DEVLET BORÇLARI İÇ BORÇLAR. İç borçlanma;

Transkript

1 İKT442 Türkiye Ekonomisi Ünite 5: İç ve Dış Borçlar 198 DEVLET BORÇLARI DevleHn en önemli gelir kaynağı olan vergi gelirlerine alternahf bir kaynak haline gelmişhr. Borçlanma geçici bir kaynakrr. Ödeme tarihi geldiğinde borçlar vergi gelirleriyle ödenmektedir. Aksi takdirde yeniden borçlanma yoluna gidilir, bu durum "borç kısır döngüsü"ne yol açabilir. Borçlanma kişilerin rızasıyla yapılır, vergiler ise zorunludur. 199 İÇ BORÇLAR HükûmeHn ülke sınırları içindeki kişi veya kurumlara ulusal para cinsinden borçlanmasıdır. Bu sayede sarnalma gücü özel kesimden kamu kesimine transfer edilir. Vade bihminde kısa vadeli borcun uzun vadeliye çevrilmesi (tahkime başvurulması) işlemine konsolidasyon adı verilir. Moratoryum: vadesi gelmiş dış borçların geri ödenmesinin geçici bir süre durdurulması işlemidir. 2 İç borçlanma; Kısa, orta ve uzun vadeli olabilir. Kısa vadeli borçlanma para piyasasında, uzun vadeli ise sermaye piyasalarında gerçekleşir. İç borçlanma ile sarn alma gücü toplumun bir kesiminden borç verenler transfer edilir. Kamu harcamalarının finansmanı için yurhçi kaynaklardan sağlanan, alırken yada ödenirken ülkenin kaynaklarını değişhrmeyen kamu borçlanmasıdır. 1

2 İç borçlanmanın ekonomik etkileri; İç borçlanmanın ekonomik etkileri; 21 İç borç ödemeleri ulusal gelir üzerinde bir değişiklik yaratmazken, gelir dağılımı üzerinde etkili olur. Kamu gelirlerinin borç ödemede kullanılması nedeniyle reel ücretler azalır, ücretlilerin ulusal gelirden aldığı pay düşer, toplam talep azalır, ürehm düşer, vergi gelirleri azalır, rant ve faiz geliri elde edenlerin vergi kapsamı dışında kalması kayıt dışını büyütür, vergi vermeme eğilimi artar. 22 Bir ekonomide borç verenlerle vergi ödeyenler aynı ise gelir dağılımı üzerinde etki azalır. Borçlanma işlemini kamu adına hazine yapar. İç borçlanmada alacaklı ile borçlu aynı ekonomi içerisinde yer alır. Türkiye'de İç Borçlanma Sistemi Bütçe Finansmanında Kullanılan Devlet İç Borçlanma Senetleri 23 Hazine, Devlet Tahvili ve Hazine Bonosu olmak üzere başlıca iki çeşit Devlet İç Borçlanma Senedi (DİBS) ihraç etmektedir. 24 İhale Sistemiyle İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri a. İskontolu Senetler b. Enflâsyona Endeksli Senetler c. Sabit Faizli, Kuponlu Devlet Tahvilleri d. Değişken Faizli Devlet Tahvilleri Devlet Tahvilleri 1 yıl ve daha uzun vadeli, Hazine Bonoları ise 1 yıldan kısa vadeli iç borçlanma senetleridir. Bunlar "pazarlanabilir" borçlanma araçlarıdır. 'Tap' Sistemiyle İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri Doğrudan SaRş Yöntemiyle İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri Halka Arz Yöntemiyle İhraç Edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri 2

3 Bütçe Finansmanı Dışında İhraç Edilen Özel TerHp Tahviller İç borç stoku (milyar dolar) İkraz Tahvilleri Tahkim Tahvilleri Kur Farkları Karşılığı İhraç Edilen Tahviller 4. Kısa Vadeli Avans Borcu Karşılığı İhraç Edilen Tahviller Görev Zararları Karşılığı İhraç Edilen Tahviller 6. Faiz Ödemeleri Karşılığı İhraç Edilen Tahviller İç Borç Stoku (Milyar $) Toplam İç Borç Stoku/GSYH (%) Tarihsel gelişim; Ortalama Vade - Maliyet Türkiye de 198 yılından ihbaren iç borç stoğu bir önceki yıla göre otalama %8 oranında artmışrr. GSYH ya oran 198 de 13.6 iken 1987 de 26.7,21 de 69.2 ve günümüzde ise 26 seviyesine gerilemişhr. 21 yılından MB dan kullanılan ama sonra ödenmeyerek konsolide borç haline gelen kaynakların kullanımına son verilmişhr. 199 lı yıllarda faizlerin yükselmesi ile birlikte borçlanma vadesi de kısalmışrr. Ay Nakit İç Borçlanma Vadesi Kümülatif Vade (Ay) Nakit İç Borçlanma Maliyeti Kümülatif Maliyet (Sağ eksen) Yıllık bileşik faiz, % 3

4 İç borç çevirme oranları İç borçlanma ile ilgili önemli bir gösterge de iç borç çevirme oranıdır. Bu gösterge belirli bir dönemde gerçekleşen iç borç ödemeleri karşılığında ne miktarda yeni iç borçlanma gerçekleşhğini göstermektedir. Oranın yükselmesi iç borç stokunun atması anlamına gelmektedir. Dolayısıyla Hazine piyasadaki tasarrufları toplayacak, özel kesimi piyasadan dışlayacakrr (crowding- out). (Milyar TL) İç Borç Servisi Anapara Faiz İç Borçlanma TOPLAM İÇ BORÇ ÇEVİRME ORANI (%) 23 13,3 85,2 45, 119,7 91, ,9 119,8 48,1 148,4 88, ,4 128,2 39,2 149,6 89, ,4 17,2 38,2 111, 76, ,8 96,4 4,4 18,8 79, ,6 86, 43,6 96,3 74, ,2 88,1 46,2 138,9 13, ,1 136,2 41,9 159, 89, ,1 97,1 35,1 111,6 84, ,7 84, 4,7 11,5 81, ,1 128,1 39,1 141,2 84, ,5 Mültezim Bankacılığı; İÇ BORÇ STOKUNUN ALICILARA GÖRE DAĞILIMI Türkiye de iç borçlanmanın en önemli finansörü bankalardır. Hazine bonosu ve tahvillerin %9 bankalarca alınır. 213! 214!! Milyar!! %! Milyar!! %!! YURT!İÇİ!YERLEŞİKLER! 331,3!! 78,5!! 36,4!! 78,2!! Bankacılık!Kesimi! 211,6!! 5,1!! 217,8!! 47,3!! Kamu%Bankaları% 88,2!! 2,9!! 87,6!! 19,!! Özel%Bankalar% 96,!! 22,7!! 11,6!! 22,!! Yabancı%Bankalar% 23,6!! 5,6!! 24,6!! 5,3!! Kalkınma%ve%Yatırım%Bankaları% 3,8!!,9!! 4,!!,9!! Banka!Dışı!Kesim! 11,7!! 26,2!! 133,4!! 28,9!! Gerçek%Kişiler% 3,7!!,9!! 2,!!,4!! Tüzel%Kişiler% 87,2!! 2,6!! 17,7!! 23,4!! Menkul%Kıymet%Yatırım%Fonları% 19,8!! 4,7!! 23,7!! 5,1!! TCMB! 9,!! 2,1!! 9,2!! 2,!! YURTDIŞI!YERLEŞİKLER! 9,9!! 21,5!! 1,5!! 21,8!! TOPLAM! 422,2!! 1!! 461,!! 1!! 4

5 213 Değerlendirme; Süreklilik kazanmış olan yüksek enflâsyon nedeniyle piyasada oluşan belirsizlik ortamı ve yüksek enflâsyon beklenhsi, risk primini, dolayısıyla Hazine'nin borçlanma maliyehni arrrmışrr. Borçlar arryor, Yeni finansman sağlanamıyor. Para piyasasında kamunun büyüklüğü arryor. Dış piyasalardan borçlanmama tercihi ve yüksek risk primi sonucu ortaya çıkan yüksek reel faizler, iç borç stokunun son dönemde ancak 2 yıla kadar uzarlabilen vade yapısı ile birleşerek, mali ishkrarın sağlanması önünde ciddi bir engel oluşturmaktadır. Bu sebeple, borçlanma maliyehni düşürmek büyük önem arz etmektedir. Faizler borçlanma ile ödeniyor Faizler yükseliyor. Toplam faiz yükü arryor. Gelirler yetersiz, açık büyüyor. İç Borçlanma ve Finansal Derinleşme; MERKEZİ YÖNETİM İÇ BORÇ ÖDEME PROJEKSİYONLARI ( ) 215 Devlet iç borçlanma senetlerine (DİBS) dayalı finansal serbestleşhrmenin mali piyasalarda üç temel etkisinden söz etmek olasıdır: kamunun maliye polihkası, merkez bankasının parasal polihkalarını ikame ederek, kamuya sınırsız bir kredi hacmi sunmuş durumdadır; bu süreç Hazine ye finansal piyasalarda bir tekel konumu yaratarak kredi havuzunun dağırmında etkinlik ölçütlerini ve verimlilik beklenhlerini geçersiz kılmışrr; kamu DİBS lerinin düzensiz aralıklarla ve büyük boyutlarda piyasaya giriyor olması sonucu, para çarpanı dalgalanmaya ve belirsizliğe ihlmişhr. 216 (Milyar TL) ANAPARA FAİZ TOPLAM ,8 39,3 157, ,7 36,9 99, ,3 26,4 68, ,6 21,8 6, ,6 128,2 391,8 TOPLAM 524,9 252,5 777,5 5

6 DIŞ BORÇLAR Dış borçlar: Dış borçlanma, ülke kaynaklarına ilâve imkân sağladığından tercih edilir. Bu niteliği ile ülkenin yarrım yapma kapasitesini arrrır. Ancak geri ödeme esnasında ülke yarrımları ve tükehmleri borç servisi oranında kısmak zorundadır. İç borçlanmayı sadece kamu gerçekleşhrebilir iken, dış borçlanmada kamunun yanında özel sektör borcu da bulunmaktadır. Türkiye'nin dış borcu ile Türkiye'de kamunun dış borcu arasında fark bulunmaktadır. Bütçe kapsamında kullanılmak üzere hükûmetler, yerel yönehmler, fonlar, KİT'ler, Üniversiteler, diğer kamu sektörü, TCMB, Özel sektör, Özel Ticarî bankalar. Nerelerden dış borç alınır? Dış borç stoğu; Resmî ikili anlaşmalarla, uluslararası kuruluşlar (IMF gibi), Yurt dışı piyasalarda tahvil ihracı yapılır (Euro tahvil, Samurai tahvili gibi), Ticarî bankalardan (Deutsche Bank, BNP- Paribas, ABN- Ambro gibi), özel kesim kredileri aracılığıyla Ç3 Kamu Özel Sektör Türkiye brüt dış borç stoku 6

7 TÜRKİYE BRÜT DIŞ BORÇ STOKU / GSYH (%) Dış Borçların Vade Yapısı (%) Milyar $ Türkiye brüt dış borç stoku Brüt borç stoku / GSYH (%) Ç GSYH'ya oran (%) Kamunun dış borcu genelde orta ve uzun vadelidir. Özel sektörün ise toplam borcunun 1995 yılına kadar %75 i kısa vadeli iken bu oran son yıllarda %4 ın alrna gerilemişhr. 1% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % 86,9 81,9 83, 78,4 73,8 83,7 79,6 78,5 79, 78,4 77,8 76,1 85,6 87,3 84, 8, 77,2 79,4 82,8 81,3 81,8 73,5 72,7 7, 66, YURT DIŞI PİYASALARDA İHRAÇ EDİLEN TAHVİL STOKU (Milyon ABD Doları) Alacaklıya göre dış borç (214 ) Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç4 Ç2 Ç KAMU SEKTÖRÜ ÖZEL SEKTÖR TOPLAM TAHVİL STOKU BRÜT BORÇ KAMU ÖZEL SEKTÖR TCMB KISA VADELİ BORÇLAR ÖZEL ALACAKLILAR PARASAL KURULUŞLAR PARASAL OLMAYAN KURULUŞLAR RESMİ ALACAKLILAR UZUN VADELİ BORÇLAR ÖZEL ALACAKLILAR PARASAL KURULUŞLAR BANKACILIK DIŞI FİNANSMAN KURULUŞLARI ÖZEL YATIRIM VE KALKINMA BANKALARI YABANCI TİCARİ BANKALAR YERLİ TİCARİ BANKALARIN YURTDIŞI ŞUBELERİ VE DİĞER PARASAL OLMAYAN KURULUŞLAR RESMİ ALACAKLILAR HÜKÜMET KURULUŞLARI KAMU FİNANSMAN KURULUŞLARI MERKEZ BANKALARI MERKEZİ HÜKÜMETLER RESMİ KALKINMA BANKALARI ULUSLARARASI KURULUŞLAR IMF- ULUSLARARASI PARA FONU IMF SDR TAHSİSATI IBRD- ULUSLARARASI İMAR VE KALKINMA BANKASI DİĞER ULUSLARARASI KURULUŞLAR TAHVİL (*) TÜRKİYE BRÜT DIŞ BORÇ STOKU

8 Kısa Vadeli Dış Borç Kısa Vadeli Dış Borç (Milyon ABD Doları) Temmuz Kasım Merkez Bankası Genel Hükümet Bankalar Krediler Döviz Tevdiat Hesabi Banka Mevduag Cinsinden Mevduat Diğer Sektörler Ticari Krediler İthalat Borçları Pref.&Peşin İhracat Diğer Krediler Kamu Özel Toplam ÖZEL SEKTÖRÜN YURT DIŞINDAN SAĞLADIĞI KISA VADELİ KREDİ BORCU ( Ocak) Bir ülkenin dış borcunun analizi yapılırken; 227 Milyon Dolar Dış borç servis oranı: u Belirli bir yılda dış borçların faiz ve anapara olarak ödenmesi gereken toplamının, ödemeler bilançosundaki döviz kazançlarına bölünmesiyle bulunur 228 8

9 Toplam dış borç stokunun toplam ihracat gelirlerine oranı, uluslararası rezervlerin toplam borç stokuna oranı 229 Ülkenin ihracat gelirlerine oranla dış borç stokunun nasıl gelişhğini gösterir. Toplam dış borç stoku/toplam ihracat gelirleri oranının yükselmesi ülkenin dış borçlarının ihracat gelirlerinin giderek artan bölümü ile karşılanabildiğini gösterdiğinden, ülke açısından olumsuz bir gelişme olarak değerlendirilir. 23 ü Ülkenin uluslararası rezervlerinin, dış borçlarını hangi ölçüde karşılayabildiğini izlemek üzere uluslararası rezervlerin toplam borç stokuna oranı bir gösterge olarak kullanılır. Dünya Bankası nın sınıflandırmasına göre; Krizin eşiğinde; Toplam dış borç / GSYH: %5, Toplam dış borç stoku / İhracat: %275 Dış borç servisi / İhracat: %3 Dış borç faiz servisi / İhracat: %2 oranlarının aşılması durumunda ülke ağır borçlu olarak sınıflandırılır. Bu oranların %6 daha düşük seviyelerde seyretmesi halinde ise, örneğin dış borç faiz servisi/ihracat oranının %12 (2*.6=12) alrnda olması, ülkenin az borçlu olduğunu göstermektedir Kısa vadeli dış borç stoku / MB Rezervleri oranının asgari %6 sınırının, uluslararası finans çevrelerinde krihk bir eşik olarak algılandığı söylenebilir. Türkiye de ise bu göstergenin, ekonominin uluslararası sermaye hareketlerine tamamen denehmsiz olarak açılmış olduğu 1989 sonrası dönemde %1 ün alrna hiç inmemiş olduğu görülmektedir. 21 yılından sonra ise krihk sınırın alrna düşüldüğü görülmektedir Kasım 215* 9

10 Dış Borçların Ödemeler Dengesi Üzerindeki Etkileri Ödemeler dengesi için; 233 ü Dış borçların geri ödenmesi ancak dış Hcaret ve turizmden döviz fazlası elde etmekle mümkündür. Mevcut ödemeler dengesi ise, bu sektörlerin açığının dış borçlanma ile kaparlması yoluyla sağlanmaktadır. ü Kamu kesiminin dış borç geri ödemeleri dolayısıyla ülkeden net döviz çıkışı olduğunda ödemeler dengesi iki şekilde kurulur: 234 ü Özel sektörün dış borçlanması artar. Özel sektörün temin e ği döviz, ödemeler dengesindeki açığı kaparr. ü Özel sektörün döviz sağlayamaması durumunda döviz açığı ortaya çıkar ve bu durum devalüasyona neden olur. Sonuçta ithalat azalıp ihracat artarak ödemeler dengesi kurulur. Bu, iç tükehmin kısılması yoluyla dış Hcaret dengesinin sağlanması demekhr. Cari açığın finansmanı - 1 Kapılarımız ardına kadar açık NEDEN: Planlanmış ve manrklı değil, Bulaşma etkisi var, Kaçışta kimse sona kalmak istemez Sıcak Para Hareketleri OLGU: KriHk ve kriz anlarında kaçar, Miktar olarak takibi zordur Dış Borç Stoku Cari İşlemler SONUÇ: Borçlanılabilir fonlar azalır, faizler yükselir. Borsa çöker ve döviz kuru olumsuz etkilenir (devalüasyon), Sıcak paranın büyüklüğü ar kça, kaçışın yaratacağı etki de büyüyecekhr. 1

11 IMF ye Olan Borç (milyon SDR) IMF ye Geri Ödeme ve Borç Stoku Borç Projeksiyonu ve sonrasına sarkan borç miktarı 392 milyar dolardır. Bunun 24 milyar dolarlık kısmı özel sektöre ai r TOPLAM GENEL TOPLAM KAMU SEKTÖRÜ ANAPARA FAİZ ÖZEL SEKTÖR ANAPARA FAİZ Kamu Net Borç Stoku Brüt kamu borç stoku TCMB net varlıkları Kamu mevduatı Kamu net borç stoku 11

12 241 Kamu net borç stoku (milyar TL) 242 AB Tanımlı Borç Stoku (Milyar TL) KAMU BRÜT İÇ BORÇ STOKU KAMU BRÜT DIŞ BORÇ STOKU KAMU BRÜT TOPLAM BORÇ STOKU (I) TCMB NET KAMU İŞSİZLİK SİGORTASI KAMU NET VARLIKLARI VARLIKLARI FONU NET TOPLAM BORÇ (II) (III) VARLIKLARI (IV) STOKU KAMU NET TOPLAM BORÇ STOKU / GSYH (%) 2 54,5 31,3 85,8 11, 2,7,4 71,8 43, ,6 63,9 189,6 22,9 5,1 2,2 159,4 66, ,2 12, 257,2 25,4 11,3 5, 215,6 61, ,1 95,6 297,7 24,7 13,1 8,9 251, 55, ,1 97,9 333, 27,9 17,2 13,3 274,6 49, ,8 91,5 351,3 3,8 32,2 18, 27,3 41, ,3 97,6 365,9 45,7 38,3 23,7 258,2 34, ,3 82,3 355,5 41,8 34,6 3,7 248,4 29, ,8 112,4 48,2 6,4 41,5 38,4 268, 28, ,4 118,3 465,7 66, 47,7 42,1 39,9 32, ,9 128,2 497,1 86,2 47,2 45,9 317,8 28, ,6 159, 546,5 143,2 58,9 53,5 291, 22, ,3 154,6 562,9 189,5 71,6 61,2 24,6 16, ,9 193, 623,9 271,1 84,1 7,4 198,3 12,7 214* 434,1 194,9 629, 29, 77, 75,5 186,5 GENEL YÖNETİM GENEL YÖNETİM GENEL YÖNETİM DIŞ TOPLAM BORÇ İÇ BORÇ STOKU BORÇ STOKU STOKU AB TANIMLI BORÇ STOKU AB TANIMLI BORÇ STOKU / GSYH (%) ,9 59, 182,8 187,2 77, ,2 96,2 248,4 259,4 74, , 91, 288,9 37,9 67, ,9 94,1 323, 333,2 59, ,1 88,5 338,5 342,1 52, ,6 95,4 352, 352,8 46, ,7 8,1 34,8 336,6 39, ,3 19,4 391,7 38,4 4, ,7 116,1 454,8 439,3 46, ,2 126,3 487,6 466, 42, ,9 156,8 534,6 59,4 39, ,8 152,6 549,4 51,9 36, ,4 19,5 66,9 566,3 36,2 214* 422,3 192,6 614,9 571, 243 AB Ülkelerinde Borç Stoku/GSYH (%) geo\rme EU 61,5 58,9 62,2 74,5 8 82,4 85, Belgium 87, ,2 95,7 95, , Bulgaria 21,6 17,2 13,7 14,6 16,2 16,3 18, Czech Republic 28,3 27,9 28,7 34,6 38,4 41,4 46,2 46. Denmark 32,1 27,1 33,4 4,7 42,7 46,4 45, Germany 68 65,2 66,8 74,5 82, Estonia 4,4 3,7 4,5 7,1 6,7 6,1 9,8 1. Ireland 24,6 24,9 44,2 64,4 91,2 14,1 117, Greece 16,1 17,4 112,9 129,7 148,3 17,3 156, Spain 39,7 36,3 4, ,7 7, France 63,7 64,2 68,2 79,2 82,4 85,8 9, Croara : : : 36,6 44,9 51,6 55, Italy 16,3 13,3 16,1 116,4 119,3 12, Cyprus 64,7 58,8 48,9 58,5 61,3 71,5 86, Latvia 1,7 9 19,8 36,9 44,4 41,9 4, Lithuania 17,9 16,8 15,5 29,3 37,8 38,3 4, Luxembourg 6,7 6,7 14,4 15,5 19,5 18,7 21, Hungary 65, ,8 82,2 82,1 79, Malta 62,5 6,7 6,9 66,5 66,8 69,5 71,3 73. Netherlands 47,4 45,3 58,5 6,8 63,4 65,7 71, Austria 62,3 6,2 63,8 69,2 72,3 72, Poland 47, ,1 5,9 54,9 56,2 55,6 57. Portugal 69,4 68,4 71,7 83, ,2 124, Romania 12,4 12,8 13,4 23,6 3,5 34,7 37, Slovenia 26,4 23, ,2 38,7 47,1 54, Slovakia 3,5 29,6 27,9 35, ,4 52, Finland 39,6 35,2 33,9 43,5 48,7 49,2 53,6 57. Sweden 45,3 4,2 38,8 42,6 39,4 38,6 38,2 4.6 United Kingdom 42,7 43,7 51,9 67,1 78,4 84,3 88,7 9.6 Turkey 46,5 39,9 4 46,1 42,4 39,2 36,