Mustafa Büyükkolancı ya Armağan Essays in Honour of Mustafa Büyükkolancı AYRIBASIM / OFFPRINT

Transkript

1 Mustafa Büyükkolancı ya Armağan Essays in Honour of Mustafa Büyükkolancı AYRIBASIM / OFFPRINT

2

3 Mustafa Büyükkolancı ya Armağan Essays in Honour of Mustafa Büyükkolancı Editör / Edited by Celal ŞİMŞEK Bahadır DUMAN Erim KONAKÇI

4 Mustafa Büyükkolancı ya Armağan Essays in Honour of Mustafa Büyükkolancı Editör / Edited by Celal Şimşek Bahadır Duman Erim Konakçı ISBN Ege Yayınları, İstanbul Yayıncı Sertifika No / Publisher Certificate No: Bütün hakları saklıdır. / All rights reserved. Kapak Tasarımı Mustafa Bilgin Bu kitapta yayınlanan makalelerdeki bilimsel içerik ve etik ile ilgili tüm sorumluluklar yazarlarına aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. The academic content and ethical responsibility of the articles published here rest upon their authors. Quotations may be made with proper citation. Baskı / Printed by Matsis Matbaa Hizmetleri Sefaköy / İstanbul Tel: Sertifika No / Certificate No: Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution Zero Prod. San. Ltd. Şti. Abdullah Sokak, No. 17, Taksim Istanbul - Turkey Tel: +90 (212) Fax: +90 (212) e.mail: info@zerobooksonline.com

5 İçindekiler / Contents Sunuş... IX Özgeçmiş... XI Pervin Büyükkolancı İki Arkeoloğun 40 Yıl Meslek ve Gönül Birlikteliği... 1 Celal Şimşek Dostum Mustafa Büyükkolancı... 5 Belkıs Sınık Mustafa Hocam... 7 A. Oğuz Alp Alptekin Oransay Han Nekropolü nde Ele Geçen Roma Dönemi Seramikleri... 9 Maria Aurenhammer Die Ephesische Replik des Lysippischen Eros mit dem Bogen Gökben Ayhan Ayasuluk İç Kalesi Süzgeç Çanaklı ve Kaideli Süzgeç Çanaklı Lüle Buluntuları Özlem Aytek Aşağı Pınar Höyüğü nde Bulunan Kil Bilezik/Halkalar Üzerine Bir Ön Değerlendirme Asuman Baldıran Stratonikeia dan Rulet Bezemeli Unguentariumlar Anton Bammer Die Phöniker im Artemision von Ephesos Emin Başaranbilek Ödemiş te Çoban Dede Türbesi ya da Kızıl Ali Zaviyesi Fahriye Bayram Mamatsminda (İbrikli) Kilisesi: Duvar Resimlerinin Tanımlanması Üzerine Bir Deneme Aytekin Büyüközer Zeliha Gider Lykaonia Bölgesi nde Bir Frig Kaya Mezarı A. Vedat Çelgin Eski Hellen Atletizmindeki Koşu Yarışmaları İçinde Stadion Koşusu nun Yeri Francesco D Andria Phrygia Hierapolisi Martyrion u Hakkındaki Bir Kitabın Hikayesi Fulya Dedeoğlu Küfü Çayı Vadisi M.Ö. 2. Binyıl Yerleşimleri Zafer Derin İzmir, Yassıtepe Höyüğü Orta Tunç Çağı Yerleşimi Ertekin M. Doksanaltı Deniz Sevmen Konya Arkeoloji Müzesi nden Horoz Grubu Attik Bir Lekythos Paridis Iudicium

6 VI İçindekiler / Contents Bahadır Duman Tripolis teki Geç Bizans Kalesi Turan Efe Küllüoba dan Çift Kulplu Fincan Formuna Ait İki Örnek ve Düşündürdükleri Helmut Engelmann Die Ostothek des Timaios (TAM II 487) Rifat Ergeç Günümüz Müzeciliği ne Bir Bakış ve Gaziantep Müzeleri Aydın Erön Tralleis Geç Antik Çağ Kandil Kalıpları Akın Ersoy Çağdaş Yılmaz Sarp Alatepeli Antik Smyrna nın Hellenistik-Roma Dönemi Kent İçi Kapalı Sistem Su Kanalları Adil Evren Didim Altınkum Buluntuları: Bronz Silahlar Ebru Fatma Fındık Eukharistia ve Prosphora, Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı Kazılarından Kutsal Ekmek Mührü Bilge Hürmüzlü Ayça Gerçek Pisidia da Yeni Bir Kale Yerleşmesi Fahri Işık Anadolulu Ephesos Üzerine Mehmet Akif Işık Afganistan Belh Kasabasındaki Muhammed Bahaeddin Veled Medresesi Kazısı Werner Jobst Wandmosaik und Opus Sectile-Paviment der Grossen Klosterkirche von Mor Gabriel (Tur Abdin/Türkei) Turhan Kaçar Geç Antik Çağ Ermeni Tarihi ve Ermeniler Arasında Hıristiyanlık Üzerine Notlar İlhan Kayan Küçük Menderes Delta Ovasında (Selçuk) Derbent Vadisi nin Jeomorfolojik Özellikleri ve Çukuriçi Höyüğü Erim Konakçı Ayasuluk Tepesi Orta Tunç Çağı Seramiği Üzerine Bir Değerlendirme Claudia Lang Auinger Sakrale Versammlungsplätze in Römischen Städten? Ulrike Muss The Artemision at Ephesos: From Paganism to Christianity Umay Oğuzhanoğlu Laodikeia Erken Tunç Çağı 2 Mezarlığından Bir Çukur ve Düşündürdükleri Aenne Ohnesorg Fragmente des Bauschmucks vom Kroisos-Tempel Funde aus der Johanneskirche von Ephesos Ali Ozan Ege Gübre Yerleşimi Bağlamında Kıyı Ege de Neolitik Çağ Yerleşimlerinin Yer Seçimi ve Yerleşme Tiplerinin Değerlendirilmesi Mehmet Özdoğan Höyük - Höyükleşme ve Höyükleri Tanımak Ramazan Özgan Ali Altın İznik/Nikaia dan İkinci Bir Sütunlu Lahit (Res. 2-10)

7 İçindekiler / Contents VII Mehmet Özhanlı Tuçe Güngör Pisidia Antiokheia sı Mortarları Şükrü Özüdoğru Klasik Dönem de Ksanthos Kenti Dynast (Bey) Ailesi ve Pers Komutanı Harpagos İlişkisi Georg A. Plattner Belebte Architektur - Figuralkapitelle Aus Ephesos Aslı Saraçoğlu Tralleis Konut Alanı Kazılarında Bulunan Dokuma Ağırlıkları Mehmet Sevim Parnassos Antik Kenti Erken Bizans Kilisesi M. Ayşem Sezgin Laodikeia dan Fil Betimlemeli Lahit Parçası Bilal Söğüt Banu Yılmaz Yeldeğirmen Tepe Çalışmaları Ön Değerlendirmesi Nuran Şahin Klaros Doğuran Ana Tanrıça Heykelciği ve Kolophon Ülkesi nde Ana Tanrıça Kimliği Celal Şimşek Laodikeia da M.S. 7. yy. Sonrası Yaşam Oğuz Tekin Weights in the Museums of Denizli, Kütahya and Afyon Mehmet Tekocak Akşehir Müzesi nden Bir Urartu Bronz Kemeri Hilke Thür Peristylgärten in Ephesos? Şükrü Tül Değirmendere Su Kaynakları Çevresindeki Arkeolojik Alanlar Polat Ulusoy Klazomenai de Bulunmuş Lotus-Palmet Bezemeli Friz Parçasının Değerlendirilmesi Gilbert Wiplinger Die Türen in den Wohneinheiten 1 und 2 des Hanghauses 2 von Ephesos Kahraman Yağız Bir Troas Bölgesi Arkaik Nekropolisi: Antandros Ahmet Yaraş Telesphoros Heykeli (Edirne Müzesi 1148) Barış Yener Laodikeia dan Traverten Bir Ion Başlığı Senem Yıldız Ertuğ Öner Kadıkalesi-Anaia ve Çevresinde (Kuşadası-Aydın) Paleocoğrafya ve Jeoarkeoloji Araştırmaları Fuat Yılmaz Ayasuluk Kalesi Kazısında Bulunmuş Bir Myken Vazosu Üzerine Gülgün Yılmaz St. Jean (Aziz Yuhanna) Kilisesi Atrium Kazılarında Bulunan Seramik Eserler K. Levent Zoroğlu Müzeler ve Müze Uzmanlarının Akademik Araştırmacılığının Geliştirilmesi Konusunda Düşünceler Ayşe Zülkadiroğlu İzmir / Bayındır Yakapınar Köyü Mezarlığı ve Üç Efe Mezar Taşı

8

9 SUNUŞ Türk Arkeolojisi bugün dünyada haklı bir üne sahipse, bunu geçmişten günümüze kadar bir çok değerli bilim insanımızın yaptığı özverili çalışma ve çabalara borçludur. Eskiden arkeoloji camiasının hemen hemen tamamı birbirini tanırdı. Çünkü bu meslek grubunu bir avuç insan sürdürüyordu. Günümüzde gerçekten bu bilim dalına uzman yetiştiren üniversiteler çoğaldı ve dolayısıyla arkeoloji mezunları da sayıca arttı. Bizler bu meslek için eski ve yeni kuşak ile bağlantıyı sağlayan son jenarasyonuz. Yeni nesil arkeologların çoğu eskiden bu mesleğe gönül vererek bu günlere taşıyanları fazla tanımaz. Mustafa Büyükkolancı eski ile yeni nesil arasında bağlantı kuran son grubu temsil eder. O, bazen araçla, bazen binek hayvanıyla ve bazen de yaya olarak Anadolu nun antik kentlerini gezen, siyah-beyaz basit fotoğraf makinesiyle resim çeken, elinde kalem ve kağıt çizim yapan, belgeleyen, yayınlayan bir müzeci ve akademisyendir. Mustafa Büyükkolancı; Arif Müfid Mansel, Jale İnan, Halet Çambel, Sabahat Atlan, Ufuk Esin, Ekrem Akurgal, Harald Hauptmann gibi arkeolojinin duayenlerinden ders almış, Onların sohbetlerine katılmış, bu mesleği yaşamış, yaşatmış, paylaşmış ve diğer kuşaklara da sevdirmiş bir bilim insanıdır. O, kararlı, azimli, sevgi ve yaşam dolu bir insandır. Bu meziyetlerin bir arkeologda toplanması önemlidir. Bunun en güzel örneği ise sıra arkadaşı, meslektaşı ve hayat arkadaşı Pervin Büyükkolancı ile yarım asıra yaklaşan beraberliğidir. Bir çok bilim dalında olduğu gibi arkeologları da geleceğe taşıyacak olan onların yaptığı çalışmalardır. Şüphesiz Mustafa Büyükkolancı, arkeoloji bilimine yaptığı katkılarla gelecekte hatırlanacaktır. Bu meslekte başarılı olabilmeniz için uzun bir çalışma ve hazırlık safhanızın olması gereklidir. Bu başarı yarışına çok iyi hazırlanmışsanız birincilik alır ve taçlandırılırsınız. Mustafa Büyükkolancı, yaşamı ve arkeolojiye yaptığı hizmetler yönüyle bu kitapla taçlandırılmayı hak edenlerdendir. Biz Mustafa Büyükkolancı için bir Armağan Kitabı hazırlamaya karar verdiğimizde kimlere davet yazısı göndermemiz gerektiği hususunda eşi Pervin Büyükkolancı ile birlikte çok zorlandık. Çünkü Mustafa Büyükkolancı yı müze ve akademik camiada ulusal ve uluslararası alanda o kadar çok tanıyan ve seven olduğundan katılım düşündüğümüzden de fazla oldu. Bu nedenle, Mustafa Büyükkolancı için hazırladığımız bu armağan kitabında farklı uzmanlık alanlarına sahip yerli ve yabancı bilim insanlarının yazıları yer almaktadır. Kendilerine katkılarından dolayı teşekkürü borç bilirim. Kitapta yer alan 63 çalışma yazarların soy isimlerine göre alfabetik sırayla verilmiştir. Mustafa Büyükkolancı Anadolu nun bir çok arkeolojik yerleşmesinde çalışmıştır. Ancak meslek yaşamının büyük bir bölümünü Efes ve Ayasuluk Tepesi-St. Jean Kilisesi nin kazılması ve tanıtılmasına adamıştır. Gelecekte Efes ve Ayasuluk Tepesi-St. Jean Kilisesi denilince şüphesiz Mustafa Büyükkolancı nın adı akla gelecektir. O nun yaptığı kazı, restorasyon ve yayınlar bilim dünyasında kalıcı izler bırakmıştır. Kolay değil, bu arkeoloji bilimi için harcanan uzun bir hayat hikayesidir. Bunun yanında Akademisyen olarak da Mustafa Büyükkolancı hep hatırlanacaktır. O nunla birlikte Pamukkale Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü nün bu günlere gelmesi için büyük çabalar sarfettik. Her zaman söylediğim gibi, gelecekte geçmişte yaptığımız güzel işlerle hatırlanacağız. İşte Mustafa Büyükkolancı bir müzeci ve akademisyen olarak, arkeoloji bilimine yaptığı katkılarla hatırlanacaktır. Mustafa Büyükkolancı ile eşine daha nice güzellikleri paylaşacakları, yaşayacakları, sağlıklı ve başarılı bir ömür dileriz.

10 X Sunuş Son olarak bu kitabın hazırlanmasında büyük emeği geçen; Arkeolog Pervin Büyükkolancı, Yard. Doç. Dr. Bahadır Duman, Yard. Doç. Dr. Erim Konakçı, Uzm. Mustafa Bilgin, Arkeolog Ayşegül Arığ ve Ege Yayınları nın sahibi Arkeolog Ahmet Boratav a çok teşekkür ederim. Güzellikleri yaşamak, yaşatmak ve paylaşmak dileklerimle... Prof. Dr. Celal ŞİMŞEK Laodikeia Kazı Evi, Denizli

11 YRD. DOÇ. DR. MUSTAFA BÜYÜKKOLANCI NIN ÖZGEÇMİŞİ VE YAYINLARI ÖZGEÇMİŞ Doğumu 20 Ocak 1949 Isparta Öğrenimi 1967 Lise, Isparta Şaik Lisesi 1973 Lisans, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Klasik Arkeoloji Bölümü 1996 Doktora, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Klasik Arkeoloji Bölümü Mesleki ve Akademik Geçmişi Arkeolog Selçuk Efes Müzesi Dr. Arkeolog, Selçuk Efes Müzesi Yard. Doç. Dr., Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü İdari Görevleri Prehistorya Anabilim Dalı Başkanlığı, Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü Arkeoloji Bölümü Başkan Yardımcılığı, Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü Üyesi Olduğu Bilimsel Kuruluşlar 2013 Asil Üye, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Aldığı Yurt Dışı Burslar ve Yaptığı Araştırmalar 1982 Alman Karl Duisberg Vakfı, Müzecilik ve teşhir incelemelerinde bulunmak üzere Almanya ya gönderilmiştir. Köln, Römisch Germanisches Museum daki çalışmaların yanı sıra Almanya içinde Münih, Nürnberg ve Berlin ve dışındaki Londra, Paris ve Viyana müzelerinde incelemeler yapmıştır Avusturya Arkeoloji Enstitüsü, Viyana ÖAI Kütüphanesinde Eski Efes Arkeolojisi üzerine araştırmalar ve yayın çalışması Katıldığı Kazılar Prof. Dr. Ufuk Esin, Tepecik 1972 Prof. Dr. Ufuk Esin, Tülin Tepe Prof. Dr. H. Hauptmann, Norşun Tepe Prof. Dr. Jale İnan, Kremna Prof. Dr. Jale İnan, Seleukeia-Lyrbe Efes-Selçuk Müzesi Müdürlüğü, Efes, Ayasuluk-St. Jean Anıtı , 1995 Dr. Nurettin Yardımcı Başkanlığında Heyet Üyesi, Harran 1986 Heyet Üyesi, Arkeolog, Termessos

12 XII Yrd. Doç. Dr. Mustafa Büyükkolancı nın Özgeçmişi ve Yayınları Efes Müzesi Müdürlüğü Başkanlığında Heyet Üyesi, Notion Ülkü İzmirligil Başkanlığında Heyet Üyesi, Side Tiyatrosu 2000 Heyet Üyesi, Arkeolog, Zeugma Prof. Dr. Celal Şimşek Başkanlığında Heyet Üyesi, Laodikeia YürüttüğüKazılar Adada Antik Kenti Yüzey Araştırması Pisidia Antiokheia Kazısı 2004 Adada Antik Kenti Kazısında bilimsel danışmanlık Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı Tez Yöneticiliği 2006 Sedat Akyol, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Phrygia Bölgesi nde Ticaret 2008 Zerrin Kuzu, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Laodikeia Hamamları Verdiği Dersler Anadolu nuntarihi Coğrafyası (Arkeoloji Lisans) Anadolu nun Antik Kentleri (Arkeoloji Lisans) Pisidia Arkeolojisi (Arkeoloji Yüksek Lisans) Antik Kentler (Arkeoloji Yüksek Lisans) Batı Anadolu da MÖ. 2.Bin Anıtları (Arkeoloji Doktora) Batı Anadolu da Kentleşme Süreci (Arkeoloji Doktora) YAYINLAR Uluslararası Hakemli Dergilerde Yayınlanan Makaleler 1982 Zwei neugefundene Bauten der Johannes-Kirche von Ephesos: Baptisterion und Skeuophylakion, İstanbuler Mitteilungen 32, , Taf , Beil (U. Muss ile birlikte), Archaische Freiplastik aus Ephesos, Öjh 58, Beiblatt (D. Knibbe ile birlikte), Zur Bauinschrift der Basilica auf dem sog. Staatsmarkt von Ephesos, Öjh 59, Hauptblatt, (H. Engelmann ile birlikte), Inschriften aus Ephesos, ZPE 86, Fragmente der Bauplastik des Artemisions von Ephesos: Funde aus den Grabungen bei der Johanneskirche in Selçuk, Öjh 62, Hauptblatt, (H. Engelmann ile birlikte), Inschriften aus Ephesos, ZPE 120, (U. Muss ile birlikte), Neue Archaische Skulpturen aus der Umgebung von Ephesos, Öjh 68, (L. Vandeput ile birlikte), Das Grosse Propylon in Kremna in Pisidien, İstanbuler Mitteilungen 49, , Taf (M. Marginaenu-Carstoiu ile birlikte), Neue lonische Kapitelle von Ephesos und Bemerkungen zu ihrer Geometrischen komposition, Dacia 40-42, , (E. Trinkl ile birlikte), Eine Marmortafel mit der Darstellung einer Sage vom Ayasuluk (TR) Instrumentum 16, (C. Şimşek ile birlikte), Laodikeia Antik Kenti Su Kaynakları ve Dağıtım Sistemi, Adalya IX, (C. Şimşek ile birlikte), Die Aquadukte und das Wasserverteiligungssystem von Laodikeia ad Lycum, Cura Aquarum in Ephesos, Babesch, Supp (Ed. G. Wiplinger), Vol. 1, s (A. Ohnesorg ile birlikte), Ein ionisches Kapitell mit glatten Voluten in Ephesos, Istanbuler Mitteilungen 57, (O. Russo ile birlikte), Scultura della Prima Basilica di San Giovanni Efeso, Quaderni della Rivista di Bizantinistica 15, 2-39, Tav. I-XLI.

13 Yrd. Doç. Dr. Mustafa Büyükkolancı nın Özgeçmişi ve Yayınları XIII Uluslararası Bilimsel Toplantılarda Sunulan ve Bildiri Kitabında (Proceedings) Basılan Bildiriler 1995 Zur Bauchronologie der Justinianischen Johanneskirche in Ephesos, Akten des XII. Internationalen Kongresses für Christliche Archaologie, Bonn 1991, Teil 1, Münster, , Taf Adada, I. Uluslararası Pisidia Antiocheia Sempozyumu (Yalvaç 1997), Excavation, Restoration and Conservation at the Church of St. John in Ephesus/ Selçuk, , VII Simposio di Efeso su S. Giovanni Apostolo, Turchia: La Chiesa e la sua storia 13, Zum Skeuophylakion der Johanneskirche von Ephesos, Efeso Paleocristiana e Bizantina-Frühchristliches und Byzantinisches Ephesos, Roma 1996 (Hrsg. R. Pillinger O. Kresten F. Krinzinger E. Russo), ÖaqW-Arch. Forc. Band 3, , Taf Eine Klosterkirche auf dem Ayasoluk in Ephesos, 100 Jahre Österreichische Forschungen in Ephesos, Akten des Symposions Wien 1995 (Ed. H. Friesinger F. Krinzinger), , Taf. 110/ Excavations on Ayasuluk Hill in Selçuk/Turkey. A Contrbution to the Early History of Ephesus, Die Agais und das Westliche Mittelmeer. Beziehunger und Wechsel wirkunger 8. Bis 5. Jh. V. Chr., Akten des Symposions Wien 1999 (Ed. F. Krinzinger), 39-43, Fig (A.B. Yalçın ile birlikte), Gli Architravi Templon Medievale Della Basilica Di S. Giovanni, IX Simposio di Efeso su S. Giovanni Apostolo, Turchia: La Chiesa e la sua storia 17, Apasa, Das Alte Ephesos und Ayasuluk, Frühes Ionien Eine Bestandsaufname, Panionion-Symposion Güzelçamlı, 1999 (Ed. J. Cobek V. von Graeve W.D. Niemeier K. Zimmermann), Quelques exemples de plüques de parapet des VII-VIII siecle provenant de Saint-Jean a Ephese, La sculpture byzantine, VII-XII siecles, (Athenes 2000), BCH Supplement 49 (Ed. C. Pennas C. Vanderheyde), Ulusal-Uluslararası Kitaplar ve Kitaplardaki Bölümler 1995 Tor der Verfolgung und die Festungsmauern, Johannesbasilika, Kapelle und Schatzkammer (Skeuophylakion), Baptisterium, Atrium der Johanneskirche, Byzantinischer Aqudukt, Die byzantinisch-seldschukkische Zitadelle, Ephesos der Neue Führer (Efes Rehberi, Yay. P. Scherrer), , Die Kuppelkirche Johannes des Taufers in Şirince, (S. Erdemgil ile birlikte), Jüngste archaologische Nachweise für die alteste Geschichte von Ephesos, Ephesos, Gebaute Geschichte (Yay. F. Hueber), 26-28, Die Johannesbasilika, Aphrodisias, Klaros ve Euromos, Heroische Landschaften, Eine pittoreske Reise zu den Staetten der türkischen Mittelmeerküste (Ed. J. Gorecki - E.Schallmayer), VPVZ, 34, (A. Bammer U. Muss ile birlikte), Der Atlar des Artemision von Ephesos, Wien (C. Zhuber-Okrog ile birlikte), Bir Dünya Harikasına ait Mimari Efes Artemisionu, Bir Tanrıçanın Kutsal Mekanı (Ed. W. Seiper), Viyana, Die Kapell beim Skeuophylakion, Wandmalerei in Ephesos (Ed. N. Zimmermann - S. Ladstatter), Wien Laodikeia Merkezi Hamam Kazıları ve Sonuçları / Excavation and Results of Central Bath Laodikeia , 10. Yılında Laodikeia ( Yılları), Laodikeia Çalışmaları 3, (Ed. C. Şimşek), İstanbul, Ulusal Dergilerde Yayınlanan Makaleler 1988 Efes Müzesine Gelen Dört Mezar Steli, Türk Arkeoloji Dergisi 27, 73, Termessos N1 Yapısı, Adalya 2, Ayasuluk Tepesi Batı Yamacındaki Manastır, Arkeoloji ve Sanat 82, (E. Doğan ile birlikte), Efes Ayasuluk Tepesi nde Bulunan Figürinler, Arkeoloji Dergisi IX, (2007/1), (G.K. Öztaşkın ile birlikte), Selçuk-Efes Müzesi nde Sergilenen St. Jean Kilisesi ne ait Korkuluk Levhaları ve Templon Arşitravları, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi Sayı 7, Armağan Kitaplarında Yayınlanan Makaleler 1999 Ein Vierfigürenrelief des Meterkultes vom Panayır Dağ in Ephesos, Steine und Wege, Festschrift für D. Knibbe zum 65., Geburststag, Termessos Q1 Anıtı ve Iphigenia Kabartmaları, 60. Yaşında Fahri Işık a Armağan, Anadolu da Doğdu (Yay. T. Korkut), Eski Efes-Ayasuluk Tepesi, Ramazan Özgan a Armağan (Yay. M. Şahin H. Mert), Side Dionysos Tapınağı na İlişkin Yeni Bulgular, Haluk Abbasoğlu na Armağan, Euergetes (Yay. İ. Delemen),

14 XIV Yrd. Doç. Dr. Mustafa Büyükkolancı nın Özgeçmişi ve Yayınları 2009 Efes Artemis Tapınağı Kilise Olarak İşlev Gördü mü?, Altan Çilingiroğlu na Armağan, Urartu Krallığı na Adanmış Bir Hayat (Yay. H. Sağlamtimur E. Abay Z. Derin A. Erdem A. Batmaz F. Dedeoğlu M. Erdalkıran M. Baştürk E. Konakçı), İstanbul, (C. Şimşek ile birlikte), Ayasuluk ta Bulunmuş (Efes) Nemesis Adak Steli, Metropolis, Yolların Kesiştiği Yer, R. Meriç için Yazılar (Ed. S. Aybek A.K. Öz), İstanbul, Efes Artemis Tapınağı nda Önerilen Kilise, Fabrica et ratiocinatio, in Architectur Bauforschung und Denkmalpflege, Festschrift von F. Hueber (Ed. J. Klein A. Kolbitsch), Wien, (B. Söğüt ile birlikte), Ephesos-Ayasuluk Kompozit Başlığı, Stratonikeia dan-lagina ya-ahmet Hoca ya Armağan (Yay. B. Söğüt), İstanbul, Müzeci Kökenli Dostum, Bilim İnsanı Levent Zoroğlu na, İstanbul, K. Levent Zoroğlu na Armağan-Studies in Honour of K. Levent Zoroğlu (Ed. M. Tekocak), İstanbul, 1-2. Ulusal Bilimsel Toplantılarda Sunulan ve Bildiri Kitabında Basılan Bildiriler 1981 Ayasuluk (St.Jean) Çevresinde yapılan 1980 Yılı çalışmaları, III. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara 1980, , Taf (Ü. Yüğrük ile birlikte), Efes Müzesi 1989 Yılı Çalışmaları Özeti, 1. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, Ankara 1990, (S. Erdemgil ile birlikte), 1990 Yılı Efes-Ayasuluk Tepesi Prehistorik Kazısı, XIII. Kazı Sonuçları Toplantısı 2, Çanakkale 1991, Yılı Notion Kazıları, VI. Müze Kurtarma Kazıları Semineri 1995 Kuşadası, Ayasuluk Tepesi (Eski Efes) 1996 Yılı Kazıları, VIII. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, 1997 Kuşadası, Apasas, Eski Efes ve Ayasuluk, Geçmişten Günümüze Selçuk Sempozyumu, Eylül 1997, Selçuk-Ayasuluk Tepesi (Eski Efes) 1997 Yılı Kazı ve Araştırmaları, IX. Müze Kurtarma Kazıları Semineri Antalya 1998, Yıllarında Selçuk-Efes St. Jean Anıtı ve Çevresinde Yapılan Kazı, Restorasyon ve Çevre Düzenleme Çalışmaları, 10. Müze Kurtarma Kazıları Semineri, Kuşadası 1999, Selçuk Ayasuluk Tepesi 1999 Yılı Kazıları, 11. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu Denizli 2000, St. Jean Anıtı ve Ayasuluk Tepesi 2000 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları, 12. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Kuşadası 2001, (Ü. İzmirligil, Side Tiyatrosu ve Çevresinde Kazı, Onarım Ön Çalışmaları İçinde), Parados 1 ve 2 Kazıları sonucu Sahne Binası Cephe Mimarisi, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara 2002, Cilt 2, (C. Şimşek, Laodikeia 2003 Yılı Kazıları İçinde), Laodikeia Hamam Bazilika Kazıları 2003, 26. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Konya 2004, (Ü. İzmirligil, Side Tiyatrosu ve Çevresinde Kazı, Onarım Çalışmaları (2003) İçinde), Side Dionysos Tapınağı, 14. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu Ürgüp 2004, Ankara (C. Şimşek, 2004 Yılı Laodikeia Antik Kenti Kazısı İçinde) Hamam Bazilika Kazı Çalışmaları 2004, 27. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Antalya 2005, Laodikeia ve Hierapolis Hamamlarının Kazı Sonuçlarına Göre İki Kentin Son Dönemleri, Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu, Eylül 2006, (C. Şimşek, 2005 Yılı Laodikeia Kazı Çalışmaları İçinde), Merkezi Hamam Kazısı 2005, 28. Kazı Sonuçları Toplantısı, 1. Cilt, Konya 2006, Yassıhöyük te Yapılan Kazı ve Araştırmaların Işığında Acıpayam Ovası nın Tarihöncesi Çağları, I. Acıpayam Sempozyumu Bildirileri, Acıpayam 2004, (C. Şimşek, 2006 Yılı Laodikeia Antik Kenti Kazıları İçinde), Merkezi Hamam Kazısı 2006, 29. Kazı Sonuçları Toplantısı 3. Cilt, Kocaeli 2007, Selçuk Ayasuluk Tepesi (Eski Efes) Apasas mı?, Batı Anadolu ve Doğu Akdeniz Geç Tunç Çağı Kültürleri Üzerine Yeni Araştırmalar Sempozyumu (Mayıs 2007), (Ed. A. Erkanal S. Günel U. Deniz), Ankara, Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı 2007 Yılı Kazıları, 30 Kazı Sonuçları Toplantısı 4. Cilt, Ankara 2008, Yılı Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı Kazı ve Onarım Çalışmaları, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı 3. Cilt, Denizli 2009, Side Tiyatrosu Batı Parados Kazıları ve Side Dionysos Tapınağı na İlişkin Yeni Bulgular, Side ye Emek Verenler Sempozyumu, Nisan 2007 Side (Yay. Ü. İzmirligil G. Tanyeli Z. Ahunbay), İstanbul,

15 Yrd. Doç. Dr. Mustafa Büyükkolancı nın Özgeçmişi ve Yayınları XV 2011 Ayasuluk ta Yeni Bulunan Kale Köşkü ve Hamamı, XIII. Orta Çağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Denizli, Ekim 2009 (Ed. K. Pektaş ve Ark.), İstanbul, Yılı Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı Kazı ve Onarım Çalışmaları, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, İstanbul 2010, Adada Antik Kenti, Eğirdir Turizm Sempozyumu, 1-4 Aralık 2011, Turizmde Yeni Ufuklar Bildiriler Kitabı, Isparta, Selçuk Ayasuluk Kalesi ve St. Jean Kilisesi Yılları Kazı ve Onarım Çalışmaları, Uluslararası Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu. Anadolu Üniversitesi, Eskişehir Ekim 2011, Cilt I, Eskişehir, Adada Antik Kenti ve Geleceği, Pisidia Araştırmaları I Sempozyum Bildiri Kitabı (Ed. B. Hürmüzlü M. Fırat A. Gerçek), Isparta, DİĞER YAYINLAR Kitap/Kitapçık 1995 (S. Erdemgil ile birlikte), Notion-Claros ADADA, Pisidia da Antik Bir Kent Lyrbe-Seleukeia C1 ve C2 yapıları, Toroslar da Bir Antik Kent Lyrbe-Seleukeia? (Yay. J. İnan N. Başgelen), (Efes Müzesi Uzmanları ile birlikte), Ephesos Museum (Yay. D. Gümüş) St. Jean, Hayatı ve Anıtı ve Anıtı (Kilisesi), 2001 St. John, The Life and the Monument of St. John, 2001-Heilige Johannes, Das Leben des Heiligen Johannes und die Johanneskirche Efes Müzesi ne Yeni Gelen Venetor ve Gladyatör Kabartmaları/ Neue Venatoren und Gladyatorenreliefs im Ephesos Museum, Efes Gladyatörleri, Öğleden Sonra Ölüm/Gladiatoren in Ephesos, tod am nachmittag, Skeuophylakion Yanındaki Şapel Freskleri, Efes Duvar Resimleri, Freskleri, (Ed. N. Zimmerman S. Ladstatter Alm. İng. Türkçe), İstanbul, Aziz Yuhanna Hac Kilisesi ve Ayasuluk Kalesi - The Pilgrim Church of St. John and Ayasuluk Castle, Hitit Color, İstanbul. Yerel Dergiler 1978 St.Jean Bazilikası Atriumu Efes Müze Yıllığı 2, Efes St.Jean Kilisesi Ege Mimarlık, Sütçüler-Adada Isvak-Ün 1, Şirince Köyü ve Kiliseleri İşbank Kültür ve Sanat 38, Efes Tarihçesi, Uygarlığın Beşiği Selçuk, 1, Değişen Efes Turing, Efes Gladyatörleri, National Geographic Türkiye, Aralık 2005, Ayasuluk Tepesi ve St. Jean Anıtı, Ephesos un Beş Bin Yıllık Tarihsel Süreci nin Başlangıcı, Aktüel Arkeoloji 11, Nisan 2009,

16

17 KLASİK DÖNEM DE KSANTHOS KENTİ DYNAST (BEY) AİLESİ VE PERS KOMUTANI HARPAGOS İLİŞKİSİ Şükrü ÖZÜDOĞRU * Anadolu nun güney-batısında, doğuda Antalya Körfezi (Mare Pamphylium); batıda Fethiye Körfezi (Sinus Glaucus), güney yönünde Akdeniz (Mare Mediterraneum) arasında bulunan bugünkü Teke Yarımadası na eskiçağda Likya (Lykia) adı verilmiştir. Lykia nın kuzey sınırları, kabaca, Antalya Körfezi nin batı sahillerinin ortasından, Fethiye Körfezi ne çizilecek bir yarım çemberle oluşturulabilir. MÖ 2. bin Hitit, Mısır ve Mezopotamya kaynaklarında Lukka veya Lukki, Homeros un İlyada sında Lykialılar olarak anılan halk 1, Herodotos a göre (1.173) kendilerini Termilai (ki bu adlandırmanın doğru olduğu Lykçe yazıtlarla da ispatlanmıştır) olarak adlandırırlardı. Eski Anadolu dillerinden Luvice ile akraba bir dil konuşuyorlardı ve İlyada Destanı nda Troia müttefiki bir halktı (Hom. Il ). Yine Hellen antik kaynaklarında Bellerophon ve Khimaira gibi mitosların veya ünlü Tyrins surlarını inşa eden ustaların yurdu olarak anlatılan Lykia da, M.Ö. 2. bine ait tekil ve dolaylı arkeolojik buluntular mevcutsa da bu döneme ait bir yerleşime henüz rastlanamamıştır. Lykia nın kısmen daha iyi bilinen tarihi bölgenin M.Ö. 546 ile 538 yılları arasında Pers egemenliğine girmesiyle başlar. M.Ö. 546 ile 538 tarihleri arasında (Perslerin sırasıyla Sardes ve Babil i işgali) bir zamanda Perslerin Med kökenli generali Harpagos, İonia kıyı şeridini ele geçirdikten sonra Pedasalılar dışında karşı koymadan teslim olan Karia yı ve Herodotos ta (1.176) hazin bir şekilde sonlanan, Lykia nın o dönem için kalbi sayılan Ksanthos halkının karşı koymasından sonra da Lykia Bölgesi ni ele geçirmiştir 2. Bugüne kadar ele geçen nümizmatik ve epigrafik belgeler ışığında, Dynastik Dönem boyunca Lykia nın en önemli kenti konumundaki Ksanthos ta, soy geleneğiyle yaklaşık yüz yıl hüküm süren bir ailenin üyeleri kronolojik olarak takip edilebilmektedir 3. Bu çalışmada ele alacağımız konu, Ksanthos Dynastlığı nın soy kökeni ve oluşumu üzerinedir. Bu konu aynı zamanda Lykia nın Perslerin egemenliğine girdikten sonraya tarihlenen plastik eserlerindeki bazı ikonografik unsurların da temel nedenlerinden biridir. Çünkü ortaya atılan tez; Ksanthos merkezli olarak, bölgenin siyasi erkinin ve dynastik yönetim biçiminin ilk olarak doğrudan Persler tarafından daha doğrusu Med kökenli komutan Harpagos veya onun soyundan kişilerce oluşturulduğu üzerinedir 4. Ksanthos bey sülalesini oluşturan ve dynast olarak tanımlanan bu kişiler, Lykia nın siyasi tarihinde aktif rollere ve bölgede geniş egemenlik * Yrd. Doç. Dr., Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Fen - Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, İstiklal Yerleşkesi, Burdur-TR. E.mail: sozudogru@mehmetakif.edu.tr 1 Mellink 1995, 40; Işık 1994, 1 vd. 2 Herodotos, Perslere karşı koyan Lykia kenti olarak sadece Ksanthos u saysa da, Batı dan gelen işgal ordusu için Telmessos, Kadyanda, Pınara, Tlos ve Patara gibi güçlü kentlerin hiç karşı koymaması beklenemez. Bu sebeple burada Perslere karşı koyan ordu, en azından Batı Lykia kentlerinin oluşturduğu, Lykia ordusu olmalıdır. Nitekim böyle bir yaklaşım, kent beyleri kurulu gibi bir yönetim yapısına daha uygundur. Konu üzerine tartışmalar için bkz. Bryce 1983, 32-33; Treuber 1887, 90-94; FdX II, 18, dn. 11; Childs 1981, 55; Bryce 1986, 11; Keen 1998, Ksanthos dynast ailesinin kesin olarak bilinen ilk ve en önemli üyesi Kuprlli için bkz. Mørkholm Zahle Kuprlli nin ardılları Kheriga, Kherei ve Erbbina için bkz. Mørkholm Zahle Ksanthos dynast ailesinin soy ağacı önerileri için bkz. Mørkholm Zahle 1976, 87 vd.; Childs 1979, 99, dn.12; Keen 1998, Fellows 1841, 436, 493; Babelon 1893, cvi; Tritsch 1942, 47; Shahbazi 1975, 44-45; Jacobs 1987, 27-29; Keen 1998, 76, dn

18 516 Şükrü Özüdoğru alanlarına sahip olup en büyük sikke basıcısı konumundadırlar. Bu sebeple Lykia nın Pers hâkimiyetinden M.Ö. 360 yıllarına kadar olan bu kent beylikleri dönemi Dynastik Dönem olarak bilinmektedir. Lykia da siyasal düzeni oluşturan beylik -dynastik- sistem in, Perslerin bölgeye gelişinden önce zaten mevcut olduğu bilinmektedir. Bölge nin büyük bir egemen güç tarafından işgali ve belirli oranlarda zorunlu kaldığı askeri işbirliği, vergi mükellefliği gibi yükümlülükler bu sistemin daha organize ve tüm bölgeye yayılacak şekilde gelişmesinde şüphesiz itici bir rol oynamıştır 5. Lykia nın Pers hâkimiyetine dâhil olduktan sonra, Büyük Dareios un reformlarına kadar, Ionia ve Karia ile birlikte Sardes e bağlı olduğu kabul edilir 6. Lykia Dareios un Skythia Seferi ne katılmamış görünse de Herodotos, altı yüz gemiden oluşan donanma haricinde Dareios un kara ordusunun yedi yüz bin atlı ve yayadan oluştuğunu; kralın, ordusundaki halkları Asurca ve Hellence olmak üzere iki dikilitaşa listelediğini, imparatorluğundaki ulusların hepsini sefere götürdüğünü belirtir (4.87). Şu halde bu konuda kesin bir yargıya varmak mümkün görünmemektedir 7. Lykia, Pers Kralı I. Dareios un M.Ö. 516/515 te yıllık olarak 400 gümüş talent vergi ödemekle yükümlü kıldığı ilk satraplığı oluşturan ülkeler arasındaydı (Hdt. 3.90) 8 ; her üye kendi payına düşen vergiyi ödemekle sorumluydu. Bu durum yani bölge kentlerinden verginin toplanarak merkez satraplığa iletilmesi gerekliliği, Lykia da merkezi bir idare şeklinin veya kent beylikleri arasındaki bağlantıyı sağlayan bir yönetim ağının varlığını gösterebilir. Herodotos un anlatımına dayanarak, Lykialıların Perslere Ksanthos Ovası nda toplu halde karşı koydukları fakat savaşı kaybettikleri kabul edilebilir. Mezarlarını süsleyen kabartmaların ikonografileri ve bazı mezar yazıtlarının içerikleri, Lykia yöneticilerinin ne gibi niteliklere sahip olmaları gerektiği konusunda ipucu verirler. Anlaşıldığı kadarıyla daha çok askeri yönleri yani iyi bir savaşçı, binici, sporcu, avcı gibi özellikleri ön plana çıkan Lykia beyleri, Eski Doğu hükümranlarının geleneğini devam ettirmişlerdi. Bu konuda bize bilgi sağlayan epigrafik iki veri önemlidir. Bunlardan biri Ksanthos Yazıtlı Dikmesi nin Hellence epigramı 9, diğeriyse Letoon da bulunan ve Erbbina II yazıtı olarak adlandırılan heykel kaidesi üzerindeki yazıttır 10. Yazıtlardaki konumuzla ilgili kısımların çevirileri kısaca şöyledir 11 : TL 44, c 20-30: o Harpagos un oğlu (Ge)r(g)is idi, o her bakımdan üstündü, gençliğinde güreşteki yiğitliğiyle üstündü ki şehir yok edici Athena nın desteğiyle birçok akropolü ele geçirdi ve krallığının bir bölümünü kendi akrabaları arasında paylaştırdı, ölümsüz tanrılar bunu takdir ettiler ve onu ödüllendirdiler, o bir günde yedi Arkadyalı hopliti öldürdü ve Zeus için birçok zafer hatırası dikti ; Erbbina II, 12-15: o (Erbbina), tüm insanlar içinde aklıyla, ok atıcılığıyla, yiğitliğiyle, ata biniciliğiyle önde gelirdi. Lykia da yönetici konumundaki bu kişilerin, ekonomik temelleri bakımından Lykia aristokrasisini oluşturan büyük toprak sahipleri ve belki de limanları vasıtasıyla ticareti yönlendiren tacirler olarak düşünülmesi gerekiyorsa da, hem kabartmalarda hem de yerel dildeki yazıtlarda ağırlıklı olarak onların bir komutan olarak iyi bir atıcı, binici, sporcu ve cesur, fetheden nitelikleriyle askeri yönleri ön plana çıkmaktadır. Pers işgali ardından Lykia beyleriyle, doğrudan Pers Büyük Kralı veya satraplar arasındaki ilişkinin niteliği kesin değildir. M.Ö. 5. yy.ın sonlarında ve M.Ö. 4. yy.ın ilk çeyreğinde bu ilişkilere dair ipucu veren daha fazla tarihsel, epigrafik ve arkeolojik veri olmasına rağmen erken dönem sorunludur. J. Borchhardt, Limyra Anıt Mezarı 5 Lykia dynastik sistemi ve özellikleri için bkz. Bryce Jacobs 1993, 64. Konunun tartışması için bkz. Keen 1998, Treuber e göre Dareios un Skythia seferine Lykialılar asker sağlamışlardır: Treuber 1887, 96; Keen 1998, 93, dn. 35. Ayrıca bkz. Bryce 1983, 33 vd. 8 Daha önceki zamanlarda, Kyros Dönemi nde Ionia ile birlikte Karia ve Lykia nın da Sardes satraplığına bağlı olduğuna dair bkz. Ksen. Cyr ; Childs 1981, 55, dn. 2. Herodotos un aktardığı bilgilerdeki problemler ve genel olarak Pers satraplık sistemi ve listeleri için bkz. Burn 1962, , ; Girshmann 1961, Lykia için bkz. Treuber 1887, 96; Bryce 1983, 32; Bryce 1986, 101; Keen 1998, 91. Herodotos un listesinde Milyaslılar, Lykialılardan ayrı sayılmaktadır (Hdt. 3.90). 9 TL 44, c Bousquet 1975, ; Neumann 1979, N Yazıtların ilgili kısmı ve çevirileri için bkz. Bryce 1986,

19 Klasik Dönem de Ksanthos Kenti Dynast (Bey) Ailesi ve Pers Komutanı Harpagos İlişkisi 517 cella duvarının iki uzun yüzündeki kabartmalarının ikonografisinden yola çıkarak, Pers Büyük Kralı ve kendisini Lykia Kralı olarak tanımlayan Limyra beyi Perikle arasındaki bağımlılık teorisi tezini öngörmüştür 12. Bu tez, Lykia nın siyasal sistemini ve bey mezarları olarak yorumlanan anıtlardaki kabartmaların ikonografilerini doğrudan ilgilendirdiği için önemlidir. Tezinin dayandığı temel olarak, ikonografik açıdan karşılaştırdığı ilk örneği oldukça geç bir tarih ve farklı coğrafyadan, Ortaçağ Avrupa Feodalizmi nden almıştır. Özetle, Pers Büyük Kralı nın saray yaşamından sahnelerin ve sosyal ilişkilerin, Lykia mezar ikonografisine de yansıdığı görüşünü dile getirmiştir. B. Jacobs, J. Borchhardt ın bu teorisiyle, H.A. Cahn ın sikkeler üzerindeki tiaralı portreler üzerine öne sürdüğü teoriyi 13 birlikte değerlendirmiştir 14. Özetle, H. A. Cahn a göre; sikkeler üzerindeki tiaralı başlar, bir Lykia beyini değil de (sikke üzerinde beyin adı Lykçe yazılı olsa da) satrap veya Büyük Kralı betimliyor olmalıdır. Bu teorisiyle, Lykia beylerinin Büyük Kral a bağımlılıklarını, kendi mezarları üzerinde kralı veya onunla ilgili bir sahneyi betimleterek gösterdiklerini savlayan J. Borchhardt ile dolaylı da olsa ortak bir anlayış içindedir 15. Bu teoriye göre; bir Lykia beyinin mezarı ya da tiaralı baş taşıyan sikkesi göz önüne getirildiğinde, anıt sahibi veya sikkeyi bastıranı değil, bağlı olduğu satrap veya kralı düşünmeliyiz. B. Jacobs a göre de, bu oldukça zor kanıtlanabilir bir teoridir ve burada sadece propagandaya dayalı siyasi bir amaç aranabilir 16. Lykia nın Dynastik Dönem de (yak. M.Ö. 6. yy. M.Ö. 360) sikke basan otoritelerinin tamamının dynast (yerel feodal bey) olduklarına yönelik eleştiriler vardır. H. A. Cahn, M.Ö yılları arası gibi oldukça kısa bir zaman diliminde, Lykia sikkeleri üzerinde yer alan yaklaşık otuz dynast ve on beş kent isminin fazla olduğunu ve dynast terimini kullanırken dikkatli olunması gerektiğini belirtmiştir 17. Cahn a göre; dynast olarak tanımlanan birçok isim, Perslerin izniyle sikke basan memurları (magistrat) temsil ediyor olabilir ve dynast sözcüğü yalnızca arkeolojik ve dilbilimsel kanıtlarla kesin olarak bilinen kişiler için kullanılmalıdır 18. Yine benzer bir düşünceyle, J. Borchhardt, Ksanthos dynastlarından Kuprlli yi hem Batı hem de Doğu Lykia da sikke basan ve tüm Lykia yı temsil eden bir memur olarak görmeyi tercih eder 19. Bu önerileri kabul etmek oldukça sorunlu görünmektedir. Cahn ın önerisinin sadece sayısal çokluğa dayandırılması sorgulanabilir. Ksanthos ta sikke bastığı bilinen ve yönetim erkini en az bir yüzyıl boyunca soy geleneğiyle devam ettiren dört dynast bilinmektedir. Ayrıca, Ksanthos, Tlos, Patara, Pınara, Kadyanda, Telmessos, Phellos, Antiphellos, İsinda, Tüse, Trysa, Avşar Tepesi, Hoyran, Apollonia, Kyaneai, Myra, Limyra gibi dynastik merkezler göz önüne alındığında bu sayı hiç de fazla değildir. Pers otoritesi tarafından görevlendirilerek Lykia da sikke basımından sorumlu tutulan yerel kimlikli resmi bir memur olabileceğine yönelik iz veren tarihsel, arkeolojik veya epigrafik bir veri de yoktur. Lykia da, Kuprlli ile çağdaş ve daha sonraki sikke basıcıların (dynastlar ve kentler) sayısal çokluğu ve bölgedeki dağılımları da böyle bir sonuca varmayı güçleştirmektedir. Lykia daki sikke basıcılarının aynı zamanda kentlerin yönetimini elinde 12 Borchhardt 1983, 216; Borchhardt 1999, Limyra Tapınak Mezarı genellikle Perikle ye ait olarak yorumlanmakta ve Perikle Heroonu olarak adlandırılmaktadır. Bu adlandırma henüz kesin kabul edilebilir değildir; çünkü tarihsel verilere göre, Satrap Ayaklanması nda Pers Büyük Kralı na başkaldırmış ve kendisini Lykia Kralı olarak tanımlayan bir kişinin, mezar yapısında Büyük Kralı veya Satrapını betimletmesi beklenmeyecek bir olgudur. Bugün Antalya Müzesi nde sergilenmekte olan kabartmalı bloklar üzerinde yaptığımız gözlemler, J. Borchhardt ın yayınlarında kullanılan sahnenin tümlenmesine yönelik çizimlerin detaylarda hatalı olduğunu göstermiştir. Özellikle Perikle olarak yorumlanan ve çizimlerde bir ayağını atlı arabaya atarken gösterilen figür, iki ayağıyla da yere basmaktadır ve sahnede sadece bu figür aynı yönde giden geçit alayıyla ters yöne dönerek; geleneksel başlıklarıyla betimlenmiş Pers asilzadelere doğru elini uzatmış olarak betimlenmiştir. Kabartmaların ikonografilerine burada yer vermemiz mümkün olmamakla birlikte, Ch. Bruns Özgan ın anıt için önerdiği M.Ö. 4. yy. ortaları tarihi daha uygun görünmekte olup (Bruns Özgan 1987, 91), anıtın Lykia da Karia egemenliği başlarında yapıldığı öngörülebilir. Anıt üzerindeki ikonografi de, Satrap Ayaklanması nda taraf değiştirerek Pers yanlısı tutumlarıyla Karialı yöneticilere uygun düşmektedir. 13 Cahn 1975, Jacobs 1987, Cahn 1975, 87; Jacobs 1987, Jacobs 1987, 72 vd. 17 Cahn 1975, Cahn 1975, Borchhardt 1998, 157.

20 518 Şükrü Özüdoğru bulunduran yerel beyler oldukları genel olarak kabul görmektedir. Yine de bu yöneticilerin ekonomik temelleri, aralarındaki ilişkilerin niteliği, Perslere bağlı bir bölgede ne dereceye kadar bağımsız hareket edebildikleri gibi sorular hala kesin olarak cevaplanamamaktadır. Homeros un destanında Lykialıların önderi Sarpedon un söylemi (Hom. Il ; ) bu beylerin erklerinin dayandığı ekonomik temel hakkında bir fikir vermektedir. Bu temel de, tarım toplumunun ve feodal sistemin gereği olan bugünkü anlamıyla toprak ağalığı dır. Ksanthos Akropolü nde ortaya çıkarılan ve yükseklikleri 3 m.ye ulaşan taş örgü duvarlar bey sarayları olarak yorumlanmışlardır 20. Birbirine bitişik dikdörtgen mekânlardan oluşan ve herhangi bir kapı veya pencere izine rastlanmayan bu duvarlar M.Ö. 5. yy.ın ilk yarısı içinde tarihlenmiş, hatta bazı kısımların daha eskiye ait olabileceği öngörülmüştür 21. Böylece bunların dışarıdan sadece merdivenle ulaşılan kargas evlerin alt bölümleri olduğu anlaşılmıştır. Dikdörtgen odaların uzun kenarları boyunca uzanan sekilerin ise, pişmiş toprak büyük erzak küplerini dayama işlevli olduğu düşünülür 22. Bu tür bir uygulama bize M.Ö. 2. bin Ön Asya, Hitit Girit ve özellikle 1. bin Urartu gibi merkezi krallıkların saray yapılarındaki düzenlemeyi hatırlatır. Yani artı mal kralın kontrolünde biriktirilmekte ve korunmaktadır. Ksanthos taki bu mimari düzenleme, ekonomik faaliyetlerin Lykia beylerinin kontrolü ve himayesi altında, ekonominin merkezi sisteme bağlı olduğunu düşündürmektedir 23. Elimizdeki verilerin işaret ettiği üzere, Lykia beyleri bütünsel bir yönetim ağının parçası olarak görülebilir ve bu bütünlüğün merkezinde Ksanthos yer almış olmalıdır 24. Genel hatlarıyla, Lykia daki yerel kent beylikleri ; E. Akurgal ın kısaca düzinelerce kent devletçiklerinden oluşan beylikler biçiminde özetlediği Luvi soylu 25 Geç Hitit sistemine benzemektedir. Şayet Homeros un anlatısını saymazsak, yazılı kaynaklarda Ksanthos ile ilgili ilk tarihsel bahis, yaklaşık M.Ö yılları arasında Med kökenli Pers generali Harpagos tarafından işgaliyle ilişkili olarak yapılır (Hdt ). Bu tarihten sonra Lykia Pers işgalinde olmasına rağmen, işgalin boyutunun veya yaptırımlarının ne derece olduğu kesin belirlenemez. Nitekim eldeki veriler, Lykialılara kimi zaman Perslerin kimi zaman da Hellenlerin egemen olduklarını gösterir. Ksanthos Yazıtlı Dikmesi nin yayınlanmasından sonra bazı araştırmacılar, Arkaik ve Klasik Dönemler için Lykia nın en önemli kenti ve bilinen en önemli dynastların merkezi durumundaki Ksanthos un yönetici ailesinin Med Harpagos ile kurulduğu ve O nun soyundan geldiği yönünde savlar ileri sürmüşler ve bu bey soyu Harpagidler olarak adlandırılmıştır 26. İlk olarak Ch. Fellows tarafından ortaya atılan iddiaya göre; Harpagos, Lykia yı fethinden sonra bir ödül olarak Ksanthos u kendisine almıştı 27. E. Babelon, Lykia da sikke bastığı bilinen dynast Artumpara yı Harpagidler in son üyesi olarak belirtir 28. N. Vismara ve R. Martini ise, Lykia Dynastik Dönem sikkelerini sınıflandırırken Harpagid adlandırmasını tercih etmişler ve bu grup sikkeleri M.Ö. yak. 470/60-390/85 arasında incelemişlerdir 29. Shahbazi, bu savı daha ileri götürerek, Ksanthos ta Harpagos ile başlayan yeni bir soy ağacı oluşturur 30. J. Borchhardt da Ksanthos yönetici ailesini Harpagidler olarak adlandırır Courtils 2003, Courtils Courtils 2003, Courtils Konuyla ilgili verilerin değerlendirilmesi ve tartışması için bkz. Bryce Akurgal 1998, Fellows 1841, 436, 493; Tritsch 1942, 46-47; Childs 1979, 97, dn.3; Jacobs 1987, 27, dn. 6, 7; Vismara 1989, 28; Borchhardt 1998, 158; Keen 1998, Fellows 1941, 436, Babelon 1893, cvi; Keen 1998, 76, dn Vismara 1989, Shahbazi 1975, 44-46; Keen 1998, 77, dn Borchhardt 2005, 29 vd.

21 Klasik Dönem de Ksanthos Kenti Dynast (Bey) Ailesi ve Pers Komutanı Harpagos İlişkisi 519 R. Schmitt, Lykçe yazıtlarda geçen Pers isimlerini toplamış ve tartışmış 32 ; Bryce ise bu kanıtları genel bir perspektif içinde değerlendirmiştir 33. Buna göre, Lykia da yaşayan ve Persçe isim taşıyan sadece dokuz kişi, ayrıca isminin İran kökenli olduğu şüpheli yedi kişi vardır. Bilinen bu on altı ismin, on kadarı yönetici kişilere ve iki tanesi de kesinlikle bunlarla yakın ilişkili kişilere aittirler. İlk gruptaki dokuz kişinin başında Harpagos sayılır. Harpagos ismi Lykçe de, Ksanthos Yazıtlı Dikmesi haricinde Phellos ve Cindam daki yazıtlarda geçer [TL 44, a 1-2, a 30, c 24 (Hell.), c (Yazıtlı Dikme); TL 77, 2-3 (Cindam); N (Phellos)] 34. Lykçe üç farklı yazıtta anılan bu ismin tarihsel kişiliğini tartışmadan ve Ksanthos yönetici ailesi içindeki konumunu belirlemeden önce, genel hatlarıyla Med Harpagos un kimliğini ve faaliyetlerini aktarmamız yerinde olacaktır. Med Kralı Astyages in yerine torunu Pers soylu Kyros un tahta geçmesiyle, Med krallığının yıkılıp yerine Pers İmparatorluğu nun kurulmasında Harpagos çok önemli bir role sahiptir. Hikayeyi Herodotos ayrıntılı bir şekilde anlatır ( ), konumuz gereği burada kısaca hatırlayacağız: Med kralı Kyaksares oğlu Astyages, kızı Mandane yi Pers I. Kambyses ile evlendirdi. Gördüğü bir rüya üzerine kızından doğan ve Kyros adını taşıyan bebeği, en sadık yardımcısı Harpagos a verip yok etmesini emretti. Bu görevi hem vicdani nedenlerle hem de akrabası olduğu için gelecekte cezalandırılacağı korkusuyla Astyages in adamı bir çobana devreden Harpagos, aradan uzunca bir süre geçtikten sonra Astyages in huzuruna çağrılır. Kyros un yaşadığını öğrenen ve O nu saraya getirten Astyages bunun nedenini sorar. Olayın aslını krala anlatan Harpagos, Kyros un yaşaması şerefine verilen yemekte kendi öz oğlunun eti yedirilerek cezalandırılır. Nefretini uzunca süre içinde taşıyan Harpagos, nihayet kendi telkinleriyle M.Ö. 559 yılında Astyages e ayaklanan Kyros a karşı Med ordularının başına getirilir. Ordusu ile Kyros a katılan Harpagos, Astyages in devrilmesinde kilit adam konumundadır. Daha sonra Pers ordularının komutanı Mazares in ölümü üzerine yerini alan Harpagos, Phokaia dan başlayarak Anadolu da fetihlerin baş aktörü olmuştur. Lykia ya geldiğinde ise kendisine direnen Ksanthos un hazin alınışında yine başkomutandır. İşte Med Harpagos un Ksanthos ile ilgisi bildiğimiz kadarıyla sadece budur. Bu aşamada Lykçe yazıtlarda geçen Harpagos adının irdelenmesine geçebiliriz. İlk olarak Yazıtlı Dikme de Harpagos isminin nasıl geçtiğine ve bize ne tür bilgiler sağladığı önemlidir. Yazıtlı Dikme, Lykia tarihi ve kronolojisi hakkında taşıdığı bilgilerle çok önemlidir. Dikmenin dört cephesi de yazıtlıdır; Güney, doğu ve kuzey cephesinin üst bölümü Lykçe yazılmıştır (a,b,c yüzleri), kuzey bölümünün ortasında Hellence epigram bulunur (c yüzü 20-31), kuzey cephesinin geri kalanıyla batı cephesinin tamamı Lykçe B veya Milyas Dili olarak adlandırılan dildedir 35. Dikmenin kime ait olduğu tartışmalıdır, çünkü sahibinin adı bahsedildiği üç yerde de silinmiştir. Fakat son zamanlardaki araştırmalarda, Kheriga isminin ilgili boşluklara göre uzun olduğu ve anıtın sahibinin Kherei olması gerektiği görüşü ileri sürülmüştür 36. Yapılan son çalışmalardan birinde ise bu teorilerin aksine, Ksanthos taki lahdiyle tanıdığımız Merehi mezar sahibi olarak önerilmektedir 37. Kabartma resimlerinin yalınlaşmış biçemiyle, Dikme yaklaşık M.Ö. 400 yılına tarihlenir. Yazıtın ilk iki satırı dikme sahibinin soyunu vermektedir: Bu stel [.]hi tarafından dikilmiştir, Harpagos un oğlu, Khe[..]ga nın [kardeşi (?)], Kup[r]lli nin torunu Yazıtlı Dikme sahibi (Kherei, Kheriga veya Merehi); Harpagos isminin geçtiği satırlarda kendi ata soyunu sıralamaktadır. Buna göre anıtın sahibi Kuprlli nin torunu ve Harpagos un oğludur (Hellence bölümde...άρπάγο[υ] υίός ). Ayrıca Hellence bölümün sonunda kendi sülalesini Κα[ρ]ίκα γένος (Karika soyu) 32 Schmitt 1982a, 17-28; Schmitt 1982b; Bryce 1986, Mørkholm Zahle 1976, 88, dn. 130; Neumann 1979, N 310, 4; Childs 1979, 97, dn. 3; Schmitt 1982a, 17-18, no. 2; Schmitt 1982b, ; Bryce 1986, 161. N 310 mezar yazıtının çevirisi için bkz. Bryce 1986, TL, 44; FdX I, ; Childs 1981, 63 vdd.; Bryce 1986, 107 vd. 36 Childs 1979, ; Bryce 1986, Gygax Tietz 2005, 96 vd. 38 TL, 44, a 1-3; a 30-31; Mørkholm Zahle 1976, 87, dn. 123; Childs 1979, 97, dn.3; Gygax Tietz 2005, 92.

22 520 Şükrü Özüdoğru olarak adlandırmaktadır. Anıtın sahibi, Lykçe metinde kendi soyunu iki kez anar ve burada Harpagos un oğlu (TL 44 a 1-2 de.ar]ppakuh tid[eimi, a 30 da arppakuh tideimi.) olarak belirtilir. Bu bilgileri nümizmatik verilerle bağdaştırdığımızda şöyle bir kronoloji ortaya çıkmaktadır: Anıt sahibinin dedesi yani Kuprlli kendi adına bastırılan sikkelerinden bilinmektedir ve sikkeleri M.Ö yılları arasında tarihlenmiştir 39. Anıt sahibinin babası olarak anılan Harpagos, bu durumda Kuprlli nin ya oğlu ya da damadı olmalıdır. Fakat buradaki sorun, kendi adına basılmış sikkesi bilinmediğinden, Harpagos un Ksanthos yönetimine geldiğine dair hiç kanıt bulunmayışıdır. Oysa oluşan kronolojiye göre, en azından M.Ö. 440 lı yıllarda yönetimde olmalıydı 40. Phellos ve Cindam yazıtlarında aynı adı taşıyan kişiler, yazıtta...arppakuhe khňtawata... olarak geçmektedir ve khňtawata kelimesi hükümran, bey, kral olarak çevrilmektedir 41. Bu durumda Phellos ve Cindam yazıtlarında geçen Harpagos bir Lykia beyi veya yönetimde söz sahibi birisidir. Harpagos un konumu ve Med Harpagos ile bağdaştırılması konusundaki sorunları B. Jacobs da belirtmiş; fakat bazı olasılıklar için hiçbir kanıt olmamasına rağmen zor kabul edilebilir sebepler öne sürmüştür 42. Burada hem kendisinin ortaya koyduğu eleştiri ve önerileri hem de kendi değerlendirmelerimizi sunacağız. İlk olarak Herodotos un anlatımını dikkate alırsak; ailelerini, hazinelerini ve kendi kentlerini ateşe verip ölüme atılan Ksanthos halkınca, Harpagos un hemen bey olarak benimsenmesi olanaksız görülmektedir, ayrıca daha sonra dan Harpagos ismini almaya gönüllü kişiler olmaları da anlaşılır bir durum değildir. Herodotos Ksanthos un işgali bahsini, Kaunos un da hemen hemen aynı şekilde alındığını belirterek (1.176) kapatır ve Harpagos un Ön-Asya yı yakıp yıktığını söyler (1.177). Böylece kitabında bir daha Harpagos dan bahsetmez. Şayet Harpagos Ksanthos ta yönetimi almak veya yeniden kurmak için girişimde bulunmuş olsaydı, Herodotos un bundan bahsetmesi beklenirdi. Dilbilimcilere göre; Hellence Áρπαγος Lykçe Arppaxu, Persçe Arba-ka- ismini yansıtır ve Arba küçük, genç anlamındadır 43. Diodoros un Ktesias a dayanarak aktardığı Med kralları listesinde de Arbakes formunda bir isim geçer 44. Fakat bu Arbakes kral değildi ve II. Kyaksares zamanında (yak. M.Ö ) Med ordusunda bir komutan olarak Asur hizmetindeydi 45. İlginç olan ise bu listenin devamında Arbinas isminin yer almasıdır. Nereidler Anıtı nın sahibi olduğu önerilen Ksanthos un son beyinin adı Lykçe Erbbina dır. Sadece bu isim benzerliklerine dayanarak B. Jacobs, sorunlu noktalar olsa da, Ksanthos bey evi ile bu Med ocağı arasında bir bağ olması gerektiğinden ve belki de akrabalık yaratan bir evlilik olasılığından bahseder 46. Yazıtlı Dikme sahibinin babası olan Harpagos un yönetime geldiğine dair bir iz olmadığını belirtmiştik. Bu durumda Ksanthos taki yönetim Kuprlli den sonra doğrudan torununa geçmiş görünüyor. Diğer yandan Phellos ve Cindam yazıtlarında görülen Harpagos un Ksanthos taki Harpagos ile aynı kişi olup olmadığı belirsizdir. Fakat sadece Ksanthos un değil Lykia nın en büyük beylerinden birinin oğlunun, kendi ana kenti dışında başka bir 39 Mørkholm Zahle 1972, 77. Üzerinde yazı taşıyan örnekler M.Ö. 460 yılından başlatılır ve son serileri yani 440 yıllarına tarihlenen sikkeleri ile bir sonraki dynast Kheriga adına basılan ilk sikkeler arasında - ki Kheriga adına basılan sikkeler M.Ö arasında tarihlenirler - kalıp bağlantıları saptanmıştır: bkz. Mørkholm Zahle 1976, Jacobs 1987, 28 vd. 41 Kelimenin Luvi kökeni için bkz. Laroche 1959, 40. Çevirisi ve tartışması için bkz. Bryce 1986, 70, Aynı tanımlama, Pers satrabı Autophradates, Ksanthos beyi Kheriga ve Limyra beyi Perikle nin adının geçtiği yazıtlarda da kullanılmıştır: bkz. TL, 61, 2 (Autophradates); TL, 43, 2 (Kheriga); TL, 67,2; TL, 103, 3; TL, 132, 2; Neumann 1979, N 314, a7 (Perikle). Ayrıca Lykçe yazıtlarda Kaunos un Tanrısı için kullanılan khňtawata khbidĕňni tanımının Hellence karşılığı olarak Basileus Kaunios verilmektedir: bkz. TL, 44, c8; Neumann 1979, N320, a7-8, a28; Bryce 1986, , 186. khňtawata nın geçtiği diğer Lykçe yazıtlar için bkz. TL, 26, 2; TL, 29, 9; TL, 83, 6. Konu hakkında ayrıca bkz. Mørkholm Zahle 1976, Jacobs 1987, Schmitt 1982a, 17; Jacobs 1987, 27, dn König 1972, 162; Jacobs 1987, 27, dn Nagel 1982, 46 vd.; Jacobs 1987, 27, dn Jacobs 1987, 27, 29.