SAMSUN ĐLĐ LÂDĐK ĐLÇESĐ TARLA ARAZĐLERĐNDE KAPĐTALĐZASYON ORANININ SAPTANMASI ÜZERĐNE BĐR ARAŞTIRMA Alper BAŞTÜRK Y.Lisans Tezi Tarım Ekonomisi

Transkript

1 SAMSUN ĐLĐ LÂDĐK ĐLÇESĐ TARLA ARAZĐLERĐNDE KAPĐTALĐZASYON ORANININ SAPTANMASI ÜZERĐNE BĐR ARAŞTIRMA Alper BAŞTÜRK Y.Lisans Tezi Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Yrd. Doç. Dr. Metin AKAY Danışman 2011 Her hakkı saklıdır

2 T.C. GAZĐOSMANPAŞA ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ TARIM EKONOMĐSĐ ANABĐLĐM DALI Y. LĐSANS TEZĐ SAMSUN ĐLĐ LÂDĐK ĐLÇESĐ TARLA ARAZĐLERĐNDE KAPĐTALĐZASYON ORANININ SAPTANMASI ÜZERĐNE BĐR ARAŞTIRMA Alper BAŞTÜRK TOKAT 2011 Her hakkı saklıdır

3

4 TEZ BEYANI Tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, tezin içerdiği yenilik ve sonuçların başka bir yerden alınmadığını, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Alper BAŞTÜRK

5 ÖZET Y. Lisans Tezi SAMSUN ĐLĐ LÂDĐK ĐLÇESĐ TARLA ARAZĐLERĐNDE KAPĐTALĐZASYON ORANININ SAPTANMASI ÜZERĐNE BĐR ARAŞTIRMA Alper BAŞTÜRK Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Metin AKAY Tarım arazilerine değer biçme yasal zorunluluk bulunmasından dolayı kıymet takdiri gelir yöntemine göre yapılmalıdır. Tarım arazilerinin değerinin doğru olarak hesaplanması için arazilerin yıllık net gelirleri ve bölgede geçerli olan kapitalizasyon oranının bilinmesi gerekmektedir. Kapitalizasyon oranı bölgeden bölgeye hatta araziden araziye değişmekte olup her yöre için hesap edilmesi büyük önem arz etmektedir. Bu araştırmada Lâdik Đlçesi mülk tarla arazilerinin sulanma durumlarına göre kullanılabilir kapitalizasyon oranları tespit edilmiştir. Ayrıca araştırma yöresi için ortalama kullanılabilir kapitalizasyon oranı da hesaplanmıştır. Araştırmada kullanılan veriler araştırma yöresinde bulunan 86 tarım işletmesinden anket yöntemi ile toplanmış olup üretim dönemini kapsamaktadır. Araştırma yöresinde incelenen işletmelerin %94.99 u mülk işletmeciliği şeklinde işletilmektedir. Tarla arazilerinin % ünün ekildiği % 7.26 sının nadasa bırakıldığı tespit edilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, kullanılabilir kapitalizasyon oranı; mülk işletmeciliği yapılan kuru tarla arazilerinde % 4.38, sulu tarla arazilerinde % 5.06 olarak tespit edilmiştir. Araştırma bölgesinde ortalama kapitalizasyon oranı ise % 4.55 olarak hesaplanmıştır. 2011, 76 sayfa Anahtar Kelimeler: Kıymet takdiri, arazi rantı, arazi satış değeri, kapitalizasyon oranı i

6 ABSTRACT Ms Thesis A RESEARCH ON THE CAPITALIZATION RATE IN THE FIELD LANDS OF LADĐK DISTRICT IN SAMSUN PROVINCE Alper BAŞTÜRK Gaziosmanpaşa University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor: Yrd. Doç. Dr. Metin AKAY Since determining the value of agricultural lands is a legal obligation, assessed valuation must be done according to the income technique. Lands yearly income and the capitalization rate must be known to calculate the value of agricultural lands properly. Capitalization rate changes from area to area. Moreover it changes from land to land. Each area's rate must be calculated one by one. In this research, capitalization rate has been determined according to Ladik's running positions and lands' watering positions. Moreover for research area, average capitalization rate has been calculated. The data used in research was taken from surveys of 86 agriculture runnings production period. %94.99 of businesses which were researched in the research area has been worked as possession running. %92.74 of the agricultural lands has been cultivated and %7.26 of them has been fallowed. According to the researched results, capitalization rate in dry field lands is %4.38. It is %5.06 in ripe field lands. In research area, average capitalization rate has been calculated as % , 76 pages Key Words : Apprasial, land rant, land selling value, capitalization rate ii

7 TEŞEKKÜR Samsun Đli Lâdik ilçesinde konu hakkında yapılmış olan bir çalışma olmadığından bu eksikliği gidermek, daha sonra yapılabilecek çalışmalara ışık tutabilmek amacıyla yapılan bu çalışmada, mesai içi ve dışında sorularıma katlanmak zorunda kalan ve yardımlarını esirgemeyen Sayın hocam Yrd. Doç. Dr. Metin AKAY a, Türkiye nin değişik bölgelerinde konu hakkında ortaya konmuş eserlerinden yararlandığım değerli bilim adamlarına, bana her konuda olduğu gibi bu çalışmada da yardımlarını esirgemeyen eşim Gonca BAŞTÜRK e, bu çalışmayı gerçekleştirirken her konuda destek gördüğüm Lâdik Đlçe Tarım Müdürlüğü personeli çalışma arkadaşlarıma en içten teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca bu çalışmanın hazırlanmasında bilgilerine başvurduğum ve büyük sabırla anket sorularını cevaplayarak araştırma materyalinin toplanmasını sağlayan çiftçilerimize teşekkürlerimi sunarım. Alper BAŞTÜRK Ocak 2011 iii

8 ĐÇĐNDEKĐLER Sayfa ÖZET ABSTRACT TEŞEKKÜR ĐÇĐNDEKĐLER ÇĐZELGELER LĐSTESĐ i ii iii iv vii HARĐTA GĐRĐŞ Konunun Önemi ve Amacı Araştırmanın Kapsamı 3 2. LĐTERATÜR ÖZETLERĐ 4 3. MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Örnekleme Aşamasında Uygulanan Yöntemler Örneğe Giren Köylerin Seçiminde Uygulanan Yöntem Örneğe Giren Đşletmelerin Seçiminde Uygulanan Yöntem Anket Aşamasında Uygulanan Yöntemler Analiz Aşamasında Uygulanan Yöntemler Đncelenen Đşletmelerin Genel Durumlarının Belirlenmesinde Kullanılan Yöntemler Kapitalizasyon Faiz Oranının Tespitinde Uygulanan Yöntemler ARAŞTIRMA BÖLGESĐ HAKKINDA GENEL BĐLGĐLER Araştırma Bölgesinin Doğal Yapısı Araştırma Bölgesinin Sosyal Yapısı Nüfus Durumu Eğitim Durumu 20 iv

9 Araştırma Bölgesinde Ulaşım Durumu Tarımsal Üretim Yapısı Bitkisel Üretim KAPĐTALĐZASYON FAĐZ ORANININ TEORĐK ESASLARI Tarımsal Değer Biçme Kavramının Tanımı Değer Biçmede Kullanılan Yöntemler Sentetik Yöntem Analitik Yöntem Değer Biçme Kriterleri Pazar Fiyatı Kriteri Maliyet Kriteri Gelirlerin Kapitalizasyonu Kriteri Đkame Fiyatı Kriteri Dönüşüm Fiyatı Kriteri Tamamlayıcı Değer Kriteri Kapitalizasyon Oranının Tanımı Kapitalizasyon Oranına Olumlu ve Olumsuz Etki Eden Faktörler Kapitalizasyon Oranının Düşük Olmasının Nedenleri Kapitalizasyon Oranının Tespiti ARAŞTIRMA BULGULARI Đncelenen Đşletmelerin Sosyo-Ekonomik Durumu Nüfus, Eğitim ve Đşgücü Durumu Nüfus ve Eğitim Durumu Đşletme Yöneticisinin Yaşı ve Öğrenim Durumu Đşgücü Mevcudu ve Kullanım Durumu Đncelenen Đşletmelerde Arazi Mevcudu ve Kullanım Durumu Đncelenen Đşletmelerin Arazi Varlığı, Tasarruf Şekli ve Arazilerin Parçalılık Durumu 36 v

10 Đncelenen Đşletmelerin Arazi Nev'ileri ve Kullanılış Şekli Lâdik Đlçesi Tarla Arazilerinde Kapitalizasyon Oranının Saptanması Đncelenen Tarla Arazilerinde Uygulanan Münavebe Sistemleri Gayrisafi Hasıla (Gh Üretim Masrafları Masraflar (M) Müstecir (Đşletme) Sermaye Faizi (Mf) Đdare Ücret Karşılığı (Đü) El Emeği Ücret Karşılığı (Eü) Vergiler (V) Arazilerin Rantları (Yıllık Ortalama Net Gelirleri) Arazilerin Satış Değerleri Kapitalizasyon Oranının Saptanması Mülk Đşletmeciliği Şeklinde Đşletilen Tarla Arazilerinde Kapitalizasyon Oranı Araştırma Yöresi Đçin Ortalama Kapitalizasyon Oranı SONUÇ VE DEĞERLENDĐRME 56 KAYNAKLAR 58 EKLER 61 ÖZGEÇMĐŞ 76 vi

11 ÇĐZELGELER LĐSTESĐ Sayfa Çizelge.3.1 Popülâsyonu Oluşturan Đşletmelerin Tabakalara Göre Dağılımı ve Her Tabakadan Örneğe Seçilen Đşletme Sayısı 13 Çizelge.3.2 Erkek Đşgücü Biriminin Hesaplanmasında Kullanılan Katsayılar 16 Çizelge.4.1 Lâdik Đlçesi Nüfus Miktarı ve Oranı (%) 19 Çizelge.4.2 Örneğe Çıkan Köylerin Nüfusları 19 Çizelge.4.3 Tarla Ürünlerinin Toplam Tarla Arazisi Đçindeki Oranları ve Üretim Miktarları 21 Çizelge.6.1 Đncelenen Đşletmelerde Nüfusun Yaş Grupları ve Cinsiyete Göre Dağılımı 31 Çizelge.6.2 Đncelenen Đşletmelerde Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı (Ortalama Ve % Olarak) ve Faal Nüfus Oranı 32 Çizelge.6.3 Đncelenen Đşletmelerde Yedi ve Daha Yukarı Yaştaki Nüfusun Okuryazarlık Oranı 32 Çizelge.6.4 Đncelenen Đşletmelerde Đşletme Yöneticisinin Yaşı ve Öğrenim Süresi 33 Çizelge.6.5 Đncelenen Đşletmelerde Đşgücü Mevcudu ve Kullanım Durumu (Oransal Olarak) 34 Çizelge.6.6 Đncelenen Đşletmelerde Đşgücü Mevcudu ve Kullanım Durumu(%) 35 Çizelge 6.7 Đncelenen Đşletmelerde Ortalama Arazi Mevcudu (Da) ve Tasarruf Şekli (%) 37 Çizelge 6.8 Đncelenen Đşletmelerde Đşletme Arazisinin Ortalama Parçalılık Durumu 37 Çizelge 6.9 Đncelenen Đşletmelerin Arazi Nev'ileri 38 Çizelge 6.10 Đncelenen Đşletmelerde Arazilerin Kullanılış Şekli 38 Çizelge 6.11 Đncelenen Đşletmelerde Tarla Ürünlerinin Ekiliş Alanları ve Oransal Dağılımları 39 Çizelge 6.12 Đncelenen Đşletmelerde Tarla Ürünlerinin Ürün Grupları Đtibariyle Ekiliş Alanları ve Oransal Dağılımları 40 Çizelge 6.13 Đncelenen Đşletmelerde Arazi Nev'ileri (Da) ve Toplam Đşletme Arazisi Đçerisindeki Oransal Dağılımı(%) 40 Çizelge 6.14 Đncelenen Tarla Arazilerinde Belirlenen Münavebe Sistemleri 41 Çizelge 6.15 Tarla Ürünlerinin Ortalama Verim Durumları 43 vii

12 Çizelge 6.16 Ürünlerin Ortalama Fiyatları 43 Çizelge 6.17 Đncelenen Mülk Sulu Tarla Arazilerinde Belirlenen Gayrisafi Üretim Değeri 44 Çizelge 6.18 Đncelenen Mülk Kuru Tarla Arazilerinde Belirlenen Gayrisafi Üretim Değeri 44 Çizelge 6.19 Đncelenen Đşletmelerde Belirlenen Masraflar (TL/Da) 47 Çizelge 6.20 Đncelenen Đşletmelerde Belirlenen Müstecir Sermayesi Faiz Karşılığı (TL/Da) 48 Çizelge 6.21 Đncelenen Đşletmelerde Belirlenen Đdare Ücret Karşılığı (TL/Da) 49 Çizelge 6.22 Đncelenen Đşletmelerde Belirlenen El Emeği Ücret Karşılığı (TL/Da) 51 Çizelge 6.23 Đncelenen Đşletmelerde Belirlenen Vergi Masrafı (TL/Da) 51 Çizelge 6.24 Đncelenen Đşletmelerde Belirlenen Arazi Rantları (TL/Da) 52 Çizelge 6.25 Sulu ve Kuru Tarla Arazilerinde, Ortalama Arazi Rantları ve Satış Değerleri Esas Alınarak Kapitalizasyon Oranı(%) 54 viii

13 HARĐTA Sayfa Harita 1. Lâdik Đlçe Haritası ve Örneğe Çıkan Köylerin Dağılımı 11 ix

14 1 1. GĐRĐŞ 1.1. Konunun Önemi ve Amacı Tarım sektörü gelişmekte olan birçok ülkede ekonominin temelini oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra dünya nüfusunun devamlı olarak çoğalması, yeterli ve dengeli beslenmesi gereken insan sayısının artması nedeniyle, tarım sektörü hemen hemen her ülkede daha da önemli bir sektör haline gelmektedir. Türkiye'de nüfusun yeterli ve dengeli beslenebilmesi için nüfus artışına paralel olarak tarımsal üretimin de arttırılması gerekmektedir. Tarımsal üretimi arttırmanın yolu üretimin temel faktörü olan işlenen tarım alanlarının ve verimin arttırılmasından geçmektedir. Nüfus artışı ve buna bağlı olarak artan ihtiyaçların karşılanabilmesi için doğal kaynaklar zorlanmaktadır. Dolayısıyla tarımsal üretimin temel faktörlerinden olan toprak kaynağına olan talep geçen zaman içinde artmıştır. Çiftçilerin marjinal arazilerde üretim yapmaları tarımsal üretimde kullanılan arazinin son sınırına yaklaşıldığını ifade etmektedir (Birinci, 1993). Hızla artan nüfusu besleyebilme zorunluluğu tarımsal üretim artışını birim alandan sağlanacak verim artışına bağlamaktadır. Ürün fiyatlarındaki artışın tarımsal üretimin ana girdisi olan toprak üzerindeki etkisi sürekli artış yönünde olmuştur. Bu yüzden birçok bilim adamı 250 yıldan beri toprak arzının sabit kalmasının neden olabileceği ekonomik sonuçları tartışmaktadır (Tanrıvermiş ve ark., 2004). Türkiye'nin nüfusunun hızla artmasına karşın, üretimde temel faktör olan toprak, zaman içerisinde arttırılamamakta, hatta erozyon, çoraklaşma vb. nedenlerle kaybedilmektedir. Dolayısıyla tarım arazisi, üretimde kıt kaynaklar arasında yer almaktadır. Türkiye de tarımsal arazilerin değeri yıldan yıla artmakta olup bu artışta diğer faktörlerin yanı sıra araziye olan talep ve enflasyon etkili olmaktadır. Tarım arazilerinin değerlerinin ortaya konması diğer ülkelerde olduğu gibi Türkiye'de de güncel konular arasında yer almaktadır. Yapılan uygulamaların genişliği yanında, çeşitli yöntemlerin kullanılması ve bu konuda yasaların bulunması konunun önemini daha da artırmaktadır. Özellikle son yıllarda Türkiye'de baraj, toplu yerleşim, yol yapımı, sulama projeleri gibi yatırımlarda büyük miktarlarda tarım arazilerinde kamulaştırmalar yapılırken, tarıma yönelik yatırım politikaları oluşturulması açısından da ülke genelinde tarımsal arazi fiyatlarının izlenmesi gerekmektedir (Vural, 1987).

15 2 Arazilere değer biçme, arazinin satış fiyatına ve araziden elde edilen gelirlerin kapitalizasyonuna göre olmak üzere başlıca iki yolla yapılmaktadır. Bir üçüncü yol ise çoklu regrasyon analizleridir. Bu yol ile satışa konu olan araziler belli özellikleri açısından incelenir, formüle edilir ve her bir özelliğin satış fiyatı üzerine etki dereceleri istatistik ve ekonometrik analizler ile ortaya konur. Geniş çapta sağlıklı veriye ihtiyaç gösteren bu yolun Türkiye şartlarında uygulanması oldukça güçtür (Cinemre, 1992). Tarımsal arazi değerinin tespitinde uygulanacak yöntem ne olursa olsun, bu değerin belirlenmesinde her şeyden önce, bu konuda sıhhatli bilgi ve verilerin bulunması gerekmektedir. Türkiye'de henüz arazilerin tapu ve kadastro işlemlerinin tamamlanmamış olması, arazi değerlerine, alım-satım değerlerine ait istatistiklerin bulunmayışı ve bu arazilere sahip tarım işletmelerinde muhasebe kayıtlarının tutulmaması, değer biçme işlemini daha da güçleştirmektedir. Anılan bu güçlükler bu alanda yapılan araştırma sayısının sınırlı kalmasında en önemli neden olmaktadır (Rehber, 1984). Kapitalizasyon oranının bulunması için, birbirine benzer arazilere ait satış değerlerinin olması ve bu değerlerin yeni olması gerekmektedir. Satış fiyatları bilinen arazilerin rantlarının, satış fiyatlarına oranlanması ile kapitalizasyon oranı bulunur. Diğer bir yöntem ise, güvence ve süreklilik yönünden araziye benzer devlet ve şirket tahvilleri ve bunların yıllık faiz oranlan ortalamasının kapitalizasyon oranını bulmak için bir hareket noktası olmasıdır. Ancak, bu yol Türkiye'de enflasyon hızının ve faiz oranlarının yüksekliği nedeniyle kullanılamamaktadır (Mülayim ve ark., 1986). Kapitilazasyon oranını etkileyen faktörler çok çeşitlidir ve bunlar bölgelere illere ve ilçelere göre farklılık göstermektedir. Bu durum göz önünde bulundurarak kapitilazsayon oranının her bölge için ayrı ayrı tespit edilmesi gerekmektedir. Samsun ili Lâdik ilçesi tarım işletmelerini konu alan bu araştırmada, tarımsal arazilere değer biçmede kullanılan yöntemler hakkında genel bilgiler verilmekte, kapitalizasyon oranının önemi üzerinde durulmakta ve ilçe için ortalama bir kapitalizasyon oranı belirlenmektedir.

16 Araştırmanın Kapsamı Bu çalışma genel olarak yedi bölümden oluşmuştur. Birinci bölümde; araştırmanın önemi, amacı ve kapsamı verilmiştir. Đkinci bölümde; konu ile ilgili daha önce yapılmış çalışmalara yer verilmiştir. Üçüncü bölümde; araştırma materyali hakkında açıklama yapılarak araştırmada kullanılan materyal ve yöntemler hakkında açıklama yapılmıştır. Dördüncü bölümde; araştırma bölgesinin genel tanıtımı ve tarımsal yapısı hakkında bilgiler verilerek araştırma yöresi tanıtılmıştır. Beşinci bölümde; kıymet takdiri konusunda açıklayıcı bilgiler verilmiştir. Altıncı bölümde; araştırma bölgesinden elde edilen bulgular verilmiştir. Yedinci bölümde ise araştırmanın kısa bir özeti ve araştırma ile ilgili değerlendirmeler yer almaktadır.

17 4 2. LĐTERATÜR ÖZETLERĐ Türkiye de tarımsal arazi değerleri ve değer biçme konusunda yapılan çalışmalar daha çok kamulaştırmayla ilgilenen kurumların yayınları, ders kitapları, yüksek lisans ve doktora tezleri, bilirkişi rehberleri ve özel tarımsal danışmanlık firmalarına yaptırılan çalışmalardan oluşmaktadır. Açıl (1976) Türkiye'de yılları arasında arazi nevilerinin kıymetleri ile bunları etkileyen faktörleri incelemiştir. Yapılan araştırmada, en yüksek kıymet artışının kıraç tarla arazisinde olduğu ve arazi kıymetlerinde görülen önemli miktarlardaki artışların arazi talebi, nüfus yoğunluğu ve verim artışı gibi nedenlerden kaynaklandığı belirtilmektedir. Rehber (1984) yaptığı araştırmada, tarımsal arazilerin kıymet takdirinde kullanılan yöntemleri açıklamış ve açıklanan yöntemleri işletme verilerine uygulayarak, araştırma yöresi için ortalama kapitalizasyon oranını hesaplamıştır. Yapılan araştırmada, araştırma yöresi olarak seçilen Nevşehir ilinde üç köyde toplam 27 anket yoluyla toplanan veriler, traktörü olan ve olmayan işletmeler itibariyle ve tüm işletmeler dikkate alınarak analiz edilmiştir. Araştırmada ortalama arazi kıymeti ve ortalama kira gelirinin oranlanması sonucu araştırma yöresi için kapitalizasyon oranı % 3 olarak tespit edilmiştir. Mülayim ve arkadaşları (1986) tarafından yapılan araştırmada, Atatürk ve Karakaya Barajlarının yapımı nedeniyle göl altında kalan taşınmazların değer takdirinde uygulanabilecek kapitalizasyon oranı tespit edilmiştir. Araştırmada, kapitalizasyon oranının saptanması, faiz oranına olumlu ve olumsuz etki yapan faktörler ile kapitalizasyon oranının genel olarak düşük olmasının nedenleri açıklanmıştır. 21 yerleşim biriminde anket yoluyla çiftçilerden elde edilen veriler analiz edilmesi sonucu, kapitalizasyon oranı, Atatürk Barajı kamulaştırma alanında, kuruda % 9,36, suluda % 12,82, bağda % 9,93, Antep fıstığında % 11,79 ve tartılı ortalama yöntemiyle genel ortalama %9,26 olarak hesaplanmıştır. Aynı oran Karakaya Barajı kamulaştırma alanında, kuruda % 9,08, suluda % 11,73, meyvelikte % 11,72 ve bunların genel ortalaması % 9,28 olarak belirlenmiştir.

18 5 Vural (1987) yaptığı araştırmada, kapitalizasyon oranını Ankara ve Konya illerinde tespit etmeye çalışmıştır. Araştırmada, Ankara ve Konya Đllerinde 60 işletmeci ile anket yapılmıştır. Kapitalizasyon oranı her iki ilde de, arazilerin mülk, kira ve ortak işletilme durumları ile sulu ve kuru olma durumları dikkate alınarak hesaplanmıştır. Araştırma sonucuna göre kapitalizasyon oranı; Ankara ilinde sulu arazide % 6,24, kuru taban arazide % 6,12, bunların genel ortalaması % 7,10 ve Konya ilinde sulu arazide % 6,14, kuru taban arazide % 6,36, bunların genel ortalaması % 7,05 olarak belirlenmiştir. Ardıç (1988) tarafından yapılan araştırmada, seçilmiş bir bölgede, çeşitli kriterlere göre toprak rantı incelenmiş ve toprak rantı ile arazi kıymeti arasındaki ilişkiler ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu amaçla, Manisa Đli Merkez Đlçeye bağlı iki köy seçilmiş ve bu köylerde toplam 41 üreticinin işlediği parseller esas alınarak 107 anket yapılmıştır. Araştırmada, parseller, yetiştirilen ürünlerin üretim miktarı, üretim değeri, üretim masrafları, parsel büyüklüğü, toprak sınıfı, toprak tipi, sulanma durumu, tasarruf şekli, köye ve anayola uzaklık durumu, eğim, taşlılık ve tesis durumlarına göre analiz edilmiştir. Ayrıca, toprak rantı ile arazi kıymeti arasındaki ilişkiler yanında, rant ile onu etkileyen çeşitli değişkenler arasındaki ilişkiler incelenmiştir. Đncelenen bölge için kapitalizasyon oranı % 8,2 olarak tespit edilmiştir. Angın (1989) Đzmir Đlinde şehrin içme suyunu temin etmek üzere yapılacak olan baraj nedeniyle, baraj aks yeri ve rezervuar sahasına isabet eden taşınmazların kamulaştırılmasıyla ilgili yaptığı çalışmada, geliştirilmiş kapitalizasyon yöntemi kullanmış ve arazinin normal vasıflarını dikkate almıştır. Yapılan çalışmada, kamulaştırma arazilerinde dekara çıplak toprak değeri ve bir ağacın bedeli alt ve üst sınır olarak tespit edildikten sonra, araziler ve ağaçlar için ne kadar kamulaştırma bedeli ödeneceği ortaya konmuştur. Kepçeli (1990) tarafından yapılan araştırmada, Atatürk Barajı gölalanı altında kalacak taşınmazların kıymet takdiri uygulamalarında Kanuni Kıymet Takdiri Komisyonu ile Bilirkişi Kurulu tarafından tespit edilen arazi birim fiyatları arasındaki farklılıklar ve bu farklılıkların nedenleri araştırılmaya çalışılmıştır. Araştırıcı tarafından 9 köyde 91 parsel üzerinde çalışılmış ve bu parsellere ait Kanuni Kıymet Takdiri Komisyonu raporları, DSĐ Kıymet Takdiri Özel Komisyonu raporları ile Bilirkişi raporları temin edilerek

19 6 gerekli değerlendirmeler yapılmıştır. Araştırma sonucunda, DSĐ Kıymet Takdiri Komisyonu ile Bilirkişi Kurulu tarafından tespit edilen arazi birim fiyatlarının (aynı münavebe sistemlerinin uygulandığı parsellerde bile) farklı olduğu ve kapitalizasyon oranının farklı şekilde kabul edilip kullanıldığı tespit edilmiştir. Cinemre (1992) yaptığı çalışmada, tarım arazisi kıymet takdiri kavramları ve metotları hakkında genel bilgiler verdikten sonra, rayiç bedel ve gelirlerin kapitalizasyonu metotlarının mukayesesini yapmıştır. Çalışmada iller, sosyoekonomik gelişmişlik göstergeleri durumlarına göre sıralandıktan sonra alt ve üst katsayılar verilmiş, buna göre il öncelik kriterlerine bağlı enterpolasyon yapılmıştır. Demircan ve Orhan (1992), Adana Đli Seyhan ve Yüreğir Đlçelerinde yaptığı araştırmada, kamulaştırma bölgesindeki tarla arazilerinin kıymet takdirinde uygulanabilir kapitalizasyon oranını saptamaya çalışmışlardır. Araştırma sonucuna göre, kapitalizasyon oranı; mal sahibi tarafından işletilen sulu tarla arazilerinde % 5,64, kuru tarla arazilerinde % 4,86; kiracılıkta işletilen sulu tarla arazilerinde % 4,28, l parsel kuru tarla arazisinde % 6,93 olarak tespit edilmiştir. Tarla arazilerinin mal sahibi ve kiracı tarafından işletilme biçimlerinin ortalaması alınarak, kapitalizasyon oranı, sulu tarla arazilerinde % 5,50, kuru tarla arazilerinde % 4,97 ve bölge ortalaması için de % 5,33 olarak belirlenmiştir. Aras (1994) "Kamulaştırmada taşınmaz malların rant üzerinden değer biçme" isimli çalışmasında, kamulaştırmada taşınmaz malların değerlenmesinde izlenecek yolu belirtmiş ve özellikle değerlendirmede kullanılacak faiz oranının saptanması ve seçimi konularını ele almıştır. Değerlemede arazinin net geliri esas alınmaktadır. Ancak net gelirin hesaplanması ve kapitalizasyonda kullanılacak oranın seçiminin güç olduğunu belirtmiştir. Keskin (1994) yaptığı araştırmada, Eskişehir ili tarla arazilerinde ortalama kapitalizasyon oranını saptamaya çalışmıştır. Araştırmada Eskişehir Đli Merkez Đlçe, Beylikova, Çifteler ve Sivrihisar ilçelerinden seçilen 18 köyden ve toplam 18 tarım işletmesinden anket yoluyla toplanan verilerden hareketle analizler yapılmıştır. Araştırma sonucuna göre, ilde kapitalizasyon oranı; mal sahibi tarafından işletilen sulu arazilerde % 7,84, kuru taban arazilerde % 5,04, kuru yamaç arazilerde % 6,92,

20 7 ortakçılıkla işletilen sulu arazilerde % 8,35, kuru taban arazilerde % 5,79, kiracılıkta işletilen sulu arazilerde % 7,08, kuru taban arazilerde % 4,76, kuru yamaç arazilerde % 5,59 ve ilin tarla arazileri için ortalama % 6,05 olarak belirlemiştir. Oğuz (1994) yaptığı araştırmada, Konya ili kuru alanlarda mülk arazilerinde üretim yapan işletmelerde analitik kıymet takdiri metodu kullanılarak kapitalizasyon oranı hesaplanmaya çalışılmıştır. Sonuçta kuru arazilerde kapitalizasyon oranı % 6,1 olarak bulunmuştur. Özdemir (1994) "Tarımsal kredilendirmede kıymet takdiri" isimli çalışmasında, kredilendirme sırasında kıymet takdiri yöntemleri kıymeti takdir edilen malın pazar fiyatlarının bilinmelerine dayandığını belirtmekte olup T.C.Z.B. kıymet takdiri sırasında, kişisel kanıya dayanan sentetik kıymet takdiri ile tipik kıymetlere dayanan sentetik kıymet takdirinin bir karışımını uyguladığını belirtmiştir. Ayrıca Türkiye'de kredilendirmede kıymet takdirinin toprak baremleri tespiti ile yapılmakta olduğunu belirtmektedir. Bu baremler uzmanlarca hazırlanmakta ve çiftçilerin, T.C.Z.B.'ca teminat olarak göz önüne alınan, tarımsal üretime uygun arazilerinin değerini kapsadığını belirtmektedir. Sayılı (1996) yaptığı çalışmada, Tokat ili Kazova yöresi tarım işletmelerinde tarla arazilerinde, arazilerin işletilme durumlarına ve sulanma durumlarına göre kullanılabilir kapitalizasyon oranlarını tespit etmeye çalışmıştır. Araştırmada kullanılan veriler, araştırma yöresinde bulunan 84 tarım işletmesinden anket yardımı ile toplanmıştır. Araştırma sonuçlarına göre kullanılabilir kapitalizasyon oranı; mülk sulu tarla arazilerinde % 3,88, mülk kuru tarla arazilerinde % 3,31; kiracılıkla işletilen sulu tarla arazilerinde % 3,23; ortakçılıkla işletilen sulu tarla arazilerinde % 3,52 olarak bulunmuştur. Ayrıca araştırma bölgesinde ortalama kapitalizasyon oranını ise % 3,83 olarak tespit etmiştir. Aktaş (2000) yaptığı çalışmada, Tokat ili Niksar Ovası tarım işletmelerinde tarla arazilerinde, arazilerin işletilme durumlarına ve sulanma durumlarına göre kullanılabilir kapitalizasyon oranlarını tespit etmeye çalışmıştır. Araştırmada kullanılan veriler, araştırma yöresinde bulunan 86 tarım işletmesinden anket yolu ile toplanmıştır. Araştırma sonuçlarına göre kullanılabilir kapitalizasyon oranını; mülk sulu tarla

21 8 arazilerinde % 5,90 ve kiracılıkla işletilen sulu tarla arazilerinde % 6,01 olarak bulmuştur. Ayrıca araştırma bölgesinde ortalama kapitalizasyon oranını ise % 5,90 olarak tespit etmiştir. Akay ve arkadaşları (2001) tarafından yapılan çalışmada, Tokat ili Erbaa Ovası tarla arazilerinde arazilerin işletilme ve sulanma durumlarına göre kapitalizasyon oranları tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırmada kullanılan veriler ovadaki 7 köyde toplam 127 adet tarım işletmesinden anket yoluyla elde edilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre kullanılabilir kapitalizasyon oranı; mülk sulu tarla arazilerinde % 5,24, kuru tarla arazilerinde % 3,41; kiracılıkla işletilen sulu tarla arazilerinde % 5,73, kuru tarla arazilerinde % 5,78 ve araştırma bölgesinde ortalama kapitalizasyon oranı ise % 4,72 olarak tespit edilmiştir. Aslan (2002) yaptığı çalışmada, Tokat ili Artova ilçesi tarım işletmelerinde, arazilerin işletilme durumlarına (mülk işletmeciliği) ve arazilerin sulanma durumlarına göre (sulu, kuru) kullanılabilir kapitalizasyon oranları tespit edilmiştir. Ayrıca araştırma yöresi için ortalama kullanılabilir kapitalizasyon oranı da hesaplanmıştır. Araştırmada kullanılan veriler, araştırma yöresinde bulunan 98 tarım işletmesinden anket yöntemi ile toplanmıştır. Toplanan veriler üretim dönemini içermektedir. Đncelenen işletmelerin % 94,80 i mülk işletmeciliği, % 2,37 si kiracılık ve % 2,83 ü de ortakçılık şeklinde işletilmektedir. Tarla arazilerinin % 82,83 ü ekili arazi, % 17,17 si ise nadasa bırakılan arazi olarak belirlenmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, kullanılabilir kapitalizasyon oranı; mülk işletmeciliği yapılan sulu tarla arazilerinde % 7,38, kuru tarla arazilerinde % 6,19 dur. Araştırma bölgesinde ortalama kapitalizasyon oranı ise % 6,48 olarak tespit edilmiştir. Tanrıvermiş ve arkadaşları (2004) tarafından yapılan araştırmada Türkiye de birçok bölgede ve farklı yatırım güzergahlarında son üç yılda yapılan bilimsel araştırmaların sonuçları özetlenmiş olup il, ilçe ve yöre şartlarına göre geçerli kapitalizasyon oranları ve arazilerin yıllık ortalama net gelirleri ortaya konmuştur. Ayrıca kamulaştırılacak güzergah üzerindeki çok yıllık bitkilerin, meyveli ve meyvesiz ağaçlık arazilerin gelir yöntemine göre değerlerinin takdir edilmesi uygulamalarına detaylı olarak yer verilmiştir.

22 9 Aydın (2007) ın yaptığı çalışmada, Tokat ili Zile ilçesi ova arazilerinde bulunan tarım işletmelerinin, arazilerinin işletilme durumlarına (mülk işletmeciliği) ve arazilerin sulanma durumlarına göre (sulu ve kuru) kullanılabilir kapitalizasyon oranları tespit edilmiştir. Ayrıca araştırma yöresi için ortalama kullanılabilir kapitalizasyon oranı da hesaplanmıştır. Araştırmada kullanılan veriler, araştırma yöresinde bulunan 87 tarım işletmesinden anket yöntemi ile toplanmıştır. Toplanan veriler üretim dönemini içermektedir. Đncelenen işletmelerin % 98,79 u mülk işletmeciliği ve % 1,21 i ortakçılık şeklinde işletilmektedir. Tarla arazilerinin % 96,46 si ekili arazi, % 3,54 ü ise nadasa bırakılan arazi olarak tespit edilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, kullanılabilir kapitalizasyon oranı; mülk işletmeciliği yapılan sulu tarla arazilerinde % 5,17, kuru tarla arazilerinde % 3,06 dir. Araştırma bölgesinde ortalama kapitalizasyon oranı ise % 4,13 olarak bulunmuştur.

23 10 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Tarımsal değer biçme çalışmaları amaçlarına bağlı olarak bölgesel ya da lokal alanlarda yapılabilmektedir (Vural 1991). Bu çalışmada, araştırma bölgesinde bulunan ilçe merkezi dahil 57 yerleşim biriminden tarla arazilerinin toplam işletme arazisi içerisinde yüksek orana sahip olduğu 14 yerleşim yeri (% 25) Gayeli örnekleme yöntemi ile belirlenmiştir. Tespit edilen 14 yerleşim biriminde bulunan 849 adet tarım işletmesi araştırmanın popülâsyonunu oluşturmaktadır. Araştırmadaki ana materyali bu popülâsyonu temsil niteliğine sahip 86 tarım işletmesinden elde edilen orijinal veriler oluşturmakta olup, elde edilen veriler 2009 yılı üretim dönemini kapsamaktadır. Đncelenen yörede bulunan tarım işletmelerinin muhasebe ve defter kayıtlarının olmayışı nedeniyle işletmecilerle direkt mülakat yapılarak elde edilen bilgiler araştırmanın ana materyalini oluşturmuştur. Araştırma materyalinin toplanmasında kullanılan anket formlarının hazırlanmasında Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi bölümlerinde oluşturulmuş anket formları esas alınmış ve amaç doğrultusunda gerekli olan düzenlemelere gidilmiştir Yöntem Örnekleme Aşamasında Uygulanan Yöntemler Örneğe Giren Köylerin Seçiminde Uygulanan Yöntem Araştırma bölgesinde tüm tarım işletmeleri ile anket yapmak gerek zaman, gerekse maddi imkânların sınırlılığı nedeniyle mümkün olamayacağından araştırma alanındaki köyleri belirlemek amacıyla Lâdik Đlçe haritası incelenmiş Lâdik Tarım Đlçe Müdürlüğü ve Lâdik Ziraat Odası yetkilileriyle görüşülerek araştırma bölgesini temsil edebilecek 14 köy (% 25) Gayeli örnekleme yöntemiyle seçilmiştir. Seçilen köylerin homojen bir dağılım sağlamasına ve tarla arazilerinin toplam işletme arazisi içerisinde yüksek orana sahip olmasına da dikkat edilmiştir. Harita 1 de Lâdik ilçesi haritası ve örneğe çıkan köyler harita üzerinde işaretlenerek sunulmuştur.

24 Harita 1. Lâdik Đlçe Haritası ve Örneğe Çıkan Köylerin Dağılımı 11

25 Örneğe Giren Đşletmelerin Seçiminde Uygulanan Yöntem Örneğe seçilen 14 yerleşim yerindeki tarım işletmelerinin kaç tanesine anket uygulanacağını belirlemek için Lâdik Đlçe Tarım Müdürlüğünden elde edilen kayıtlar ve köy muhtarlarıyla yapılan ön görüşmeler sonucunda amaca uygun 849 tarım işletmesi belirlenmiş ve arazi büyüklüğüne göre sıralanmıştır. Böylece araştırmanın popülasyon tespit çizelgesi oluşturulmuştur. Popülasyon tespit çizelgesi incelendiğinde, popülasyonu oluşturan işletme arazilerinin geniş sınırlar içinde değişim gösterdiği görülmüştür. Hesaplanan değişim katsayısı (% 79) popülasyonun oldukça heterojen ve çarpık bir dağılıma sahip olduğunu göstermiştir. Popülasyonun değişim katsayısı % 75 ten büyük bulunduğu için daha iyi sonuç vermesi bakımından tabakalı örnekleme yöntemi seçilmiştir (Çiçek ve Erkan, 1996). Tabakalandırma işleminde daha önce yapılmış olan araştırmalarla benzerlik sağlanması hedeflenmiştir. Böylece diğer araştırmalarla karşılaştırma yapabilme olanağı sağlanmıştır. Araştırma popülasyonunu oluşturan işletmeler 1-25 da, da, da olmak üzere üç tabakaya ayrılmıştır. Örnek hacminin belirlenmesinde tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemlerinden Neyman tarafından önerilen formül kullanılmıştır (Çiçek ve Erkan, 1996). Eşitlikte; n; toplam örnek hacmi, N h ; h ıncı tabakadaki işletme sayısını, S h ; h ıncı tabakanın standart sapmasını, N; örnekleme çerçevesindeki işletme sayısını, D; kabul edilebilir hatayı ifade etmekte olup şöyle formüle edilebilir: d; ortalamadan belirli bir sapmayı (% 5, % 10 gibi) Z; belirli bir güven aralığına ait t dağılım tablosundaki Z değerini ifade etmektedir.

26 13 Araştırmada örnek hacmi belirlenirken % 10 hata ve % 90 güven (t=1,65) sınırlarında çalışılmıştır. Mevcut veriler formüle uygulandığında örnek hacmi 86 olarak bulunmuştur. Bu örnek hacminin tabakalara dağıtımında tabakaların varyansı da dikkate alınarak aşağıdaki formül kullanılmıştır: n i ; i nci tabakadaki örnek hacmini göstermektedir. Popülasyonu oluşturan işletmelerin tabakalara göre dağılımı ve her tabakadan örneğe seçilen işletme sayısı Çizelge3.1 de sunulmaktadır. Çizelge.3.1. Popülasyonu Oluşturan Đşletmelerin Tabakalara Göre Dağılımı ve Her Tabakadan Örneğe Seçilen Đşletme Sayısı Tab. Tabakad No aki Ortalama Değişim Örneğe Tabaka Standart Toplam Đşletme Arazi Varyans Katsayısı Çıkan Sınırları Sapma Arazi (da) Sayısı Genişliği (S 2 h ) (%) Đşletme (da) (S h ) (adet) (da) (X ort ) (S h /X ort ) Sayısı (N h ) I , ,242 6,242 38,959 40, II , ,386 7,032 49,451 18, III , ,593 28, ,689 34, Toplam 31437, , ,036 78,46 86 Her tabakadan örneğe çıkan işletme sayısı belirlendikten sonra hangi işletmelere anket uygulanacağı, basit tesadüfî örnekleme yoluyla belirlenmiştir. Örneğe çıkan işletmelerde çeşitli sebeplerle anket uygulanamaması ihtimaline karşı her tabakadan örnek hacminin % 20 si kadar yedek işletme seçilmiştir. Örnek hacminin tespitinde kullanılan Neyman formülüyle tabakalı tesadüfî örnekleme yöntemi, aynı güven sınırları içinde ve aynı hata payı ile popülâsyonu tabakalandırmadan elde edilecek örnek hacmine göre çok daha az örnekle popülâsyonu temsil etmeye olanak vermiştir. Bu sayede araştırmada zaman ve maddi imkânlar daha etkin kullanılmıştır.

27 Anket Aşamasında Uygulanan Yöntem Araştırma ile ilgili ulaşılması istenen bilgilerin önceden hazırlanmış sorular ile çeşitli yollardan elde edilme biçimi anket yöntemi olarak tanımlanabilir (Çiçek ve Erkan, 1996). Tarım Ekonomisi alanında araştırma yapılırken veri toplama aşamasında belli başlı üç anket yöntemi kullanılmaktadır. Bunlar; muhasebe kayıtlarından yararlanma, direkt mülakat ve posta surveyi olarak özetlenebilir. Bu yöntemlerden herhangi birisinin tercih edilmesi araştırıcının bilgi, tecrübe, zaman ve maddi imkânlarıyla doğrudan ilgilidir. Araştırma bölgesinde yapılan incelemelerde üreticilerin muhasebe kayıtlarına yer vermedikleri görülmüştür. Posta surveyi yöntemiyle toplanacak anket verilerinin üreticilerin eğitim eksikliği, kayıtsız kalma, soruların yanlış anlaşılması ya da anket formlarının geri dönmemesi gibi olumsuz yönleri bulunmaktadır. Bu olumsuzlara dayanarak veri toplama aşamasında muhasebe kayıtlarından yararlanma ve posta surveyi yöntemleri tercih edilmemiştir. Geçmiş yıllara ait verilerin temininde sorunlar ve kısıtlar yaşanabileceğinden hareketle araştırmada yatay kesit verilerinin direkt mülakat yöntemiyle üreticilerle yapılan yüz yüze görüşmeler sonucu elde edilmesi yoluna gidilmiştir. Araştırma bölgesinde bulunan köylerde ulaşım imkânlarının kolay olması ve işletmelerde yüz yüze yapılan görüşmelerin daha sağlıklı bilgiler elde edilmesine olanak sağlaması bakımından bu yöntem uygun görülmüştür. Daha önceden hazırlanmış anket formlarının uygulanması üreticilerin ikametinde yüz yüze ve tek tek görüşme ile araştırmacı tarafından Şubat - Mart 2010 döneminde gerçekleştirilmiştir. Alınan bilgilerin üreticilerin hafızalarına dayandığı varsayımıyla ve kayıtların tutulmaması nedeniyle ankette kontrollü ve tekrarlamalı sorulara yer verilmiştir. Anket çalışması sonucu toplanan veriler 2009 üretim dönemini içermektedir. Anket uygulamasında öncelikle işletmecinin ve aile bireylerinin nüfus, cinsiyet ve eğitim durumları ile aile ve yabancı işgücü kullanım durumları tespit edilmiştir. Ayrıca işletmelerin arazi varlığı, tasarruf şekli, sulanma durumu, arazilerdeki münavebe sistemi, yetiştirilen ürünler, üretim miktarları, satılan ürünlerden elde edilen gelirler ve yapılan masraflar, yakın zamanda gerçekleşmiş satış değerlerine ilişkin bilgiler elde

28 15 edilmiştir. Đncelenen tarla arazilerinin satış değerlerinin belirlenmesinde arazi sahiplerinin sözlü beyanları dikkate alınmıştır Analiz Aşamasında Uygulanan Yöntemler Đncelenen işletmelerde doldurulan anket formları öncelikle tek tek incelenmiş, gerekli kontrolleri yapıldıktan sonra varsa tamamlama ve düzeltme işlemleri yapılarak bilgisayar ortamında analize hazır hale getirilmiştir. Đncelenen işletmelerin genel durumları, sahip oldukları nüfus, işgücü ve arazi durumları ile ilgili bilgiler tabakalardaki işletme büyüklük gruplarına göre belirlenirken kapitalizasyon oranı, mülk arazilerin sulanma durumuna (sulu, kuru) göre ayrı ayrı belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırma bölgesinde kiracılık ve ortakçılıkla işlenen tarla arazilerine ait yeterli veriye ulaşılamadığından bu tip işletmeler için kapitalizasyon oranı hesabı yapılmamıştır. Bununla birlikte araştırma bölgesi için ortalama bir kapitalizasyon oranı hesaplanmıştır Đncelenen Đşletmelerin Genel Durumlarının Belirlenmesinde Kullanılan Yöntemler Araştırma bölgesinde incelenen işletmelerin sosyal durumları değerlendirilirken nüfus, işgücü ve eğitim durumları ayrı ayrı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Đncelenen işletmelerdeki nüfus yapısı; yaş grupları, cinsiyet ve eğitim düzeyleri dikkate alınarak sınıflandırılmıştır. Đşletmeci ve ailesinin cinsiyet ve yaş gruplarına göre dağılımı ortaya konulmuştur. Nüfusun eğitim düzeyi belirlenirken öğrenim süresi yıl olarak ele alınmıştır. Okuryazar olmayanlar için sıfır, okuryazar olanlar için öğrenim süresi bir yıl olarak kabul edilmiştir. Aile işgücü potansiyelinin belirlenmesinde Erkek Đşgücü Birimi (EĐB) esas alınmıştır. Erkek işgücü birimi ergin (15-49 yaş arası); bir erkek işçinin günde ortalama 10 saat, yılda 300 gün çalışması ile ortaya koyduğu işgücüdür (Aras,1988). Đncelenen işletmelerde 7-64 yaş arası nüfusun fiilen çalışabilir nüfus olduğu ve bölgede çalışılabilir gün sayısının azami 300 gün olduğu kabul edilmiştir. Erkek Đşgücü Birimi nin hesaplanmasında kullanılan emsaller Çizelge 3.2 de sunulmuştur.

29 16 Çizelge3.2 Erkek Đşgücü Biriminin Hesaplanmasında Kullanılan Katsayılar Yaş Grupları Erkek Kadın ,50 0, ,00 0, ,75 0, Kaynak: AÇIL, A.F., Samsun Đli Tütün Đşletmelerinde Rantabilite Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları:105, Ankara Kapitalizasyon Oranının Tespitinde Uygulanan Yöntemler Đncelenen işletmelerde yetiştirilen ürünlere ait ortalama verimler anket aşamasında arazi nevi lerine göre (sulu, kuru) ayrı ayrı belirlenmiştir. Aynı zamanda araştırma yöresinde yaygın münavebe sistemi belirlenmiştir. Bölgedeki tarımsal kuruluşlardan ve bölge hakkında daha önce yapılmış çalışmalardan elde edilen ortalama verim değerleri dikkate alınmıştır. Anket aşamasında satışı gerçekleşmiş arazi tespit edilemediğinden arazi satış değerlerinin tespitinde üreticilerin sözlü beyanları kullanılmıştır. Arazi değerinin belirlenmesinde yasal olarak öngörülen Gelirlerin Kapitalizasyonu Yöntemi kullanılmıştır. Bu amaçla önce arazi rantlarının toplamı hesaplanmış, arazilerin satış fiyatları toplamına oranlanması ile kapitalizasyon oranı bulunmuştur. Bu oranın tespiti için: formülü kullanılmıştır. Formülde, f; kapitalizasyon oranını R; araziden elde edilen geliri (rant) D; arazi satış fiyatını göstermektedir (Mülayim, 2001). Mal sahibi tarafından işletilen mülk arazilerde rant; gayrisafi hasıladan (Gh) masraflar (M), müstecir sermayesi faizi (Mf), idare ücret karşılığı (Đü), el emeği ücret karşılığı (Eü) ve tarım arazileri ile ilgili vergiler (V) çıkartılarak bulunmuştur.

30 17 Araştırma yöresinde tarla arazilerinin büyük çoğunluğu mal sahibi tarafından işletilmektedir. Mal sahibi tarafından işletilen sulu ve kuru arazilerin kapitalizasyon oranları ile sulu ve kuru arazilerin toplam tarla arazisi içindeki oranları dikkate alınarak Samsun ili Lâdik ilçesi tarla arazileri için tartılı ortalama yöntemiyle ortalama bir kapitalizasyon oranı bulunmuştur. Gayrisafi Hasıla (Gh) tespit edilirken, araştırma bölgesindeki Đlçe Tarım Müdürlüğü kayıtları ve araştırıcı tarafından yapılmış olan anket verileri dikkate alınarak ortalama verimler tespit edilmiştir. Elde edilen verim değerleri üzerinden toplam üretim miktarı hesaplanarak tekrar işletmede kullanılmış olan miktarlar düşülmüştür. Bulunan sonuçlar 2009 yılı cari ürün fiyatlarıyla çarpılarak gayrisaf hasıla hesaplanmıştır. Bu hesaplama yapılırken çiftçilerin uyguladığı münavebe dikkate alınmıştır. Yapılan masrafların (M) hesaplanmasında çiftlik dışından sağlanan tohum, yem, zirai ilaç, gübre vb. girdiler ile dışarıdan karşılanan hizmet giderleri, amortisman, sigorta, tamir bakım masrafları gibi giderler fiziksel büyüklükler olarak son üç yıl için ortalama olarak hesaplanmış olup 2009 fiyatlarıyla çarpılmıştır. Đdare ücret karşılığı (Đü) olarak genellikle mal sahibi tarafından işletilen işletmelerde % 3-7, ortakçılıkta % 3-5, kiracılıkta % 2-5 arasındaki oranlar kullanılmaktadır (Mülayim, 2001). El emeği ücret karşılığı (Eü) hesaplamasında anket uygulaması sonucunda işletmeler için tespit edilen işgücünün yörede geçerli günlük ücret ortalaması ile çarpılması sonucu bulunan değer kullanılmıştır. Müstecir sermayesi faizi (Mf) hesaplanırken, tarımsal üretim yılı başında çiftlikte bulunması gereken işletme sermayesi unsurlarının oldukları şekliyle dışarıdan satın alınması durumunda ödenecek miktara uygulanması gereken faiz oranının yarısı alınmıştır. Alet makine sermayesi, hayvan sermayesi ve ambar mevcudunun her üçü için birden T.C. Ziraat Bankası nın sübvansiyonlu kredilere uyguladığı cari tarımsal kredi faiz oranı olan % 17,50 nin yarısı olan % 8,75 uygulanmıştır. Müstecir sermayesinin hepsinin bir yıl süreyle işletmede kullanılmadığı varsayımı nedeniyle faiz oranının yarısı alınmıştır. Vergiler (V), beldelerde arazi vergisi, köylerde ise bekçi ücreti ve köy salması gibi ödemeler olarak belirlenmiştir.

31 18 4. ARAŞTIRMA BÖLGESĐ HAKKINDA GENEL BĐLGĐLER Bu bölümde, araştırma alanı olarak seçilen Samsun Đli Lâdik ilçesi tarımsal ve sosyoekonomik ve doğal yapısı hakkında bilgiler verilmeye çalışılmıştır Araştırma Bölgesinin Doğal Yapısı Lâdik Đlçesi, Samsun iline bağlı Orta Karadeniz Bölgesinin iç kesiminde Kuzey Anadolu sıradağlarının batıya doğru alçaldığı bir alanda 2062 metre yükseklikte bulunan Akdağ ın kuzey eteğinde kurulmuş ilçedir. Đlçe 36 (doğu) boylam, 41 (kuzey ) enlem dereceleri arasında yer alır, ilçenin yüzölçümü 554 km2 olup km2 başına ortalama 35 kişi düşer. Đlçe merkezi rakımı 950 metredir. Đlçenin doğusunda Ladik gölü vardır. Tersakan çayı da bu gölden kaynaklanmaktadır. Göl üzerinde bulunun regülatör su birikimini ve su akışını sağlamaktadır. Đlçedeki başlıca akarsu kaynakları, Tersakan çayı, Derinöz çayı, Karaabdal deresi, Uyuz suyu ve Küpecik deresidir. Đlçede kara iklimi hüküm sürmekte olduğundan kışlar uzun ve sert, yazlar ise serin geçmektedir. Ancak son yıllarda Đlçe sınırları içerisinde yapılan gölet ve barajlar nedeniyle iklimde olumlu yönde değişiklikler olmuştur (Anonim, 2009 a ) Araştırma Bölgesinin Sosyal Yapısı Nüfus Durumu Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi çalışmalarıyla Türkiye Đstatistik Kurumu tarafından açıklanan sonuçlara göre ilçe merkez nüfusu 8.316, köyler 9.706, genel nüfusu ise dir (Anonim, 2009 b ). Nüfusun % 46,14 ü şehirde, % 53,86 sı ise köylerde yaşamaktadır. Đlçenin toplam nüfusunun % 48,73 ü erkek, % 51,27 sini kadınlar oluşturmaktadır. Đlçeye bağlı 56 köy, 11 mahalle mevcuttur. Çizelge 4,1 de Lâdik ilçesinin Erkek ve Kadın nüfusunun oransal olarak dağılımı, Çizelge 4,2 de ise araştırma bölgesinde örneğe çıkan köylerin nüfusları sunulmuştur.

32 19 Çizelge 4.1. Ladik Đlçesi nüfus miktarı ve oranı (%) Köyler % Đlçe Merkezi % Toplam % Erkek ,64 4,062 48,85 8,783 48,73 Kadın ,36 4,254 51,15 9,239 51,27 Toplam ,00 8, ,00 18, ,00 Kaynak:Türkiye Đstatistik Kurumu. Çizelge 4.2. Örneğe çıkan köylerin Nüfusları Yerleşim yeri adı Toplam Nufus Erkek Kadın Ağcakaya Ahmetsaray Akyar Ayvalı Budakdere Çadırkaya Deliahmetoğlu Küpecik Bolat Tatlıcak Doğankaş Karaabdal Şeyhli Şehir Merkezi Kaynak: Türkiye Đstatistik Kurumu.

33 Eğitim Durumu Đlçe merkezinde 3 ilköğretim okulu, 5 Lise bulunmaktadır. 56 köyün 53 ünde okul binası olup, bunlardan 1 köyde Đlköğretim birinci kademe, 2 köy Đlköğretim Okulunda ise, birinci ve ikinci kademe eğitimi devam etmektedir. Öğrenci azlığı nedeniyle okulu kapalı olan köylerdeki öğrenciler taşımalı eğitim kapsamında ilçe merkezine ve 2 köydeki ilköğretim okuluna taşınmaktadır. Şıhlı Merkez Đlköğretim Okulu ve Salur Köyü Ladik 80. Yıl Đlköğretim Okulu dışındaki bütün köylerin ve mahallelerin II. Kademe öğrencileri taşımalı ilköğretim kapsamına alınmıştır. Liseler içinde Akpınar Anadolu Öğretmen Lisesinin ilçenin eğitim seviyesi üzerindeki etkisi büyüktür yılında birçok dünya ülkesine model olan Köy Enstitüleri açılmıştır. O tarihte açılan 17 okuldan birisi de Lâdik Akpınar Köy Enstitüsüdür. Bu okullar yılından itibaren Đlk öğretmen Okullarına çevrilmiş ve öğretim yılında ise 6 yıldan 7 yıla çıkarılmıştır öğretim yılından itibaren normal liseye, öğretim yılından itibaren de Anadolu Öğretmen Lisesine çevrilmiştir. Lâdik Anadolu Lisesi ise öğretim yılında açılmıştır. Akpınar Anadolu Öğretmen Lisesine ait binada eğitim öğretim verilmektedir (Anonim 2009a) Araştırma Bölgesinde Ulaşım Durumu Doğusunda Amasya-Taşova(46 km.), Batısında Havza (34 km.), Kuzeyinde Kavak(30 km.) ve Asarcık (60 km.), Güneyinde ise Amasya (52 km.) ili ve Suluova (27 km.) ilçeleriyle çevrilidir. Samsun-Ankara karayoluna 13 km. mesafededir. Araştırma bölgesinde bulunan köylerin ulaşımı sorunu olmayıp, köy yollarının hepsi asfalttır (Anonim 2009a). 4.3.Tarımsal Üretim Yapısı Bitkisel Üretim Đlçenin önemli tarımsal ürünleri buğday, ayçiçeği, şekerpancarı, mısır, patates Kuru Fasulye ve Yem Bitkileridir. Đlçenin Genel alanının % 26 sı Tarım alanı, %33 ü Ormanlık alan, %22 si Çayır Mera ve %19 luk kısmını Tarım dışı araziler oluşturmaktadır (Anonim 2009 c)..

34 21 Đlçede ekonomik bakımdan yetiştirilen ana ürün buğdaydır. Çayır mera ve yem bitkileri ekilişlerinde Tarım Bakanlığının uygulamakta olduğu yem bitkileri desteklemeleri doğrultusunda artışlar olmuştur ve devam etmektedir. Şeker Pancarı, Ayçiçeği, Patates ve Kuru Fasulye diğer önemli bitkilerdir. Çizelge 4.3 te Lâdik ilçesinde tarla ürünlerinin yetiştirildiği alanlar, bu alanların toplam tarla arazisi içindeki oranları ve üretim miktarları aşağıda sunulmuştur. Çizelge 4.3. Tarla ürünlerinin toplam tarla arazisi içindeki oranları ve üretim miktarları TARLA ÜRÜNLERĐ ALAN (da.) (%) ÜRETĐM (ton) Tahıllar ,00 73, ,00 Baklagiller 8.650,00 7, ,00 Endüstri Bitkileri 1.920,00 1, ,00 Yem Bitkileri ,00 13, ,00 Yağlı Tohumlar 900,00 0,81 338,00 Yumrulu Bitkiler 3.000,00 2, ,00 TOPLAM ,00 100, ,00 (Anonim 2009 c) yılında ilçede toplam tarla alanının büyük bir kısmını (% 73,78) tahıl üretiminde, % 13,13 ü Yem Bitkileri üretiminde, % 7,83 ü Baklagil üretiminde kullanılmıştır.

35 22 5. KAPĐTALĐZASYON ORANININ TEORĐK ESASLARI 5.1. Tarımsal Değer Biçme Kavramının Tanımı Tarımsal değer biçme, tarımla ilgili mal, gelir ve haklara değer biçme tekniğini öğreten bilim dalı olarak tanımlanmaktadır (Mülayim, 2001). Diğer bir tanıma göre değer biçme; mal gelir ve haklara değer biçme ameliyesidir. Tarımsal değer biçme; tarımsal mal, gelir ve hakların, onların değer unsurlarının çeşitli özelliklerinin sistematik olarak tarif, sınıflandırma ve inceleme suretiyle bulunan makul ölçülerden hareket ederek mantıki bir muhakeme ile değerlendirilmesi işlemidir (Gülten, 1994 ). Değer biçmede görülen öznellik hem değer biçenin hem de biçilen değeri inceleyenin göz önünde bulundurması gereken bir özelliktir. Bu özelliğin meydana getirdiği belirsizliği en aza indirgemek için değer biçme işleminin amacı bilinmelidir. Yapılmış değer biçme sonuçları, o değer biçmedeki amaç bilinmeden doğru olarak yorumlanamaz (Mülayim, 2001). Her değer biçme işleminde zaman ve mekân değişmese de amaçların farklı olduğu durumlarda farklı sonuçlar elde edilecektir. Değer takdiri ile fiyat çoğu zaman birbiriyle karıştırılmaktadır. Fiyat, malın ilgili piyasa şartlarında gerçekleşmiş değişim değerinin parasal tutarıdır. Alıcı ile satıcı arasındaki alışveriş çerçevesinde alıcının ödemeyi taahhüt ettiği, satıcının da almayı kabul ettiği tutarı ifade etmektedir. Bu anlamda fiyat, piyasa şartlarında gerçekleşmiş olan bir sonuçtur (Üreten, 2007). Değer takdiri ise ilgili mala değer biçme yöntem ve prensiplerini uygulamak suretiyle subjektif olarak elde edilen değerin parasal karşılığını göstermektedir. Farklı kişi, amaç ve yöntemlere göre değişebilmektedir. Bu nedenle değer biçme kesin ve tek değildir (Mülayim, 2001). 5.2.Değer Biçmede Kullanılan Yöntemler Değer biçebilmek için değer biçme kriterlerinden bir veya birkaçını bir araya getirerek bir mantık dizisi oluşturmaya ve uygulamaya değer biçme yöntemi denilmektedir. Klasik olarak sentetik ve analitik olmak üzere ikiye ayrılan değer biçme yöntemleri tüm mallara aynı şekillerde uygulanmayabilmektedir. Genel olarak karşılaştırmaya dayanan yöntemlere sentetik, gelirlerin kapitalizasyonuna dayalı yöntemlere ise analitik yöntem adı verilmektedir (Mülayim, 2001).

36 Sentetik Yöntem Piyasa fiyatları bilinen aynı cins malların fiyatlarıyla bir seri oluşturularak değeri biçilecek malın o seriyle karşılaştırılarak değerinin bulunmasında uygulanan yönteme sentetik yöntem denir. Sentetik yöntemin uygulanabilmesi için şartların aynı olduğu gerçek piyasa fiyatlarının bilinmesi ve serbest rekabette fiyatların değişmezliği ilkesinin tam olarak uygulanabilirliğinin var olması gerekmektedir. Değeri biçilecek malın piyasasındaki benzer malların fiyatlarından oluşturulan seriye istinaden değer biçme, pazar fiyatı kriterine göre yapılabilmektedir. Eğer piyasa fiyatları tam olarak bilinmiyorsa ya da mevcut seride o malın benzeri olabilecek bir mal yoksa o malın yerine kullanılabilecek başka bir malın fiyatı ikame edilerek de değer biçilebilir. Bu takdirde ikame fiyatı kriteri kullanılmış olur. Yahut o maldan dönüşüm yoluyla elde edilecek başka bir malın fiyatı kullanılabilir. Değer biçme işleminde bu kriter, dönüşüm fiyatı kriteri olarak karşımıza çıkmaktadır. Yahut o mala ait girdilerin fiyatları araştırılarak, maliyet kriteri kullanılmak suretiyle değer biçme işlemi gerçekleştirilebilir. Sentetik yöntemin uygulanabilmesi için; Aynı koşullar altındaki çok yeni gerçek pazar fiyatlarının bilinmesi, serbest rekabet ve fiyatların değişmezliği ilkesinin bütünüyle var olması gerekmektedir Analitik Yöntem Bu yöntem, bir malın değeri, ortalama gelirinin yürürlükteki faiz oranına göre kapitalizasyonuna; veya bir malın değeri, ondan gelecekte elde edilebileceği varsayılan bütün ortalama gelirlerin bugüne biriktirilmesine eşittir. Analitik yöntemle değer biçmede rant bulunduktan sonra, kapitalizasyon oranının aranmasına geçilir. Ancak sermaye piyasasının birçok ekonomi dışı etkenler nedeniyle çok dinamik olduğu günümüzde kapitalizasyon oranının aranması ve çeşitli koşullara uygun kılınması çözümü oldukça güç bir sorundur (Mülayim, 1994). 5.3.Değer Biçme Kriterleri Tarımsal faaliyetler sonucunda çeşitli tür ve özelliklerde ekonomik mal kullanılır ve üretilir. Değer biçme işleminde neye göre değer biçileceğinin belirlenmesi için belli kriterlerin bulunması gerekmektedir. Bu kriterlere değer biçme kriteri denilmektedir.