri ile tanımlanmaktadır. Puzolan malzemenin yeterli aktiviteyi gösterebilmesi için: Yeterince ince taneli olması, Amorf yapıya sahip olması, Yeterli miktarda silis, alumin ve demir oksit içermelidir. 1 2 Puzolan malzemelerin sınıflandırılması: Doğal puzolanlar: 3 4 1
Volkanik orijinli doğal puzolanlar: Genelde alüminlisilikadan oluşan erimiş lavların yanardağdan çıkması sırasında volkanik orijinli doğal puzolanlar oluşmaktadır. Erimiş magmanın patlama sırasında ani basınç düşüşü ile atmosferde hızla soğuması sonucunda, yüzeye yakın bölgelerde düzensiz yapısı ile amorf veya camsı faz oluşur. Bu camsı faz oluşumu yüksek puzolanik aktivite kazandırır. Magmanın şiddetli püskürmesi sonucunda, yüksek puzolanik aktiviteye sahip camsı malzemeler oluşurken daha zayıf şiddetteki püskürmeler, camsı volkanik malzemelere kıyasla, kireçle daha az kimyasal reaksiyon yapan volkanik külleri (tras) meydana getirir. Isıl işlem görmüş (pişirilmiş) puzolanlar: Killer ve şeyller: Killer ve killi zeminler, plaka veya çubuk şekline sahip olan, boyutları 0.002 mm den daha küçük tanelerden oluşurlar. Küçük parçalar, orijinal kayaların daha az stabil olan bileşenlerinin kırılmasından meydana gelen ve çoğunlukla aluminasilikat içeren kil minerallerinden oluşurlar. Kil mineralleri kristal yapılı olup, killerin ve şeyllerinhammadde formları puzolaniközellik göstermez. Ancak 700-900 C arasında ısıl işlemle kalsine olurlar ve puzolanik özellik kazanırlar. 5 6 Isıl işlem killerin ve seyllerinkristal yapılarını bozar ve yarı amorf şekle veya bozulmuş alumina silikat yapısına dönüştürür. Şeyller, killer ile benzer bileşenlere sahiptir ancak su içerikleri killerden daha azdır. Diatomit topraklar: İçerisinde organik kalıntılar nedeniyle yüksek oranda (%90) silis bulunan topraklardır. Diatomitlerinsahip olduğu puzolanikaktivite, içerdiği amorf silis miktarına bağlıdır. Yüksek miktarda kil minerali içeren diatomitlerde, killer puzolanik aktiviteyi azaltır. Bu yüzden bazı çeşitleri, 760-1000 C arasında ısıl işlem sonrası ince taneli duruma puzolanik aktiviteleri arttırılır. Doğal puzolanların oksit miktarları: 7 8 2
Doğal puzolanlariçin sınır değerler: Yapay puzolanlar: 9 10 a) Uçucu kül (Flyash): Uçucu kül terimi 1930 lu yıllarda elektrik enerjisi endüstrisinin yayılmasıyla ortaya çıkmış ve uçucu külün Portlandçimentosu içinde kullanımı yine bu tarihlerde başlamıştır. 1937 yılında R.E Davis, CaliforniyaÜniversitesinde uçucu küllü betonla ilgili araştırma sonuçlarını yayımlamış ve bu çalışma uçucu kül kullanımının temelini oluşturmuştur. Uçucu küllerin önemli miktarda kullanılmaya başlanması ise baraj betonunda hidratasyon ısısının düşürmek amacı ile olmuştur. Uçucu kül, termik santrallerde kömürün yakılması ile elde edilen endüstriyel bir yan ürün ya da atık olarak bilinir. Puzolaniközelliği nedeniyle çimento üretiminde ve betonda mineral katkı olarak kullanımı oldukça yaygındır. Kömürün yakılması sonucu elde edilen kül çeşitleri: 11 12 3
Uçucu küllerin sınıflandırılması: 13 Silissiuçucu kül (V/F sınıfı): V sınıfı uçucu küller, çoğunluğu puzolaniközelliklere sahip, esas olarak reaktif silisyum dioksit (SiO 2 ) ve alüminyum oksitden(al 2 O 3 ) oluşan, geri kalanı demir oksit (Fe 2 O 3 ) ve diğer bileşenleri içeren küllerdir. Taş kömürünün yakılması sonucu elde edilen SiO 2 +Al 2 O 3 + Fe 2 O 3 %70 olan küllerdir. Bu küllerde, reaktif kireç (CaO) oranı %10 dan azdır. Reaktif silis miktarının %25 den fazla olması gerekmektedir. Kalkersiuçucu kül (W/C sınıfı): W sınıfı küller, hidrolik ve/veya puzolaniközellikleri olan tane yapısı ince toz şeklinde olup, esas olarak reaktif kireç (CaO), reaktif SiO 2 ve Al 2 O 3 den oluşan, geri kalanı demir oksit (Fe 2 O 3 ) ve diğer bileşenleri içeren küllerdir. W sınıfı, linyit kömürünün yakılması sonucu elde edilen SiO 2 + Al 2 O 3 + Fe 2 O 3 %50 olan küllerdir. Reaktif kireç (CaO) oranı %10 dan fazladır. Reaktif silis miktarının da %25 den fazla olması gerekmektedir. 14 Uçucu külün betonda kullanımının etkileri: Sabit su miktarında işlenebilirliği artırır. Pompalanabilirliği iyileştirir. Terlemeyi ve ayrışmayı önler. Uzun dönemde dayanım kazanmayı artırır. Rötreyi azaltır. Alkali-silika reaksiyonunu azaltır. Sülfata karşı dayanımı artırır. Ekonomi sağlar. 15 b) Silika Tozu (Silis dumanı): Ferrokromtesislerinde silikonlu metal alaşımlarının üretim atığı olup, genellikle mikro silika, silika tozu diye de bilinir. Aşırı derecede çok ince bir toz (0.1-0.2 mikron) formunda olup boyutları portlandçimentonun tane boyutlarından ortalama 100 kat daha incedir. Silika tozu: ~200000 cm 2 /gr Tütün Külü: ~100000 cm 2 /gr Uçucu Kül: 4000~7000 cm 2 /gr PortlandÇimentosu: 3000 cm 2 /gr Silis dumanı içeriğinde yüksek oranda amorf SiO 2 bulunması ve çok ince tane boyutuna sahip olması nedeniyle yüksek puzolanik özelliğe sahiptir. Su ile karıştırıldığında, yapısındaki karbon oranına bağlı olarak rengi koyu siyah hale döner. 16 4
Diğer puzolanlardan farklı olarak beton kullanılması durumunda: Erken dayanım, Çok ince olduğu için su ihtiyacı Hidratasyon ısısını, artırmaktadır. Silis dumanının genel olarak kimyasal özellikleri: Silika dumanının SiO 2 içeriği %85'in üzerindedir. İkinci esas bileşen ise yanmamış karbon kalıntılarıdır. Fe 2 O 3 içeriği ise %1-%2 civarındadır. Al 2 O 3, SO 3, MgO, Na 2 O, K 2 O gibi oksitler ise %1'den azdır. Silis dumanının beton özelliklerine olumlu etkileri: Basınç dayanımını artırır. Aderans dayanımını artırır. Kusma ve ayrışmayı azaltır. Aşınma direncini iyileştirir. Kimyasal etkilere karşı dayanımını iyileştirir. Sülfata karşı dayanımını iyileştirir. Alkali-agrega reaksiyonunu azaltır. Silis dumanının beton özelliklerine olumsuz etkileri: Fazla su ihtiyacı göstermesi. Akışkanlaştırıcı katkı kullanılması ihtiyacını doğurur. Bitirilme işlemi, yüzeylerin perdahlanması zordur. Plastik rötre ve çatlaklarına karşı çok hassastır. Oldukça koyu renk gösterir. 17 18 c) Yüksek fırın cürufu: Demir-çelik üretiminde demir cevherleri yüksek sıcaklıklara kadar ısıtılıp (1700-1800 C), erimeye tabi tutulmaktadır. Demir-çelik üretimi sırasında yakıt olarak kullanılan kok kömürünün karbonu, demir oksitteki oksijen ile birleşerek karbonmonoksitve karbondioksit gazları oluşturup fırını terk ederken geriye eriyik haldeki demir ile birlikte eriyik haldeki cüruf kalmaktadır. Eriyik haldeki cürufun farklı yöntemlerle soğutulması sonucu; Havada soğutulmuş yüksek fırın cürufu Granüle yüksek fırın cürufu (GYFC) elde edilmektedir. Yüksek fırından çıkan cüruf, su ile ani olarak soğutularak granüle yüksek fırın cürufu edilen bir yan ürün elde edilmektedir. Özellikle ani soğutulma sırasında hidrolik aktivite kazanır. GYFC kendi başlarına suyla reaksiyonu, Portlandçimentolarının hidratasyonu ile kıyaslandığında oldukça yavaş gelişir. G.Y.F.C içindeki CaO/SiO 2 oranı ne kadar yüksek ise bağlayıcı özelliği de o derece iyidir. 19 20 5
Cürufun beton özelliklerine etkileri: İlk günlerdeki dayanımı düşük sonraki dayanımları yüksektir. Sülfatlı ve deniz sularına karşı daha dayanıklıdır. Alkali-silisden kaynaklanan genleşmeler daha azdır. Daha az geçirimliliğe sahiptir. Yüksek sıcaklıklara karşı daha dayanıklıdır. 21 Puzolanmalzemelerin puzolanikaktivitesinin belirlenmesi (ASTM C 618): Puzolanik aktivite, dayanım aktivitesi indeksi (SAI) ile belirlenir. ASTM C 618 e göre puzolanmalzemenin %20 oranında çimento miktarı ile yer değiştirildiği katkılı ve katkısız harç numuneler üretilir. Puzolanlıve puzolansız7 veya 28 günlük harç numunelerde basınç deneyi yapılır. Elde edilen verilere göre dayanım aktivitesi indeksi; SAI = A/B x100 A: Puzolankatkılı numunelerde ortalama basınç dayanımı değeri, MPa B: Puzolankullanılmayan numunelerde ortalama basınç dayanımı değeri, MPa SAI %75 olması malzemenin, puzolanikaktivitesinin olduğunu gösterir. 22 Puzolanların aktivitesi ve su ihtiyacı: 23 6