Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 68, Nisan 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 68, Nisan 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Öğr. Gör. Süleyman BAYINDIR Necmettin Erbakan Üniversitesi, Ereğli Kemal Akman MYO, Yönetim ve Organizasyon Bölümü, İşletme Yönetimi Programı bayindirsuleyman@gmail.com Prof. Dr. M. Şükrü AKDOĞAN Erciyes Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İşletme Ana Bilim Dalı HELAL ÜRÜN SERTİFİKASINA SAHİP GIDA İŞLETMELERİNİN PERFORMANSLARINA YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA Öz Müslümanların azınlıkta olduğu ülkeler başta olmak üzere tüketiciler özellikle ambalajlı gıda tercihlerinde helal logolu ürünleri tercih etmektedir. Türk işletmelerin helal gıda sertifikasına yönelik ilgisi her geçen gün artmaktadır. Literatürde tüketicilerin helal gıda ürünlerine yönelik algılarını inceleyen araştırmalar bulunmaktadır. İşletmelerin helal gıda sertifikasına yönelik ilgilerini ve bu ilginin yansımalarını inceleyen araştırmalar ülkemizde bulunmamaktadır. Araştırmada helal sertifikalı üretim yapan işletmelerin sertifikaya sahip olduktan sonra ihracat yaptıkları ülke sayılarında değişimler araştırılmış ve anlamlı bir artış gözlenmemiştir, İşletmelerin sertifikaya sahip olmalarındaki en büyük nedeni müşterilerin talebi oluşturmaktadır. Helal sertifikalı işletmelerin Kosher sertifikası konusunda bilgi sahipleri olduğu çıkan sonuçlardandır. Helal sertifikasına sahip şirketlerin AR-GE ve reklam harcamaları araştırılan bir diğer konudur. Bu anlamda çalışma örnek olabilecek niteliktedir ve geliştirmeye açık bir pozisyondadır. Araştırmada; Türkiye de gıda üreticisi olup helal gıda sertifikasına sahip, 271 işletmeye farklı kanallardan anketler ulaştırılmıştır. Anket gönderilen işletmelerden 36 sı ankete dönüş sağlanmıştır. SPSS programıyla Güvenilirlik analizi, Faktör analizi ve One-Sample Kolmogorov-Smirnov testi yapılmıştır. Anahtar kelimeler: Helal Gıda, Helal Gıda Sertifikası, Kosher Sertifikası, Gıda İşletmeleri

2 A STUDY ON THE PERFONMANCES OF HALAL PRODUCT CERTIFIED FOOD ENTERPRISES Abstract Consumers, especially those in countries where Muslims are in the minority, tend to prefer halal certified products in packaged food preferences. The interest of Turkish enterprises towards obtaining the halal food certificate is increasing every day. There are studies in the literature that examine consumers' perceptions of halal food products. Research on the interest and results of enterprises regarding the halal food certificate is not available in our country. In this sense, the present study is in a position to serve as an example and to contribute to knowledge on the subject. In the study, surveys were sent to 271 food enterprises with halal product certification in Turkey from different channels. Thirty-six of the enterprises which were sent the survey responded to the questionnaire. Reliability analysis, factor analysis and the One-Sample Kolmogorov-Smirnov test were performed by the SPSS program. Keywords: Halal food, Halal food certificate, Kosher certificate, Food Enterprises 1. Giriş Toplumların dini hassasiyetlerinin artmasına bağlı olarak; yiyecek ve içecekte kalitenin yanı sıra Gıdanın dini inançlara uygunluğunun belgelendirilmesi de önemli bir rekabet unsuru olarak ön plana çıkmaya başlamıştır. Pazarlama literatüründe yer alan çalışmalarda, kültürün anahtar bir elemanı olarak dinin tüketici davranışlarını ve dolayısıyla da satın alma kararlarını büyük ölçüde etkilediği savunulmaktadır (Essoo ve Dibb, 2004). Tüketiciler ürün satın alırken dini inançları doğrultusunda hareket ederek bazı ürünleri sadece dini inançlarına uygun olduğu için satın alırken, bazı ürünleri de yine sadece dini inançlarına uygun olmadığı için satın almamaktadır (Torlak, 2012). Türkiye de önceki yıllarda sadece ihracata yönelik olarak kullanılan helal gıda sertifikasının artık yurtiçi pazarlama çalışmalarında da kullanılmaya başlandığı görülmektedir. Gıdanın etiketlenmesine ilişkin mevzuatta Helal sertifikasına dair bir düzenleme bulunmamasına karşın -son birkaç yıldır- firmaların ambalajlarında helal üretimi ön plana çıkardığını görmek mümkündür. İşlenmiş helal sertifikalı gıdanın çok uluslu şirketler tarafından pazara sokulmaya başlanmasıyla birlikte; bu ürünlerin küresel pazarlar tarafından talep edilme süreci başlamıştır (Riaz, 2007). Dolayısıyla helal gıda ya da genel olarak helal ürün, uzun süreden beri sadece dini bir olgu olarak değil, iş ve ticaret dünyasında iş yapmanın, kalite güvencesinin ve hayat tarzının sembolü olarak kullanılmaya da başlanmıştır (Lada vd., 2009). Helal ürünler endüstrisi son yıllarda hızla büyümektedir. Helal endüstri başta gıda ürünleri olmak üzere, sağlık, kozmetik, turizm, lojistik, eğitim sektörlerinden oluşmaktadır. (Yener, 2011). Müslüman popülasyonunun 2030 yılında dünya nüfusunun %27 sini oluşturması tahmini (Yusuf ve Yajid, 2016) sektörün daha da büyüyeceği anlamına gelmektedir. Helal gıda ve yaşam pazarının, 2015 yılında 2.3 trilyon dolar olduğu ve bu rakamın her yıl artarak devam ettiği 417

3 (Yusuf ve Yajid, 2016) ekonomik anlamda önemli bir göstergedir. Müslüman olmayan tüketicilerin de helal sertifikalı ürünleri daha hijyenik ve güvenilir bularak tercih etmeleri de bu pazarın daha da büyüyeceğinin bir göstergesidir. Helal gıda başta olmak üzere bu endüstriye olan talebin önümüzdeki yıllarda müslüman nüfus artış hızından daha hızlı artacağı tahmin edilmektedir. Vizyonu olan bir firmanın tüm dünyada giderek büyüyen helal gıda sektörüne ve sektörün sunduğu fırsatlara kayıtsız kalması olası değildir. 2. İlgili Literatür Helal ürünler konusunda farklı ülkelerde çeşitli amaçlarla yapılan çalışmalar bulunmaktadır. Bu araştırmaların birçoğu tüketicilerin bakış açılarını yansıtıcı çalışmalardır (Kurtoğlu ve Çiçek, 2013). Helal ürünlerin ticaret hacmi ve oluşturduğu fırsatlara yönelik daha az sayıda çalışma mevcut olup bazıları şunlardır. Bonne ve Verbeke, 2008 yılında bir çalışmada Belçika da Müslüman tüketicilerin helal et pazarının statüsü ve kontrolünün doğruluğuna yönelik bir çalışma yapmışlardır. Sonuç olarak müşteri segmentlerinin farklı özellikler ortaya koyduğu tespit edilmiştir (Bonne ve Verbeke, 2008) yılında Yusof ve Shutto tarafından yapılan çalışmada, helal gıda marketlerinin Japonya daki gelişimi ele alınmıştır. Pazarın büyüme potansiyeli değerlendirilmiş ve büyüme potansiyelinin olduğu tespit edilmiştir (Yusof ve Shutto, 2014). Aziz ve Chok tarafından 2013 yılında yapılan çalışmada; helal belgelendirme ile tutundurma çabaları ve markanın pozitif ilişkili olduğu ortaya çıkmıştır (Aziz ve Chok, 2013) yılında Wan ve Awang tarafından Yeni Zelanda da yapılan çalışmada ise, Yeni Zelanda da faaliyet gösteren restoranların helal gıda ile ilgili yaptıkları yönetimsel ve tutundurma çalışmaları araştırılmıştır. Sonuç olarak restoranlar için helal gıda tanıtımı yapmanın önemli olmadığı tespit edilmiştir (Wan ve Awang, 2009). Razzaq vd. tarafından 2016 yılında yapılan çalışmada, Yeni Zelanda nın helal turizm sektörüne uyumlu olup olmama kapasitesi değerlendirilmiştir. Araştırma sonucunda potansiyel tespit edilmiştir (Razzaq vd., 2016). Samori ve Sabtu 2014 yılında yapmış oldukları çalışmada, Malezya otel endüstrisinde gelişen helal standartlarını konu almışlardır. Sonuç olarak ülkeye gelir olarak büyük bir potansiyele sahip olduğu ortaya çıkmıştır (Samori ve Sabtu, 2014). 3. Araştırmanın Amacı ve Kapsamı Helal ürün talebi tüm dünyada hızlı bir artış göstermektedir. İlk dönemlerde müslümanların azınlıkta yaşadığı ülkelerde talep olmaktaydı. Günümüzde müslüman olmayanlar da sağlıklı ve hijyenik olmasından dolayı helal sertifikalı ürünleri talep etmektedir. İşletmeler her yıl artan bu pazardan pay alma çabasındadır. Araştırma; Türkiye de helal sertifikalı gıda üretimi yapan işletmelerin, başta ihracat performanslarını ve belgeye yönelik algılarını ele almaktadır. Araştırmanın amacı; Türkiye de helal sertifikalı gıda üretimi yapan işletmelerin; sertifika sonrasında ihracat yaptıkları ülke sayısında meydana gelen değişimi tespit etmek, sertifikaya sahip işletmelerin buna yönelik Ar-Ge ve reklam harcaması yatırımlarını ortaya çıkarmak, Kos- 418

4 her sertifikasına yönelik işletmelerin algılarını ortaya çıkarmak ve en önemlisi de helal sertifikasını alma gerekçelerini tespit edebilmektir. Araştırmanın alanı olarak ise, halen geçerli helal gıda sertifikasına sahip olan, TSE (Türk Standartları Enstitüsü) ve GİMDES (Gıda ve İhtiyaç Maddeleri Denetleme ve Sertifikalama Araştırmaları Derneği) tarafından sertifikalanmış tüm işletmeler oluşturmaktadır. 4. Araştırmanın Önemi IFANCA (Islamic Food and Nutrition Council of America) ya göre, herhangi bir işletme ürünleri için helal sertifikası aldığında, müşteriler bu ürünün haram olmadığının veya şüpheli bir madde içermediğinin bilinciyle o ürünü satın alabilmektedir. Helal sertifikalı ürün üreten işletmelerin ürünleri ve hizmetleri, bu sertifika sayesinde dünya çapında tanınabilir ve ürünleri için geniş bir tüketici kitlesi meydana getirebilirler (Rajagopal vd., 2011). Türk işletmelerinin böylesine geniş bir kitleye mal satma imkânı elde etmeleri için helal sertifikası alma zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Helal sertifikalı ürünlere karşı tüketici algısını inceleyen çalışmalar mevcutken, helal sertifikalı işletmelere yönelik çok az sayıda çalışma yapılmıştır. Bu anlamda, bu çalışma bir kaynak niteliğindedir. 5. Araştırmanın Yöntemi Betimleyici nitelik taşıyan bu araştırmada, konunun özelliği nedeniyle sadece helal sertifikasına sahip işletmeler hedef alınmıştır. Türkiye de farklı kurum ve STK lar tarafından verilen bu sertifikaya sahip işletmeler merkezi olarak ortak bir kayıt altına alınmamaktadır. TSE ve GİMDES tarafından sertifikalandırıldığı tespit edilen 271 gıda işletmesine anket gönderilmiş olup yalnızca 36 işletme anketi yanıtlamıştır. 419 Anket formu açık ve kapalı uçlu sorulardan oluşmaktadır. Soruları kümelersek; firmayı tanımlayıcı genel sorular, yöneticinin eğitim durumu, ARGE ve reklam harcamaları, helal sertifikasını neden aldıkları, helal sertifikası öncesi ve sonrası ihracat yaptıkları ülkeler ve ihracat hacmi ve Kosher sertifikasına yönelik sorular sorulmuştur. 6. Analiz ve Bulgular Helal gıda sertifikasına sahip işletmelerden yanıtlı gelen 36 anketin verileri SPSS istatistik paket programı ile analiz edilmiştir. Araştırma sonucunda elde edilen verilere, araştırmanın amaçları doğrultusunda çeşitli istatistiksel analizler uygulanmıştır. Anketin güvenilirliğinin ölçülmesi için tüm sorular güvenilirlik analizine tabi tutulmuş ve Cronbach Alfa değeri olarak bulunmuştur. (P>0,5) olduğu için anket güvenilirliğinin oldukça yüksek olduğu kabul edilmiştir. Verilerin parametrik dağılımını test etmek için One-Sample Kolmogorov-Smirnov Testi yapılmıştır. Test sonuçlarında tüm veriler (P<0,05) çıkmıştır. Dolayısıyla bütün verilerimiz Non-Parametrik kabul edilmiştir.

5 Tablo 1: Güvenilirlik Analizi Cronbach's Alpha Cronbach's Alpha Based on Standardized Items N of Items 7,80E-05 0, Ankete cevap veren 36 işletmenin faaliyet merkezi 17 farklı şehirdir. İstanbul, anket katılımının en yüksek olduğu yer olmuştur. Tablo 2: İşletmenin Hukuki Yapısı Şirket Yapısı Frekans Yüzde Anonim Şirket 26 72,2 Limited Şirket 9 25 Diğer Şirket Türleri 1 2,8 Total Araştırmaya dönüş yapan, helal gıda sertifikasına sahip işletmelerin %72 si Anonim şirket, %25 i ise Limited şirket statüsündedir. Anket gönderilen 271 işletmeden 179 tanesi Anonim Şirkettir. 1 katılımcı şirket şahıs şirketi olarak faaliyetini sürdürmektedir. İşletmelerin faaliyet süreleri incelendiğinde 3 yıl ile 115 yıl arasında değişmektedir. En yüksek frekans değeri; 7 yıl ve 36 yıl olan faaliyet sürelerindedir. İşletmelerin profilini belirlemeye yönelik başka bir veri olan İşletmelerin çalışan sayıları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 3: Çalışan Sayısı Personel Sayısı Aralığı Frekans Yüzde , , , , , ve üzeri 2 5,6 Toplam ,0 En çok işçi çalıştıran 2 işletmenin, 1634 ve 2800 personeli bulunmaktadır. En yüksek frekans aralığı arası işçi çalıştıran KOBİ niteliğinde işletmelerdedir. Helal gıda sertifikasının küçük ve orta ölçekli işletmeler için bir fırsat olarak algılandığı ve yeni pazarlara açılma imkânı sağladığı, ankete katılan işletmelerin profillerinden anlaşılmaktadır. 420 Anket sorularından bir diğeri de işletme yöneticisinin eğitim durumuyla ilgilidir. Aşağıdaki tabloda ilgili veriler bulunmaktadır.

6 Tablo 4: İşletme yöneticisinin Eğitim Durumu Mezuniyet Derecesi Frekans Yüzde Ortaöğretim, Lise 9 25,0 Ön lisans-lisans 15 41,7 Lisans Üstü 12 33,3 Toplam ,0 İşletmelerin çoğunlukla Anonim şirket ölçeğinde olması Lisans ve üstü eğitim alan yöneticilerin sayısını arttırmaktadır. Ortaöğretim ve Lise mezunu yöneticiler genellikle sahip yönetici vasfındadır. Tablo 5: Helal Sertifikasını Neden Aldınız? Cevaplar Yüzde Müşteri talebi nedeniyle İhracat işlemlerinde kolaylık sağladığı için aldık Marka değerimizi arttırmak için aldık 8.3 Ürün kalitesini her yönüyle belgelemek için Sektördeki rakip firmalarla rekabet edebilmek için aldık Toplam Helal sertifikasını neden aldınız? sorusu açık uçlu bir cevap olup oldukça titiz bir şekilde kategorize edilmiştir. Yanıtlarda müşterilerin talepleri ilk sırayı almaktadır. İhracat ve fuar işlemlerinde bazı ülkelerin belgeyi zorunlu tutması ve İşletmelerin ürün kalitelerini bir sertifikayla sergilemek, desteklemek istemeleri helal sertifikası almaları için önemli gerekçelerdendir. Sertifikanın alındığı kuruluşların listesi aşağıda verilmiştir. Çalışmada anket gönderilen işletmelerin tamamı TSE ve GİMDES veri tabanında listelenen işletmeler olmuştur. Ülkemizde sertifika veren bu iki büyük kuruluşun dışında da her yıl yeni kuruluşlar eklenmektedir. Helal sertifikalama konusunda maalesef ülkemizde geçerli merkezî bir otorite bulunmamaktadır. Bu durum helal gıda sertifikası için gerekli kurallarda bazı esneklikler ve farklı algılara da açık bir durum oluşturmaktadır. Tablo 6: Sertifikanın Alındığı kuruluş Sertifikalandırma Yapan Kuruluş Yüzde TSE 55,6 GİDES 33,3 RoyalCert 2,8 ICRIC 5,6 Jakim 2,8 Toplam 100

7 Ankete katılan işletmelerin hangi ürün gruplarında helal gıda sertifikalı üretim yaptıklarına yönelik cevaplar aşağıdaki tabloda verilmiştir. Süt ürünleri ve unlu mamuller üreten işletmeler araştırmada ilk sırada yer alırken, ikinci sırada kırmızı et ve tuz işletmeleri almaktadır. Tablo 7: Helal Sertifikalı Ürün Grupları Üretimi yapılan ürün grubu Yüzde Süt Ürünleri 13,9 Kırmızı Et ve Et Ürünleri 11,1 Tuz 11,1 Baharat 8,3 Meyve Suyu 5,6 Bakliyat 5,6 Yağ 8,3 Unlu Mamuller 13,9 Su 2,8 Çikolata 2,8 Tavuk 2,8 Bal 2,8 Gazsız İçecekler 2,8 Makarna Nisasta 5,6 Helva Lokum 2,8 Toplam 100,0 422 Bir başka soruda işletmelerin hela gıda sertifikasına kaç yıldır sahip oldukları sorulmuştur. 1 ve 7 yıl arasında değişen cevaplar alınmıştır. 5 yıldır sertifikaya sahip olan işletmeler en yüksek frekans değerine sahiptir. Araştırmada Helal sertifikasına sahip işletmelerin yeni ürün geliştirme amaçlı Ar-Ge bütçelerinin olup olmadığı ve helal sertifikasına sahip olduklarına yönelik reklam harcamalarının tespitine yönelik sorular da yöneltilmiştir.

8 Tablo 8: Son 3 Yılda AR-GE ve Reklam Harcaması Var Mı? Ar-Ge harcaması yaptınız mı? Yüzde Reklam harcaması yaptınız mı? Yüzde Hayır 69,4 Hayır 50 Evet 30,6 Evet 50 Toplam 100 Toplam 100 Analiz sonucunda; son 3 yılda Ar-Ge yatırımı yapan işletmelerin oranı %69,4 olmuştur. Ankette sorulan diğer bir soru Son 1 yılda işletmenin yeni bir ürün üretip üretmediğiyle ilgiliydi ve sonuçlarda %38,9 oranında hayır cevabı alınmıştır. Reklam harcaması konusunda %50 evet, %50 hayır cevabı elde edilmiştir. Ülkemizde etiketleme mevzuatında yapılacak değişikliklerle, işletmelerin helal sertifikasına sahip olduklarını vurgulamak amacıyla daha çok reklam harcaması yapacağı kanaatindeyiz. İşletmelerin ihracat motivasyonlarını ölçme amaçlı Yurtdışı fuarlara katıldınız mı? sorusuna işletmelerin %66,6 sı hayır cevabını vermiştir. Fuara katılım konusunda isteksiz olan işletmelerin bu kararları başlı başına ayrı bir inceleme konusudur. Dünya helal gıda pazarından daha fazla pay alma potansiyelini taşıyan Türk işletmeleri 500 milyar dolarlık ihracat hedefi doğrultusunda teşvik edilmelidir. İşletmelerin performansına yönelik en önemli sorulardan bir diğeri; İhracat yapıyor musunuz? sorusu olmuştur. Sertifika sahibi işletmelerin %58,3 ü evet cevabını vermiştir. Aşağıdaki tabloda işletmelerin helal gıda sertifikasına sahip olmadan önceki ve sonraki ihracat yapılan ülkelerin sayıları belirtilmiştir. Ankete verilen cevaplar doğrultusunda helal sertifikasının yarattığı olumlu etkinin çok sınırlı olduğu ve doğrudan helal sertifikasına sahip olmanın ihracatı arttırmadığı araştırmanın bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Elde edilen sonuçlarda bazı pazarlarda azalışlar görülmektedir, ancak bu azalışların helal sertifikası ile ilgili olup olmadığı tespit edilememiştir. Ankette verilen açık uçlu cevaplarda yurtdışı satış fiyatında rakiplerin etkisi ve yüksek rekabet cevapları bulunmaktadır. İşletme yöneticileri tarafından dolar kurunun artması en büyük olumsuzluk yaratan unsur olarak öne sürülmüştür. Tabloda helal sertifikası sonrasında yeni pazarlar edinen işletmelerin varlığı görülmektedir. Tablo 9: Helal Gıda Sertifikası Öncesi ve Sonrası İhracat Yapılan Ülkeler Ankete katılan işletmelerin İhracat yaptıkları ülkeler. Sertifika öncesi ihracat yapan işletme sayısı Lübnan 1 1 Irak 8 9 Suudi Arabistan Almanya Honk Kong 1 2 Vietnam 1 1 Sertifika sonrası ihracat yapan işletme sayısı 423

9 Yemen 2 1 Gürcistan 1 2 Libya 1 1 Birleşik Arap Emirlikleri 8 6 Iran 3 1 Kanada 2 1 Suriye 5 5 Cezayir 1 1 Polonya 1 1 Azerbaycan 3 3 Belçika 4 3 Ukrayna 2 2 Bulgaristan 3 2 Romanya 1 2 İtalya 2 2 Turkmenistan 3 2 ABD Hollanda 5 4 Fransa 4 2 İsrail 3 2 İngiltere 4 3 Rusya 1 0 Güney Kore 2 1 Tacikistan 0 1 Malezya 0 1 Araştırmada helal gıda sertifikasından daha eski olan Kosher belgesine yönelik sorular da sorulmuştur. Kosher belgesi ile ilgili bilgi sahibi olan işletmelerin oranı %88.9 dur. Kosher belgesine sahip işletmeler ise %27.8 oranındadır. Açık uçlu sorulan Kosher belgesi almayı düşünür müsünüz? sorusuna verilen ve kategorize edilen yanıtlar ile oranları aşağıdaki tabloda verilmişti. Tablo 10: Kosher Belgesi Almayı Düşünüyor musunuz?

10 Cevaplar Frekans Yüzde Kosher belgemiz var. Müşteri talebi olduğu için ,8 Geçmişte vardı. Talep olmadığı için yenilemedik 2 5,6 Yok. Müşterilerimiz tarafından talep edilmediği için. 6 16,7 Yok. İlgili pazarlara ihracat yapmıyoruz ,9 Kosher belgesi hakkında bilgimiz yok 4 11,1 Toplam ,0 Kosher sertifikalı ürünler talep eden pazarlara satışı olmadığı için belge almayanlar %38,9 oranındadır. Geçmişte Kosher belgesine sahip olup yenilemeyenlerin oranı ise %5,6 dır. Türk işletmelerin Kosher belgesi alma konusunda pek istekli olmadıkları görülmektedir. 7. SONUÇ Dini inançlar, insanların tüm davranışlarını yönlendirmektedir. Tüketim davranışlarını dini inanışlarının yönlendirdiği milyarlarca insan bulunmaktadır. Helal gıda sertifikasına ve Kosher belgesine sahip ürünler bu yönlendirilişe örnek gösterilebilir. Helal ürün sadece dini bir önem arz etmekle kalmayıp; hijyen ve sağlıklı ürün tüketimi anlamına da gelmektedir. Helal sertifikalı ürünler sadece müslümanlar için değil başka din mensupları içinde güvenli gıda anlamı taşımaktadır. 425 Araştırmada anket gönderilen 271 işletmeye fax, mail ve telefon aracılığıyla çok kez anket gönderilmesine rağmen, yanıt alınan işletme sayısı ancak 36 olmuştur. İşletmelerin bazı yatırım ve harcama verilerini paylaşmakta istekli olmamaları, son 3 yılın Ar-Ge ve reklam harcama bütçelerine yönelik iki sorunun analiz dışı kalmasına neden olmuştur. Ülkemizde helal sertifikasının TSE, STK lar ve özel şirketler tarafından verilmesinin yarattığı bazı sıkıntıların olduğu, işletme yöneticileri tarafından dile getirilmiştir. Bazı sertifikasyon çalışmalarının disiplin altında ve belli standartlarda yapıldığı, bazılarının ise esnetildiği düşünülen kurallar çerçevesinde yapıldığı ifade edilmektedir. İşletmelerin yurtdışı Müslüman pazarlara ihracat yapabilmeleri ve fuarlara katılımı için bazı ülkeler tarafından helal gıda sertifikasına sahiplik şartı konulmaktadır. Türk işletmeleri; bu talep ve dolayısıyle rekabet koşullarına uyum sağlayabilmek için sertifikalandırma çalışmaları yapmaktadır. Sertifika sahibi işletmelerin tüm işletmeler içerisinde oranı henüz çok düşük olsa da ihracat oranları yüksektir. Et ve et ürünleri başta olmak üzere unlu mamuller ve süt ürünleri işletmelerinin tüketicilerinin, helal gıda sertifikası konusunda daha hassas olduğu düşünülmektedir. Kosher belgesinin dünya pazarlarında daha eski kabul gören bir belge olmasından dolayı, işletmelerin Kosher konusunda bilgi sahibi olduklarını görüyoruz. Anketin Kosher bölümünden alınan cevaplara göre şirketlerin belge alma gerekçelerini; müşterilerin talebi ve rekabet şartları olmaktadır. Belge sahibi olmayan işletmelerin gerekçelerini ise ilgili müşterilere ihracat yapılmaması ve farklı politik sebepler oluşturmaktadır.

11 Günümüz müşterilerinin gıda tüketim ambalajlarında helal logosu araması ve bu konuda bilinçlenmenin artması işletmeleri helal sertifikasını almaya zorlayan ilk neden olarak karşımıza çıkmaktadır. İhracat işlemlerinde bazı pazarların belgeyi zorunlu tutması, İşletmelerin ürün kalitelerini belgeleme çabaları ve rekabet şartları, işletmeleri helal gıda sertifikasını almaya yönlendiren diğer önemli unsurlar olmuştur. KAYNAKLAR Aziz Y. A. and Chok N. V. (2013), The Role of Halal Awareness, Halal Certification, and Marketing Components in Determining Halal Purchase Intention Among Non- Muslims in Malaysia: A Structural Equation Modeling Approach, Journal of International Food & Agribusiness Marketing, 25, Bonne, K, and W. Verbeke (2008). "Muslim consumer trust in halal meat status and control in Belgium." Meat science, 79, 1, pp Dursun Y., (2011). Tüketicilerin Helal Sertifikalı Ürünlere Karşı Tutumlarını Etkileyen Faktörler ve Risk Algısı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul Essoo N. and Dibb. S. (2004), Religious Influences on Shopping Behaviour: An Exploratory Study, Journal of Marketing Management, 20, 684 Kurtoğlu R., Çiçek B., (2013) Tüketicilerin Helal Ürünler hakkında Algılama, Tutum ve Beklentilerini Tespit Etmeye Yönelik Bir Araştırma, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 8 (3), ss Lada, S., G. H. Tanakinjal and H. Amin (2009). Predicting Intention to Choose Halal Products Using Theory of Reasoned Action, International Journal of Islamic and Middle Eastern Finance and Management, 2(1), Razzaq, Serrin, C. Michael Hall, and Girish Prayag (2016). "The capacity of New Zealand to accommodate the halal tourism market-or not." Tourism Management Perspectives, 18, pp Riaz, N. M. (2007). Halal Production for the Cereal Industry and the Halal Certification Process. Cereal Foods World, 52(4), 192 Samori, Zakiah, and Noorsalwati Sabtu (2014). "Developing Halal Standard for Malaysian Hotel Industry: An Exploratory Study." Procedia-Social and Behavioral Sciences, 121, pp Şahiner A., Çağlar M.Y., Demirci M., Çakır B.,(2017) Halal Industry Global Approach, The Journal of Academic Social Science (ASOS), Vol 41, ss Torlak Ö. (2012), İslam Ülkeleri Arasında Helal Ürün Pazarlama Potansiyeli, Problemleri ve Çözüm Önerileri, Tüketici ve Tüketim Araştırmaları Dergisi, 4(2), 1-9. Wan-Hassan W. M. and Awang K. W. (2009), Halal Food in New Zealand Restaurants: An Exploratory Study, Int. Journal of Economics and Management, 3(2), Yusof, Shazlinda Md, and Noriyuki Shutto (2014). The Development of Halal Food Market in Japan: An Exploratory Study. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 121, pp

12 Yusuf, Eddy, and Mohd Shukri Ab Yajid (2016). IL7-Halal pharmaceuticals and cosmeceuticals from the perspective of higher education. Asian Journal of Pharmaceutical Sciences, 11, 1, pp