Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu Analiz No: 20 Temmuz 2012 Kerim Has

Transkript

1 Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu Analiz No: 20 Temmuz 2012 Kerim Has Türkiye-Rusya İlişkileri Ekseninde Suriye Krizi

2 Künye ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Künye Türkiye-Rusya İlişkileri Ekseninde Suriye Krizi Yazar Kerim Has, USAK Avrasya Araştırmaları Merkezi uzmanlarındandır. Rusya nın İç ve Dış Politikası, Avrasya da güvenlik sorunları ve enerji politikaları konularında çalışmaktadır. USAK Analiz No: 20 USAK Raporları Editörü: Mehmet GÜÇER Copyright 2012 USAK Tüm Hakları Saklıdır Birinci Baskı Tasarım Mehmet Güçer & Önder Çukurluöz Kurum ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU (USAK) USAK Avrasya Araştırmaları Merkezi İletişim Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu (USAK) International Strategic Research Organization Ayten Sokak No: 21 Tandoğan / Ankara Tel: (0312) Faks: (0312) info@usak.org.tr

3 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Özet Özet Arap Baharı nın Türkiye nin en uzun kara sınırına sahip olduğu Suriye ye sıçraması bölgesel ve küresel güç denkleminde birçok değişimi beraberinde getiriyor. Yakın ikili ilişkilere rağmen Türkiye ve Rusya arasındaki bölgesel sorunlara yaklaşım farklılığı bu değişimin temel dinamiği ve belirleyicisi olacak gözüküyor. Her ne kadar Rusya nın Suriye krizindeki pozisyonunda sert güç unsurları etkili olsa da bu tutumun şartlar olgunlaştıktan sonra değişebileceği öngörülüyor. Türkiye nin ise Moskova yı ikna kabiliyeti veya Kremlin yönetimi ile sorunun çözümü konusunda anlaşması yeni öneriler çerçevesinde gerçekleşebilir görünüyor. Bu çalışmada Rusya nın Suriye krizi konusundaki pozisyonu ele alındıktan sonra Türkiye nin sorunun çözümüne yönelik Moskova ile ortak paydada buluşabilme olanakları tartışılıyor. 1

4 Giriş ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Türkiye-Rusya İlişkileri Ekseninde Suriye Krizi Suriye deki çatışmalar artık yerel ölçekte bir sorun olmaktan çıkıp bölgesel ve hatta küresel boyutta bir kriz haline dönüştü. 18 Temmuz 2012 tarihinde Moskova daki Erdoğan-Putin görüşmesi Ancak ABD nin seçim sürecine girmesi, AB nin ekonomik darboğazdan geçmesi, çoğu monarşik ve otoriter rejimlere sahip olan Arap Birliği ülkelerinin de sorunun çözümü konusunda fikir ayrılığı yaşamaları, Türkiye yi Suriye meselesinin çözümünde yalnız bırakmış gözüküyor. Öte yandan bölgesel anlamda İran la yakınlaşma politikası izleyen Beşşar Esed yönetimi, uluslararası arenada en büyük desteği Rusya dan almaya devam ediyor. Türkiye nin Tahran yönetimiyle Suriye sorunu konusunda anlaşması İran ın jeopolitik hedefleri göz önüne alındığında neredeyse imkânsız duruyor. Bu şartlarda çözüm ancak, Türkiye nin son on yıldır ilişkilerini birçok alanda stratejik ortaklık seviyesine kadar çıkardığı Moskova 2

5 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Giriş ile geliştireceği yeni formüller ekseninde gerçekleşebilir gözüküyor. Her ne kadar Suriye meselesinde başından beri farklı kutuplarda yer alsalar da gerek siyasi/diplomatik gerekse askeri çözüm konusunda bölgesinde yalnız kalan Ankara nın önünde Moskova yı ikna etmek veya Kremlin yönetimi ile anlaşmaktan başka bir seçenek görünmüyor. Moskova ile ortak noktada buluşmak ise taviz gibi görünebilecek bazı teklifleri beraberinde getirecektir. Bu açıdan, 18 Temmuz daki Rusya ziyaretinde Başbakan Erdoğan ın Devlet Başkanı Putin ile gerçekleştirdiği üst düzey ikili görüşme de dâhil olmak üzere Suriye krizi süresince Ankara-Moskova hattındaki istişare mekanizması çok ciddi önem arz ediyor. 3

6 1 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Rusya nın Pozisyonu Siyasi, askeri/stratejik ve ekonomik kaygıların yanı sıra, sonuçları itibariyle küresel güç dağılımında bölgede oluşabilecek yeni denklem Rusya nın Suriye krizindeki tutumunu belirliyor. Rusya, son yıllarda sıklıkla dile getirdiği çok kutuplu yeni dünya düzeninde merkez ülkelerden biri olma hedefini özelde Suriye, genelde ise Ortadoğu coğrafyası ekseninde gerçekleştirmeye çalışıyor. Rus karar alıcılara göre, Akdeniz deki Tartus üssü Rusya ya stratejik anlamda bölgede manevra imkânı sağladığı gibi NATO ve ABD nin Ortadoğu ve Kuzey Afrika daki hareket alanını daraltıyor. Bununla beraber, daha çok sert güç unsurlarının Moskova nın çıkarlarını şekillendirdiği ortam da Ankara nın ilerleyen dönemde adımlarını nasıl atacağını belirleyecektir. Dolayısıyla, öncelikle Rusya nın Suriye konusundaki tutumunda öne çıkan başlıca bazı unsurların tespitini yapmakta yarar var. 1- Bilindiği üzere ilk kez 2007 yılındaki Münih konferansında Rusya Devlet Başkanı Putin, Sovyetler sonrası dönemde ABD egemenliğinde Transatlantik ittifakı şeklinde ortaya çıkan tek kutuplu hegemon güce alternatif yeni bir dünya düzeni önermişti. Öneriden öte aynı zamanda bir iradeyi de yansıtan bu ifadeler 2008 Gürcistan Savaşı nda da görüldüğü üzere Rusya nın küresel güç dağılımında artık daha aktif bir rol alacağının da habercisiydi. Yeni dönemde Rusya nın da içinde önemli bir merkez ülkesi olarak yer aldığı çok kutuplu bir dünya tasavvuru olan Kremlin yönetimi bu nedenle Suriye yi, özelde Ortadoğu da, genelde ise küresel güç dağılımında kendi pozisyonu açısından bir güç manivelası olarak kullanıyor. Böylelikle kendi gücünü de sınamış olan Rusya, Suriye de verilebilecek bir tavizin Ortadoğu daki küresel aktör konumunu sarsacağını düşünüyor. Ortadoğu da nüfuz mücadelesiyle beraber bir varoluş mücadelesi verdiği görüntüsüne de neden olan bu politika, her ne kadar bölge toplumlarının Rusya ya güveninde aşınmalara sebep olsa da bölgedeki otoriter eğilimli siyasi elitler ile kurduğu çıkar endeksli ilişki Moskova açısından daha önemli ve gerekli olarak değerlendiriliyor. Kremlin de şu an için güçlü ve yeni bir Putin yönetiminin bulunması ise ABD ve Batılı güçlerle yaşanan bu güç mücadelesinin Rusya açısından çok daha realist ve pragmatik bir çerçevede gerçekleşeceğini gösteriyor. 2- Bu bağlamda, Sovyetler Birliği döneminden beri kullanılan Suriye deki Tartus askeri deniz üssü, Rusya nın günümüzde Akdeniz deki varlığının en önemli tescili. Ülkenin Lazkiye den sonra ikinci büyük limanı olan Tartus limanı, Şam ın kuzeybatısında 220 km uzaklıkta stratejik bir yerde, 1971 den beri Sovyet/Rus askeri deniz üssüne ev sahipliği yapıyor. Sovyetler Birliği zamanında liman daha çok Sovyet donanmasına maddi-teknik ikmal/donanım ve gemi onarımı için kullanılmış ve üsse yapılan yatırımlar sınırlı kalmış olsa da 2008 deki Rusya-Gürcistan sa- 4

7 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU 1 vaşı sonrası üsteki Rus donanmasının durumu iyileştirilmeye başlanmıştı. Tartus üssü vasıtasıyla güneyden Kızıldeniz ve Hint Okyanusu na, batıdan ise Atlas Okyanusu na açılabilme imkânı, NATO nun bölgede varlığının artmasından yeterince rahatsız olan Rusya için üssün günümüzde stratejik önemini artırıyor. Moskova, Doğu Akdeniz deki Tartus üssünün Karadeniz deki Rus donanmasıyla birlikte Ortadoğu ve Kuzey Afrika coğrafyasında ABD ve NATO nun hâkimiyetini kısmen de olsa sınırlandıracağını düşünüyor. Rus savaş gemileri Esed rejimine destek bağlamında Tartus limanına gönderildi. 3- Suriye, Soğuk Savaş zamanından beri Rusya nın Ortadoğu daki en önemli müttefiki. Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü nün raporuna göre, dünya silah ihracatında % 24 lük oranla ikinci sırada yer alan Rusya nın Ortadoğu daki en önemli müşterisi Suriye. Moskova, bir önceki yılın aynı dönemine göre % 14 lük artışla 2012 yılının ilk yarısında toplamda 6,5 milyar dolardan fazla silah ihracatı gerçekleştirmiş bulunuyor. Yine Moskova nın bu yılın ilk altı aylık döneminde imzaladığı yeni silah antlaşmalarının toplam tutarı 5,7 milyar dolara ulaşmış durumda. Farklı zamanlarda imzalanmış antlaşmalarla şu an için Suriye ye teslim edilmesi gerekli olan silahların tutarı ise 2,5 milyar dolar civarında seyrediyor. Silah ihracatının % 7 sini Suriye ye yapan Rusya, Irak ve Libya da kaybettiği askeri üstünlüğünü bu ülkede başka aktörlere kaptırmak istemiyor döneminde bir önceki beş yıla göre silah ithalatını % 580 artıran Şam yönetimi, silah alımının % 78 ini Rusya dan yapıyor. Anti-gemi süpersonik kanatlı Yakhont füzeleri içeren Bastion sistemleri, 24 adet 4. nesil çok amaçlı MiG-29M/M2 avcı uçakları ve Buk M2E hava savunma füze sistemleri çatışmaların başladığı Mart 2011 tarihinden beri Suriye ye silah satışını devam ettiren Rusya nın son dönemde Esed rejimine sağladığı silahlardan bazıları sonunda 36 Suriye nin silah ithalatında % 78 lik aslan payına sahip Rusya, Ortadoğu daki en önemli müşterisini Libya örneğinde olduğu gibi kaybetmek istemiyor. 5

8 1 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU adet Yak-130 uçağının temini hakkında imzalanan antlaşma ise her ne kadar ödemeler belirsizliğini korusa da Moskova-Şam hattındaki yakın dayanışmayı gösteriyor. Satın alınan silah sistemlerinin daha çok savunma ağırlıklı olması ise Esed rejimine yönelik dışarıdan bir müdahaleyi zorlaştırıyor. 4- Ekonomik açıdan bakılacak olursa, iki ülke arasındaki ticaret hacmi 2 milyar dolara yakın seyrediyor. Ancak bu ticaretin neredeyse tamamını (% 97,5) Rusya nın Suriye ye yaptığı ihracat oluşturuyor. Silah ticaretinin yanında Suriye deki petrol ve doğalgaz kaynaklarının işletilmesi ve elektrik enerjisi alanındaki işbirliği ise Moskova-Şam arasındaki ekonomik ilişkilerin önemli bir boyutunu oluşturuyor. 5- Suriye de Rusya büyükelçiliğine kayıtlı 9 bine yakın Rus yaşıyor. Ancak bu oranın gerçekte 30 bin civarında olduğu tahmin ediliyor. Ülkedeki rejim değişikliğini kendi açılarından tehlikeli gören Ruslar, Esed in yönetimden ayrılmasına henüz razı değiller. Rejimin yıkılmasının Suriye de Sünni çoğunluğu dengeleyemeyeceği endişesi sadece Ortodoks Rusların değil aynı zamanda Ermeni, Çerkez ve diğer azınlık diasporalarının da Esed e desteğini sürdürmesinin önemli bir nedeni. Bölgedeki Sünni-Şii dengesinin bozulacağını öngören ve kendi vatandaşlarının güvenliğini tehlikeye atmak istemeyen Rusya bu açıdan, Şam da Nusayri iktidarını görmeyi muhtemel bir Sünni Müslüman Kardeşler yönetimine tercih ediyor. Suriye deki sayıları 30 bin civarında olan Ruslar ve Ermeni, Çerkez ve diğer diaspora azınlıkları, Nusayri Esed rejimine desteklerini büyük oranda sürdürüyorlar. Bu durum ise Rusya nın bölgede izlediği Şii-Sünni dengesini gözeten tutumuyla uyarlılık içinde. Suriye Devlet Başkanı Beşşar Esed ve kardeşi Mahir Esed 6

9 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU 1 6- Ayrıca, muhtemel bir rejim değişikliğinin sorunu çözmekten ziyade krizi daha da derinleştireceğini öngören Kremlin yönetimi, çatışmaların büyüyüp bölgeye yayılmasını istemiyor. Rusya, bölgede zaten artan İran-İsrail hattındaki gerginliğin Suriye kıvılcımıyla daha derin bir krize dönüşmesi ihtimalini bölgesel çıkarları açısından ters görüyor. Kremlin yönetimine göre, Suriye deki muhtemel bir geri adım veya BM çerçevesi içerisinde verilecek bir taviz sadece Moskova ve Tahran ın bölgedeki önemli bir müttefikini kaybetmelerine yol açmayacak, aynı zamanda Ortadoğu da ABD/Batı endeksli Türkiye, Suudi Arabistan ve Katar liderliğinde şekillenecek Sünni/Selefi bloğunu güçlendirmiş olacak. Zira Rus karar alıcılar, Rusya ve Batı dünyası arasında özelde Suriye, genelde ise Ortadoğu da uzun yıllardır korunan jeopolitik güç dengesinin sarsılması halinde, ilerleyen zamanlarda terazinin Şii kefesinin hafif geleceğini ve Moskova nın bölgeden elini tamamıyla çekmek zorunda kalacağını düşünüyor. Suriye yi kaybeden İran ın bölgede daha da yalnızlaşması ve İsrail/ABD öncülüğünde dışarıdan bir müdahaleye daha açık hale gelmesi ve neticede ise Rusya ve İran a sırtını dönen bir Ortadoğu nun ortaya çıkma ihtimali Esed e yönelik güçlü Moskova-Tahran ittifakının da mihenk taşını oluşturuyor. Radikal dini akımların bölgede güçlenmesine neden olabileceğini de düşünen Moskova, bu durumu kendi iç istikrarı açısından tehdit olarak değerlendiriyor. 7- Bununla beraber, Ortadoğu da otoriter rejimlerin teker teker yıkılması ve dini hassasiyeti yüksek olan grupların Mısır da olduğu gibi Suriye de de işbaşına gelmeleri renkli devrimlere zaten yeterince alerjisi olan Rus siyasi elitini rahatsız ettiği kadar bölgede yaşanan çatışmalara karşı soğukkanlı olmaya itiyor. Bu açıdan Suriye deki çatışmalarda ölü sayısının (resmi rakamlara göre) 15 bini geçmesi, sığınmacı sayısının 230 bine ulaşması ve 1,5 milyon civarında kişinin ise insani yardıma muhtaç hâlde olması, ülkelerin kendi içişlerine karışılmaması prensibini ön plana çıkaran Moskova yı şu an için çok da rahatsız etmiyor. Rusya nın prensip olarak karşı çıktığı bu durum, dışarıdan sağlanacak destekle muhalif grupların iktidarı devirmesinin kabul edilemezliği fikri üzerinde olgunlaşıyor. 8- Öte yandan, her ne kadar başkanlık seçimi sürecinde bazı zorluklar yaşamış olsa da Putin in Suriye konusunda izlediği tutum Rus siyaset yapıcıları ve uzmanlar tarafından destek görüyor. Ülkede yazılı ve görsel basının yanı sıra akademik camia, bölge uzmanları ve entelektüel kesimin Suriye konusunda ittifak ettikleri görüş Kremlin in pozisyonunu destekler mahiyette. Dış politik kaygılar söz konusu olduğunda ideolojik yaklaşımlardan ziyade milliyetçi bir bakış açısıyla şekillenen Rus siyasi elitindeki bu algı Kremlin yönetiminin işini kolaylaştırıyor. 9- Son olarak ise, homojen ve güçlü bir yapı oluşturamamış Suriye muhalefeti şimdiye kadar Rusya ya güven vermiş değil. Gerek Suriye deki çatışmaların sona ermesi için karşılıklı siyasi diyalog ortamının oluşturulması, gerekse yeni dönemde bu ülkedeki çıkarlarını korumak amacıyla Kremlin yönetimi muhalif gruplarla görüşmelerini son zamanlarda sıklaştırmış durumda. Ancak en son Suriye Ulusal Konseyi Başkanı Abdulbasit Seyda nın Moskova ziyaretinde Suriye de yaşananlar 1991 de Sovyetler Birliği nin dağılması ile birlikte Rusya da ortaya çıkan devrim niteliğindeki demokratik geliş- Dışarıdan bir müdahale ile Suriye krizinin İran a sıçrama ihtimali ve bölgede Sünni bloğun güçlenme olasılığı Moskova yı gerek Ortadoğu daki bölgesel çıkarları gerekse kendi iç istikrarı açısından endişelendiriyor. Dış politika yapıcıları, Rus entelektüeli ve bölge uzmanlarından aldığı ciddi destek Putin in Suriye de izlediği tutumu tamamıyla kolaylaştırıyor. 7

10 1 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Cenevre deki toplantıda Rusya nın Suriye de ulusal geçiş hükümetine yeşil ışık yakması ve sonrasında Şam la yeni silah antlaşmalarını askıya alması Esed yönetimine olduğu kadar Batı dünyasına da bir mesaj olarak algılanabilir. melere benziyor şeklindeki ifadeleri Kremlin yönetimi tarafından tepkiyle karşılandı. Muhalefetten kendisine akıl vermekten ziyade garanti vermesini bekleyen Moskova, Suriye deki yeni iktidar yapılanması sürecinde uluslararası toplum tarafından meşru bir temsilci olarak tanınan Suriye Ulusal Konseyi ni henüz Esed rejimine alternatif olarak görmüyor. BM Suriye Özel Temsilcisi Kofi Annan Rusya yı ikna turları çerçevesinde 17 Temmuz da Devlet Başkanı Vladimir Putin le görüşmüştü. Şam daki Baas rejimine verilen bu destek, gerek Tartus üssüne sıklıkla gönderilen ve muhtemelen içerisinde silah da bulunan Rus savaş gemileri ile gerekse Ekim 2011 ve Şubat 2012 de iki kez BM Güvenlik Konseyi nde Suriye ye yönelik yaptırım öngören kararların Moskova tarafından veto edilmesiyle somut bir hâl almıştı. Gelinen noktada Rusya, Suriye de çatışmaların durması için Annan planının uygulanmasını istemiş ve en son 30 Haziran daki Cenevre toplantısında alınan ulusal geçiş hükümeti kurulması fikrine yeşil ışık yakmıştı. Ancak yeni hükümetin hem iktidar hem de muhalif kesimleri içine alacak şekilde kurulması gerektiği görüşünü benimseyen Moskova, Esed in içinde yer almadığı bir çözüm fikrine şimdilik sıcak bakmıyor. Hama da yaşanan katliamı kınamakla beraber, BM antlaşmasının dış müdahaleye kapı aralayabilecek 7. maddesinin uygulanmasına da şiddetle karşı çıkıyor. Bütün bu gelişmelerle beraber, Moskova nın Temmuz başında aldığı Şam ile yeni silah antlaşması yapmama kararı ve S-300 füze sistemlerinin satışını askıya alması Batı dünyasına da bir mesaj olarak değerlendirilebilir. 8

11 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU 2 Türkiye Ne Yapabilir? Moskova nın süreç içerisinde Esed rejimine yönelik politikası genel hatlarıyla değişmezken 22 Haziran da Türk uçağının Suriye tarafından düşürülmesi bölgedeki krizi daha da derinleştirdi. Dışişleri Bakanı Davutoğlu Suriye nin Türk uçağını düşürmesine ilişkin açıklama yaparken. Muhtemelen Rusya nın Suriye ye temin ettiği savunma sistemlerinin yardımı ile düşürülen F-4 uçağı, Ankara nın Moskova yı Şam daki Baas rejimine verdiği desteği kesmek için ikna çabalarını yoğunlaştırmasına neden oldu. Türkiye nin Suriye ye tek taraflı bir askeri müdahalesi bölgede zaten yalnız durumda olan Ankara yı Moskova ile karşı karşıya getirebilir. Bu açıdan, Başbakan Erdoğan ın Moskova ziyaretinde Kremlin yönetimi ile anlaşmanın yollarını deneyen Ankara, Esed yönetiminin devrilmesi için uluslararası baskıyı artırmaya devam ediyor. Gerek ikili düzeydeki görüşmelerde gerekse uluslararası platformlarda gündeme getirilebilecek bazı teklifler Ankara nın Moskova yı ikna çabalarını daha çabuk sonuçlandırabilir. 9

12 2 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Devletin en üst zirvesi düşürülen uçak sonucunda şehit olan pilot Gökhan Ertan ın cenaze töreninde. Bu bağlamda, 1- Türkiye nin öncelikle Suriye de Esed rejiminin devrilmesinden ziyade Esed in kendi şahsı ve ailesinin yönetimden uzaklaştırılması konusu üzerinde yoğunlaşması gerekiyor. Bu nedenle Ankara nın Moskova yı, Esed ve yakın çevresinin Rusya veya Belarus a sığınmaları konusunda ikna etmeye çalışması oldukça önemli gözüküyor. Suriye de tansiyonun giderek yükselmesi Esed in başta karşı çıktığı tahmin edilen böyle bir seçeneği şimdilerde kabul etmesini kolaylaştıracaktır. Kısa vadede Esed in yönetimden ayrılması, ülke içi muhalefette zafer havası yaratacağı gibi, uluslararası toplumda da psikolojik bir rahatlama meydana getirecektir. Yine Suriye muhalefetinin yeni dönemde Esed ve yakın çevresine yönelik soruşturma açılmayacağına dair garanti vermeleri bu süreci hızlandıracaktır. Suriyeli göstericiler 17 Temmuz da çatışmaların şiddetlendiği Şam da Esed yönetimini protesto ederken. 10

13 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU 2 2- Ankara, aynı zamanda, Moskova ya Suriye krizinin çözümü için uluslararası bir toplantıya ev sahipliği yapması önerisini götürebilir. BM şemsiyesi altındaki Cenevre toplantısı gibi bir platforma veya daha geniş bir uluslararası oluşuma ev sahipliği yapmak Kremlin in inisiyatif alan ana aktörlerden biri olmasına zemin hazırlayacaktır. Bu ise Suriye krizinin çözümünde Moskova yı daha sorumlu kılacaktır. Akan kanın bir an önce durması için uluslararası toplumun Moskova yı öne çıkarması krizin çözümü için gerekli görülüyor. 3- Geçiş sürecinde ülkede yaşanabilecek muhtemel bir iç savaş ortamı Cenevre toplantısında alınan karar uyarınca bir ulusal geçiş hükümeti kurulması ile engellenebilir. Suriye nin geçiş süreciyle birlikte demokratik deneyimi yaşamasının Baas rejimini orta vadede ülkedeki iktidar paylaşımında pasifize edeceği öngörülebilir. Dolayısıyla Ankara ve Moskova nın şu an için iktidar ve muhalif kesimin ortak olduğu geçiş hükümetine ikili ve tam desteği çok önemli bir fonksiyon görecektir. Kısa vadede rejimden ziyade Esed ve yakın çevresinin iktidarı devretmesine odaklanması gereken Ankara, sorunun çözümünde Rusya nın daha fazla sorumluluk almasına neden olabilecek uluslararası bir Suriye toplantısına Moskova nın ev sahipliği yapma önerisini gündeme taşıyabilir. Suriye deki kriz her geçen gün daha da tırmanıyor. 4- Ankara nın Akdeniz de kendi karasularında petrol ve doğalgaz arama ve çıkarımı konusunda Moskova ile ortak bir çalışma yürütme fikrini ortaya atması ikili ilişkileri farklı bir zemine oturtacaktır. Moskova nın bölgedeki enerji projelerine hayır diyemeyeceği bir ortamda pazarlıklar daha kolay yürütülebilir. Her ne kadar bu durum Moskova nın Suriye ye silah ihracatından elde ettiği ekonomik kazanımlarını yeni dönemde boru hatları üzerinden sağlayabileceği algısının oluşmasına bağlı olsa da kuzeyden Avrupa nın enerji ihtiyacını temin eden Rusya nın Akdeniz de yeni enerji güzergâhları konusunda da önemli bir aktör olması Suriye deki rejimin Kremlin yönetimi için vazgeçilmezliği derecesini azaltacaktır. 5- Suriye muhalefetinin Moskova ile temaslarında ve görüşmelerinde kullandıkları ve Rusya yı oldukça rahatsız eden söylemleri konusunda Ankara muhalefete daha uygun bir üslup kullanılması yönünde yol gösterebilir. 11

14 2 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU 6- Benzeri şekilde, Suriyeli muhaliflerin Rusya ile temaslarında garantiler konusunda daha güven verici bir dil kullanması hususunda Türkiye nin kılavuzluk yapması önem arz ediyor. Nitekim Moskova ile yürütülen bu temaslarda muhalif kesimlerin Rusya ya yeni dönem için verecekleri siyasi, askeri ve ekonomik alanlardaki garantiler Moskova nın dikkat ettiği en önemli meseledir. Suriye deki kazanımlarını yeni dönemde kaybetmeyeceğine dair muhaliflerin arka planda Rusya ya verecekleri garantiler Moskova yı ikna edici nitelikte olmalıdır. 7- İki ülke Dışişleri Bakanlıkları arasında enformasyon kanallarının sürekli açık olması ise hayati derecede önemli gözüküyor. Zira Şam üzerinde baskı oluşturacak Ankara-Moskova hattındaki koordinasyon toplantılarının önemi büyük. Ayrıca uçak krizi sonrasında söylem düzeyinde ortaya çıkan farklılıkların giderilmesi de ancak bu ikili koordinasyon mekanizmasının en üst düzeyde işlemesiyle mümkün gözüküyor. 18 Temmuz da Şam daki intihar saldırısında ölen rejimin kilit isimlerinden Suriye Savunma Bakanı General Daoud Rajha. Suriyeli muhaliflerin Rusya nın yeni dönemde önceki kazanımlarını kaybetmeyeceğine dair söylemlerinde Moskova yı ikna edici bir dil kullanmaları gerekiyor. Türkiye nin Suriye krizi ekseninde yaşanan gelişmelerde Moskova yı uluslararası toplumla aynı karede yer alabilme konusunda ikna edebilmesinin veya Kremlin yönetimiyle ortak bir noktada buluşmasının muhakkak sınırları bulunuyor. Zira Rusya gibi sert güç unsurlarının bütün bileşenlerini dış politika çizgisi olarak takip eden bölgesel aktörler karşısında Türkiye nin kullanabileceği en önemli argüman, o ülkelerin bölgesel ve uluslararası sorunlarda çözüm sorumluluğunu üzerlerine almaları gerektiğidir. Ancak bu şekilde bölgesel sorunların kriz haline gelmeleri engellenebilir. Aksi takdirde zaten sert güç unsurlarıyla dış politika yapan aktörler, sorunu bölgesel ve uluslararası çıkarları adına manipüle edip pazarlıklarda maksimum kâr elde etmek isteyeceklerdir. Suriye krizi bunun tipik bir örneğidir. Bu 12

15 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU 2 bağlamda, ikili ilişkilerden ziyade Suriye krizinin çözümüne odaklanan Başbakan Erdoğan ın Moskova ziyareti ciddi önem arz ediyor. İlk bakışta Moskova nın genelde küresel ölçekteki çıkarları özelde de Ortadoğu ya yönelik stratejik vizyonu göz önüne alındığında Ankara ile anlaşması zor görünüyor. Ancak yine de Rusya nın Suriye ye bakışında arka bahçesi olarak gördüğü Belarus ve Ukrayna gibi ülkelerle sahip olduğu yapısal bir bağın aksine reel çıkarların hâkim olduğu konjonktürel bir ilişki mevcut. Çıkarları korunduğu ve uluslararası pazarlıklarda konsensüsün merkezinde yer aldığı takdirde pekâlâ Rusya da kısa vadede Esed in kendisinden, orta vadede ise Esed rejimini desteklemekten vazgeçebilir. 13

16 3 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU Rusya faktörünün Kafkaslar ve Orta Asya da olduğu gibi Ortadoğu özelinde Suriye de de özne olarak ortaya çıkması, yeni dönemde Türkiye nin yakın komşularıyla ikili ilişkilerini bölge dinamikleri ile birlikte değerlendirmesi gerektiği tezini güçlendirdi. Suriye krizinin çözümü, ABD ve Batı dünyasının yeni Suriye nin inşa sürecinde Rusya yı da masada önemli bir aktör olarak kabullenmesine bağlı olduğu kadar Ankara-Moskova arasındaki istişare mekanizmasının verimli bir şekilde işlemesiyle gerçekleşecek gözüküyor. Sonuç Yerine Aralık 2010 da Tunus da başlayan çatışmaların Arap Baharı dalgasıyla Kuzey Afrika dan Türkiye nin 910 km ile en uzun kara sınırına sahip olduğu komşusu Suriye ye de sıçraması, Türk Dış Politikası nda daha çok normatif değerlerle çerçevesi çizilen komşularla sıfır sorun politikasının revizyon geçirmesine yol açabilecek gelişmeler doğurdu. Rusya nın da Orta Asya ve Kafkaslar bölgesini aşıp en önemli aktörlerden biri olarak Suriye de belirmesi, Türkiye nin bu yeni dönemde dış politikasında ikili ilişkilerinin çerçevesini bölgesel bir perspektifle değerlendirmesine yol açtı. Bununla beraber, Arap Baharı nın yaşandığı ülkelerde Ankara nın izlediği dış politika çizgisi, Türkiye nin yeni dönemde bölge ülkeleriyle ilişkilerini artık otoriter rejimler üzerinden değil, toplumsal talepler ekseninde şekillendireceğini ifade ediyor. Zaman zaman siyasi kavramların jeopolitik kaygılar dolayısıyla anlamını yitirdiği Ortadoğu coğrafyasında Arap Baharı ekseninde yaşanan bu dönüşümün daha ne kadar süreceği belirsizliğini koruyor. Ancak Ankara nın yeni dönemde, demokrasi, evrensel insan hakları, birlikte yaşam anlayışı, bölgesel ekonomik ve siyasi entegrasyon ve kültürel etkileşim gibi normatif değerlerle realitenin harmanlandığı bir dış politika yaklaşımı, orta ve uzun vadede Türkiye ve bölge ülkeleri açısından olumlu sonuçlar doğuracaktır. Bu bağlamda, Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu nun perspektifinde ifadesini bulan Türkiye nin bölgesinde akil ülke olma vizyonunun uygulama olanağı, ABD ve Batı dünyasının yeni Ortadoğu daki jeopolitik çıkarlarını gözetirken Rusya nın da önemli bir aktör olarak masada yer alması gerektiğini kabul etmeleri ile mümkün görünüyor. Türkiye nin kendi güvenliğini tehdit ettiği kadar diplomatik enerjisini de harcamasına neden olan Suriye krizinin uluslararası konsensüs ile ekonomik açıdan minimum zararla atlatılarak çözülmesi, Ankara nın bu krizi küresel güç dağılımı boyutundan bölgesel güç paylaşımı eksenine taşımasıyla mümkün duruyor. Bu açıdan, Türk Dış Politikası nda geleneksel tarzda BM ve NATO gibi uluslararası örgütlerle uyum içinde olunması konusunda verilen önceliğin, bölgede sert güç uygulamaları söz konusu olduğunda yeterli olmadığı söylenebilir. Dolayısıyla bölge ülkeleriyle ikili ilişkileri etkilemeyecek şekilde bu örgütlerin yeniden yapılandırılması konusunda da Türkiye nin yeni dönemde çabalarını artırması gerekiyor. 14

17 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU 3 Öte yandan, devam eden Suriye krizi sürecinde son on yıldır geliştirilen Türkiye-Rusya ikili ilişkilerinin şu ana kadar ciddi bir zarar görmemesi Türk Dış Politikası adına umut verici gelişmeler. Ancak bu politikanın Suriye krizinde Rusya yı çözümün ortağı yapmasına yeterli olmadığı görülüyor. Bu açıdan, gerek uluslararası platformlarda gerekse üst düzey ikili görüşmeler şeklinde Ankara-Moskova hattındaki istişare mekanizmasının hem bölgesel hem de küresel sorunlar bağlamında devamı gerekli gözüküyor. 15

18 1 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU (USAK) USAK, ulusal ve uluslararası siyaset, ekonomi, hukuk, toplumsal bilimler ve güvenlik alanlarında faaliyet gösteren bağımsız bir düşünce kuruluşudur (think-tank). Öncelikli olarak kamuoyunun tarafsız, doğru ve yeterli bilgi ihtiyacını karşılamayı amaçlar. Bu amaç çerçevesinde özel ve kamu kuruluşlarının, firmaların ve medya kuruluşlarının taleplerinin yanı sıra, bireysel talepleri de karşılamaya çalışır. USAK ın yerine getirmeye çalıştığı önemli amaçlarından biri Türkiye nin ve dünyanın ihtiyaç duyduğu bilgileri toplamak ve bilgi yığınları içinden gerekli seçkiyi yapmaktır. İhtiyaç sahibine, ihtiyaç duyduğu anda istediği nitelik ve nicelikte bilgiyi sunmaya çalışır. Aynı çerçevede bilgilerin değerlendirilmesi ve analiz edilmesi de USAK ın amaç ve görevleri arasındadır. Gerekli nitelikli personelin yetiştirilmesi ve eğitim hizmetlerinin verilmesi, uzmanlar ve uygulayıcılar arasındaki iletişim eksikliğinin giderilmesi USAK ın amaçları arasındadır. Alan çalışmalarına ek olarak USAK kuramsal ve kavramsal alanda da kendisine görevler düştüğünün bilincindedir. Günümüzde anlaşmazlıkların önemli bir kısmının kavram karmaşasından doğduğunu düşünen USAK, kavramların doğru tanımlanmasına büyük önem verir. Özellikle Türkiye nin son yıllarda yaşadığı sorunlarda kavram karmaşasının rolü büyüktür. USAK Türkiye için dünyalı, dünya için Türkiyeli kavramları sunmaktadır yılında kurulan USAK merkez binası Ankara Mebusevleri ndedir. Merkez de 34 tam zamanlı akademisyen, uzman ve araştırmacı ile 7 teknik personeli bulunan USAK ayrıca Türkiye ve dünya çapında 100 ün üzerinde akademisyen, alanında uzman, araştırmacı ve yazar ile çalışmaklarını zenginleştirmektedir. Bunlara ek olarak anlaşmalı, yarı-zamanlı ve gönüllü çalışanlar da zaman zaman USAK çalışmalarına katkıda bulunmaktadır. Staj ve eğitim programları çerçevesinde her dönemde eğitim vermektedir. Katılımcılar sadece Türkiye den değil, dünyanın diğer ülkelerinden de gelmektedirler. USAK bir tür şemsiye örgüt yapılanması modelini izlemektedir. Kendisine bağlı 7 araştırma merkezi aracılığıyla çalışmalarını yürütür. USAK doğru bilginin, daha iyi bir eğitimin ve daha iyi bir iletişimin Türkiye ve insanlığın daha mutlu ve refah içinde yaşamasına katkıda bulunacağına inanır. USAK ın en temel ilkesi şudur: Bilgi doğru kullanıldığı sürece güçtür. 16

19 ULUSLARARASI STRATEJİK ARAŞTIRMALAR KURUMU (USAK) Mebusevleri Mahallesi, Ayten Sokak, No: , Tandoğan, Ankara Tel: Fax: