İSMAİL GASPIRALI YI ANLAMAK

Transkript

1 İSMAİL GASPIRALI YI ANLAMAK ATAALP KADİR PINARER İstanbul, 2017

2 YAZARIN ÖZGEÇMİŞİ Dedesi (Avcıköylü Yahya), 1919 yılında Kırım dan Türkiye ye hicret etmiş bir Kırım Türkü olan Ataalp Kadir Pınarer, 1964 yılında dünyaya geldi yılında Deniz Harp Okulu ndan mezun oldu. Deniz Kuvvetleri Komutanlığı bağlısı çeşitli gemi ve karargâhlar ile Genelkurmay Başkanlığı ve NATO karargâhlarında görev yaptı yılında Deniz Harp Akademisi ni, 2004 yılında Silahlı Kuvvetler Akademisi ni bitirdi. Emekliliğini takiben başladığı İstanbul Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler bölümünden 2014 yılında İsmail Gaspıralı ve Kırım Tatar Milli Hareketi konulu tezi ile doktorasını vererek mezun oldu. Araştırmacı yazar Ataalp Kadir Pınarer; büyük düşünür, gazeteci ve yazar İsmail Bey Gaspıralı nın; Millete hizmet etmek istiyorsan, elinden gelen işle başla sözünü kendisine düştür edinerek çalışmalarını sürdürmektedir. i

3 ÖNSÖZ İsmail Gaspıralı ( ), döneminin önde gelen Türk şahsiyetleri arasında yer almasına karşın, bu alanda yapılmış olan akademik çalışmaların yetersizliği nedeniyle ülkemizde ve Türk Dünyasında adı az bilinen ancak önemi her geçen gün daha da anlaşılan bir düşünce adamıdır. Bu çalışmanın amacı; Kırım Tatar Millî Hareketinin tarihsel perspektifi bağlamında, Kırım Tatarlarının siyasi, sosyal, kültürel ve millî kimlik gelişiminin incelenmesi; bu kapsamda özellikle Sovyet Rusya döneminde unutturulmaya çalışılan İsmail Gaspıralı nın fikirlerinin gün ışığına çıkartılarak, Kırım Tatarları ndaki etnikçilik ve/veya milliyetçilik hareketlerine yönelik etkilerinin ortaya konulmasıdır. Yeryüzünün dört bir yanına dağılmış Kırım halkına bir armağan niteliği taşıyan bu çalışmanın faydalı olmasını dilerim. 1

4 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 1 İÇİNDEKİLER...2 GİRİŞ... 4 BİRİNCİ BÖLÜM TARİHSEL SÜREÇ 1.1. Rus İşgali Altındaki Kırım Tatarları nın Genel Durumu Tatar Göçleri Rus İşgali Altındaki Tatar Toplumundaki Eğitim Durumu Uyanış ve Reform Düşüncesinin Öncüleri., İsmail Gaspıralı ve Millî Uyanışın Başlaması İsmail Gaspıralı'nın Çocukluk, Arayış ve Hazırlık Yılları İsmail Gaspıralı'nın Eğitimcilik ve Gazetecilik Yılları İsmail Gaspıralı'nın 1905 Devrimi Sonrasındaki Yılları Yıllarında Tüm Rusya Çapında Düzenlenen Türk Kongreleri Genç Tatarlar Hareketi İsmail Gaspıralı nın 1907 Sonrasındaki Yılları...64 İKİNCİ BÖLÜM İSMAİL GASPIRALI'NIN DÜŞÜNCELERİ 2.1. Gaspıralı nın Düşüncelerinin Oluşmasına Katkı Sağlayan Etkenler Gaspıralı ve Panslavizm Misyonerlik Faaliyetleri ve Gaspıralı Üzerindeki Etkisi Gaspıralı Üzerinde Osmanlı Etkisi Gaspıralı'nın Fikir Dünyası Rusya Müslümanları ve Rus Doğu Anlaşması Makaleleri Temelinde Analiz

5 2.3. Gaspıralı'nın Millî Kimlik Anlayışı Gaspıralı'nın Eğitim Üzerine Görüşleri Gaspıralı'nın Kültür ve Dil Üzerine Düşünceleri Gaspıralı nın İslâma Bakış Açısı Gaspıralı'ya Yöneltilen Eleştiriler SONUÇ

6 Yeniden yeşereceği, gövdesinden filizlerin fışkıracağı sona erdi sanılan bir ağaç değil mi Kırımlılar? Ulusça bağımsızlıklarını yitirdikleri günden başlayarak, ağacın dalı budağı kesilmediği bir devre geçmedi. Gene de taze filizler fışkırdı gövdesinden. Filizlerin kalınlaşıp dal budak olmasına zaman kalmadan, tekrar kesildiler. Gövde yeniden filizlendi. Sonunda kökünden kesilip uzak, ıssız ve kısır bir toprağa atıldı. Orada da yeni filizler fışkırdı gövdesinden; filizler dal oldu, dallar uzadı, uzadı, ağacın bin yıl önce dikildiği toprağa ulaştılar. Cengiz DAĞCI GİRİŞ Bu çalışmada; Dünya kamuoyunda tarihleri, mücadeleleri ve güncel sorunları pek az bilinen, Kırım ın Rus İmparatorluğu egemenliğine girmesinden bu yana yok olmamak için mücadele etmiş, birçok zulme ve baskıya maruz kalmış, 1944 yılında topyekün Sibirya ve Orta Asya ya sürülmüş ve yaklaşık yarısına yakını sürgün ve sonrasındaki zor koşullarda yaşamını yitirmiş olan Kırım Tatarlarının bir ferdi olan Gaspıralı İsmail in geleneksel yapıdan millî bir kimlik inşasına uzanan bu süreçteki etkilerinin ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda, tarihi; biyografik inceleme kapsamında İsmail Gaspıralı nın çalışmaları, makaleleri, eserleri incelenmiş; Gaspıralı nın etkileri ortaya konulmuştur. Yaklaşık dört yıl İsmail Gaspıralı ve Kırım Tatar Milli Hareketi üzerine çalıştım ve bu çalışmalarımı kitaplaştırdım. Bu aynı zamanda benim doktora tezimdi. Çalışmam siyaset bilimi gözlüğüyle ve bakış açısıyla yapıldı, biraz da sosyoloji yöntemleri kullanıldı. Çalışmalarımda dikkatimi çeken önemli bir husus, Gaspıralı nın yeterince bilinmediği veya belki daha doğrusu, yüzeysel bir şekilde bilindiğiydi. Birçok insan 4

7 Gaspıralı yı tanıdığını, bildiğini söylüyordu ancak bildikleri ya Dilde Fikirde İşte Birlik sözü ya da onun çok büyük bir eğitimci olduğu ve Tercüman gazetesini çıkardığı gibi sathi bilgilerdi. Bu konuda çalışmalar vardı, ancak özellikle Türkiye deki çalışmalar daha çok bir tarihçi gözüyle yazılmıştı ya da sadece onun Arap harfleriyle yazdığı yazıları ve makaleleri Latin harfleriyle ve bazen sadeleştirerek yeniden yayınlamaktan ibaretti. Oysa onun gerçek amacının ve hedefinin ne olduğu, bu amaç doğrultusunda nasıl bir yol ve strateji izlediği, hangi yöntemleri ve araçları kullandığı ve gerek Kırım Tatarlarına gerekse diğer Türklere etkisinin ne olduğu konusu hemen hiç işlenmemişti. Ben çalışmamda kısmen bu konuya da odaklandım. Eğer mevcut bilgi birikimi üzerine bir tuğla koyabildiysem, ki bilim böyle adım adım ilerler, bu bana kafidir. Gaspıralı, Kırım Bahçesaray Avcıköy de doğmuş, farklı ülke ve kültürler içinde aldığı eğitim ile çok boyutlu entelektüel bir kişilik geliştirmiş, keskin gözlem yeteneği ve içindeki lider, girişimci ruh ve millet sevgisine dayanan çalışma arzusu ile başta Rusya sınırları içinde yaşayan Türkler olmak üzere, Türklerin millî uyanışında çok önemli bir rol oynamış tarihi bir şahsiyettir. O, milletinin uyanışını gerçekleştirmek adına, Türk ve Müslüman üst kimliği çerçevesinde ifade edilebilecek bir millî bilincin oluşması için gerekli temelleri kurmak üzere, tüm hayatı boyunca çalışmıştır. Gaspıralı İsmail i doğru anlamalı ve doğru tanıtmalıyız. Çünkü maalesef birazdan anlatmaya çalışacağım gibi, o çeşitli nedenlerle, bilmeyerek veya bilerek ve kasıtlı olarak, farklı yansıtılmaya çalışılabilmekte; bunu yapanların plan ve projeleri doğrultusunda kullanılmaya çalışılmaktadır. Gaspıralı nın doğru anlaşılması her şeyden önce; 5

8 demektir; Türklüğün ortak geleceğine yönelik sağlam ve doğru ideallere sahip olmak Türklerin birlik olma ideali doğrultusundaki kutsal yolculuğunda ve mücadelesinde, temel bir mevziiyi kazanmak demektir; Ve tabii ki, Gaspıralı İsmail in manevi mirasına sahip çıkmak demektir. Bu hem O nun manevi şahsına hem de Türk milletine olan bir borcumuzdur. Gaspıralı nın doğru anlaşılması elbette yeterli değildir. Asıl olan inanıyorum ki, o da kesinlikle böyle arzu ederdi; onun fikirlerini geniş kitlelere ulaştırmak, öğretmek ve yaymaktır. Ama unutulmamalıdır ki, ancak onu doğru anlarsak fikirlerini doğru şekilde yayabiliriz. Gaspıralı İsmail in çok yönlü kişiliği ve çalışmaları onun doğru anlaşılmasını güçleştirmekle beraber, bundan daha önemli ve dikkatle yaklaşılması gereken diğer bir konu; Rusların onu kendi çıkarları doğrultusunda kullanmak istemeleri ile yine bazı çevrelerin onu farklı veya tek yönlü gösterme çabalarıdır. Gaspıralı'nın aldığı çok yönlü eğitim ve kendini geliştirmesinde önemli bir rolü olan seyahatlerinin temelini attığı çok yönlü entelektüel yapısı, onu anlamada güçlüklere ve çeşitli tartışmalara yol açmış olabilir. Çünkü herkes baktığı açıya göre onda farklı şeyler bulmuştur. Bazı Ruslar onu Türkçülük ve İslamcılıkla suçlarken, kadimci mollalar da onu Ruslaşmış, Batı taklitçiliğine düşmüş ve dine zararı dokunan biri ve hatta hain olarak görüyorlardı. Genç Tatarlar ve Kazan'daki sosyalist eğilimli bazı aydınlar onu Çar taraftarı, tutucu ve eski düzen taraftarı diye suçlarken, diğer bazı kişiler de onun Batı Medeniyetine bir Nazar-ı Muvazene adlı makalesinde, Batı medeniyetinin ve kapitalist düzenin birçok kötü yanını 6

9 olanca çıplaklığıyla ortaya koyması karşısında, düzen karşıtı sol görüşlü biri olduğunu düşünebiliyorlardı. Oysa, Gaspıralı, her şeye milletinin faydası penceresinden bakmış, eleştirilere kulak asmadan, her zaman ılımlı, birleştirici ve toparlayıcı olmaya çalışarak, uzun soluklu bir yol ortaya koymuştur. Rusların Gaspıralı yı kullanma çabaları yeni değildir. Ruslar çarlık zamanında misyonerlik ile Ortodokslaştırma faaliyetleri yanında Rus yanlısı aydın yetiştirme ve kullanma stratejisi izlemişlerdir. Ruslar mirza asıllı, önde gelen ailelerin çocuklarını bu kapsamda hedef olarak alıyor, bu çocukları en azından Rus yanlısı olarak yetiştirmeye dönük bir strateji izliyorlardı. Gaspıralı da hem anne hem de baba tarafından mirza idi ve Rus okullarında hatta Moskova da askeri lisede okumuştu. Rusça yı ana dili Tatarca dan çok daha iyi kullanıyordu. Moskova da devrin panslavistlerinin bu etkileme çalışmalarının tam merkezinde yer almıştı. Devrin ünlü panslavist gazetecisi Mihail Katkov un evinde birçok kez ağırlanmıştı. Rus okullarında okumuş, Rus kültür ve diline kendi dilinden çok daha fazla hâkim olan, Bahçesaray belediye başkanlığı yapmış, yönetim ve Rus ileri gelenleri ile yakın ve dostane ilişkiler sürdüren, İsmail Gaspıralı'ya, yönetim makamlarında kendi emperyal çıkarları doğrultusunda kullanma amacı taşıyan bir güven olduğunu söylemek tabi ki mümkündür. Tercüman gazetesinin 1883 yılında basımına izin verilmesi ve çok sıkı Çarlık sansür ve baskısına karşın Tercüman ın yayınına 1918 yılına kadar izin verilmesi buna bağlanabilir. 7

10 Ancak Gaspıralı tüm bunlara rağmen, aldığı bütün bilgi birikimi ve tecrübeyi kendi milletinin yok olmaması, tekrar güçlenmesi ve millet haline gelmesi için uzun soluklu bir strateji geliştirmek için kullanmıştır. Panslavist Rus milliyetçileri yanında Ortodoks misyonerler de imparatorluk sınırları dâhilinde yaşayan Türk-Tatar unsurların asimilasyonu için çalışıyordu. Kazan'daki ilahiyat üniversitesinde çalışan bir profesör olan İlminski bunların en önemlisi ve oluşturduğu yöntemlerle günümüze kadar derin etkiler yaratmış olan bir şahıstı. İlminski, Rusya idaresinde yaşayan Rus olmayan milletleri Ruslaştırmanın tek yolunun Hristiyanlığın insanlara kendi dillerinde öğretilmesi ve yerli halktan devşirilmiş papaz ve öğretmenlerin bu işte etkin olarak kullanılması olduğunu düşünüyordu. Rus Çarı ve hükümeti, yarı kölelik ve serflik sisteminin 1861'de kaldırılmasından sonra, o zamana kadar genelde uygulamış oldukları, topraklara el koyma ve köleleştirme metoduyla Hristiyanlaştırma faaliyetlerinin mümkün olamayacağını da görerek 1870'de ana dil yoluyla Ortodokslaştırma ve Ruslaştırma olan İlminski metodunun uygulanmasını kabul etmişti. Eğitimciliğinden ziyade koyu bir Rus milliyetçisi ve Hıristiyan bir fanatik olan İlminski, Müslüman aydınlarına da adeta savaş açmıştı. Ona göre cahil din adamı ile cahil idarecilerin başta bulunduğu Müslüman toplulukları kontrol etmek kolaydı. Ama bilgili ve aydın din adamlarının müftü yapılması, eğitim kurumlarında ve devlet idaresinde Müslüman aydınlara yer verilmesi doğru değil ve son derece tehlikeliydi. Ruslaştırma siyaseti için büyük bir engel olarak gördüğü Müslüman aydınların önemli mevkilere, özellikle eğitim kurumlarına getirilmemesini isteyen İlminski, Ruslaştırma kampanyasının başarıya ulaşması için bu konunun önemini yetkililere sık sık hatırlatıyordu. 8

11 İlminski, yakın dostu ve Rus Ortodoks kilisesinin başı olan Pobedonostsev'e yazdığı bir mektupta; Gaspıralı'nın bir tek gayesi var. Rusya idaresinde yaşayan milyonlarca Müslümanı birleştirmek, modern eğitimle ve Avrupa uygarlığının imkânları ile daha kuvvetli hale getirmek ve İstanbul'un bu hususta desteğini sağlamak. Bu bizim yaptıklarımıza ve yapmak istediklerimize ters düştüğü gibi, Rus Ortodoksluğu için de büyük bir tehlike teşkil edecektir. Bunun için, Gaspıralı'nın ve gazetesinin susturulması gerek. Bunu temin için mutlaka hükümet yetkilileri ile görüşmelisin ve gerekeni yaptırmalısın, diyordu. İlminski sisteminin asıl etkisi maalesef 20. Yüzyılda görülmüştür. Türk lehçeleri İlminski'nin koyduğu farklı karakterdeki harflerden oluşan alfabeler yoluyla birbirinden uzaklaştırılmış ve aradaki dil birliği büyük bir darbe almıştır. Bunun sonucunda, dil açısından birbirlerine büyük oranda yakın olan Türk halkları kendi lehçelerinin yerel diller haline getirilmesiyle, adeta köklerinden koparılarak, farklı milletlere dönüştürülmeye çalışılmıştır. Sovyet Rusya Çarlığa karşı bir devrimle kurulmasına rağmen Türklere karşı İlminski metodunu daha kapsamlı olarak uygulamıştır. Bu stratejilerinin baş düşmanı saydıkları İsmail Gaspıralı düşman ilan edilmiş ve unutturulmaya çalışılmıştır. Mezarı sürgünden hemen sonra yok edilmiş, eserleri yok edilmeye çalışılmış, onun yazı, makale ve hatta resimlerini bulunduranlar takibata uğramıştır. Günümüzde ise; Rus emperyalizminin Sovyet sonrası sisteme göre uyarlanmış, adeta farklı ambalajlanmış, makyajlanmış bir hali, Neo-avrasyacılık adıyla Aleksandır Dugin tarafından geliştirilmiş ve savunulmaktadır. Bundan daha önemli bir konu, bu şahsın Putin in söylem ve uygulamalarında önemli etkileri olmasıdır. Dugin Ukrayna nın askeri olarak işgal edilmesini ve en sert şekilde ezilmesini istemektedir. Yeni Rusya adıyla güney Ukrayna da, Karadeniz in kuzeyini Romanya ya kadar içine alacak yeni bir özerk devlet kurularak Rusya ya 9

12 bağlanması planlarının ana teorisyeni odur diyebiliriz. Kırım ın Ruslar tarafından ilhakı da bu görüşlerin eseridir. Neo-avrasyacı bir politika izleyen Rus yönetimi, Gaspıralı yı Avrasyacı gibi göstermeye ve Rus emperyal çıkarları doğrultusunda kullanmaya çalışmaktadır. Oysa Gaspıralı asla Avrasyacı olmamıştır. O nun tüm amacı Türk halklarının tek bir millet olarak ortaya çıkması için gerekli alt yapının kurulmasına dönük olmuştur. Onu tam anlayıp anlatamaz isek bu yöndeki faaliyetlerin olumsuz etkilerini engelleyemeyiz. Diğer taraftan Gaspıralı yı İslamcı bir düşünür olarak tanıtmak isteyenler de onun fikri mirasına yönelik bir diğer tehdidi oluşturmaktadır. Çeşitli anma toplantıları ve konferanslar ile onu bu yönde göstermeye yönelik faaliyetler onun düşünce mirasına zarar verme veya en azından tek bir boyuta indirme ve değerini azaltma riski taşımaktadır. Gaspıralı dinî bir eğitim, medrese eğitimi görmemişti; tam tersine, tamamen batılı bir tarzda, Rus okullarında ve Rus askeri lisesinde okumuştu. Bir din âlimi hiç değildi. Ancak felsefi, sosyolojik, tarihsel ve en önemlisi saptanan hedefe yönelik fayda noktasında, pratik açılardan İslâm dinine yönelik bir bakış açısına sahipti. Dinin, kültürün en önemli öğelerinden biri olduğunun ve özellikle asimile olmaya karşı direnme noktasında nasıl bir savunma mekanizması oluşturduğunun farkındaydı. Bunun ötesinde, temel tespitlerinden birisi; tüm İslâm toplumlarındaki geri kalmışlık, gelişmemişlik, gayri modernlik gibi ortak sorunların varlığı idi. Ona göre, madem sorunlar ortaktı, çözüm de ortak aranmalıydı. Dinin oluşturduğu dayanışma ruhu ile gerçek öz inanca ulaşıldığı takdirde, Darürrahat Müslümanları adlı futuristik romanında anlattığı gibi, Müslümanların en modern, müreffeh ve gelişmiş bir devlet ve toplum yaratmamaları için bir neden yoktu. 10

13 Ayrıca Gaspıralı yı Türkiye Türkleri Türkçüsü gibi algılamak da yanlış olacaktır. O nun düşüncesi tüm Türk topluluklarını içeren sentez bir millet yaratmaktı demek belki daha doğru olacaktır. Bu noktada, Gaspıralı yı anlamak için onun asıl amacını ve bu amaca ulaşmak için nasıl bir yöntem ortaya koyduğunu anlatmaya çalışacağım. Gaspıralı nın ana amacı Balkanlardan Doğu Türkistana kadar olan coğrafi bölgede tüm bu akraba Türk topluluklarının tek bir millet haline gelmesinin fikri ve beşeri alt yapısını hazırlamaktı. Bu amaç doğrultusunda ortak edebi dil yaratılması, eğitim ve modernleşme yoluyla beşeri sermaye yani bir aydın kitlesi yetiştirilmesi, halkın eğitim, gazete ve matbuat yoluyla uyandırılması onun benimsemiş olduğu stratejiydi. Böylelikle Türkler arasında ortak bir milli bilinç oluşturulacaktı. Gaspıralı yı böylesi bir uğraşıya sevk eden durum neydi? O konuya da kısaca değinecek olursak; Gaspıralı ya göre Rusya Müslümanları kültürel, sosyal ve ekonomik bir asimilasyon ve yok olma tehdidi ile karşı karşıyaydılar. Özellikle Kırım Tatarları açısından da geleneksel İslamî kültür, tutucu çevrelerin de etkisiyle halkı cahil, köhne, uyuşuk, hareketsiz bir konuma düşürmüş; ekonomik ve kültürel olarak geri bırakmıştı. Bu gidişat devam ettiği takdirde; gelişmiş Rus sosyal yapı ve kültürü ile mücadele edemeyen Kırım Tatarlarının Ak Topraklar olarak adlandırdıkları Osmanlı Ülkesi ne göç veya yok olma seçeneklerinden başka şansları kalmıyordu. Çarlık Rusya sı Müslüman Türkleri soyluluk hakkı tanıdığı küçük bir azınlık sınıf ile çıkar ilişkisi kurarak ve devlet tarafından atanan, memur 11

14 konumundaki din adamları kanalıyla yönetiyordu. Halkta İslamî bir kimlik algısı mevcuttu ve içinde bulundukları yer dar-ül harp alanı olmasına rağmen en ufak başkaldırı bile en sert şekilde cezalandırıldığından böyle bir şansları yoktu. Eğitim Rus yetkililerin de teşviki ile ezbere dayanan, dinî bir eğitimdi. İnsanlar çok dar bir çevrede, dünyayı, kendilerini, yaşadıkları devleti ve durumlarını kavrayamadan yaşayıp ölüyorlar; ellerindeki topraklar ya zorla el konularak, ya da kandırılarak ellerinden alınıyor, bir gün kaçınılmaz olarak göç edecekleri düşüncesiyle ellerindeki toprakları da yeterince işlemiyorlardı. Sonuç kaçınılmaz olarak fakirlik ve cehalet içinde geçen bir yaşamdı. Osmanlı Devleti nin göçmenlere izin çıkardığına yönelik Çarlık yönetimince kasıtlı olarak yapılan açıklamalar ve bu konuda haber salmalarla göç de kaçınılmaz bir hal alıyordu. İşte bu yok olma tehdidini ortadan kaldırmak üzere İsmail Gaspıralı; dağınık ve birbirinden kopuk halde yaşamakta olan Rusya Türklerinin tek bir millet halinde birleşmesinin temelini oluşturacak, onların sosyal, kültürel ve siyasî alanlarda itibarlı, modern ve güçlü bir duruma gelebilmelerini sağlayacak, bir bakıma yeniden doğuş stratejisi olarak adlandırılabilecek, uzun vadeli bir strateji benimsedi. Bu strateji kapsamında; - Eğitim konusunda; daha kolay okuma yazma sistemi olan usul-ü savtiye metodunun kullanılması, modern usul-ü cedit mekteplerinin kurulması ve yaygınlaştırılması, eğitimin desteklenmesi için hayır cemiyetlerinin kurulması ve teşvik edilmesi, - Ortak edebi bir dilin benimsetilmesi ve yaygınlaştırılması, 12

15 - Tercüman gazetesi ve matbuat ile bu konuların teşvik edilmesi ve halkın bilinçlendirilmesi, Gaspıralı nın planlayıp oluşturduğu ve kullandığı yöntem ve araçlardı. Gaspıralı nın uzun uğraşılar sonucu izin alarak 10 Nisan 1883 yılında faaliyete geçirdiği Tercüman gazetesi, kesintisiz bir şekilde 1918 yılına kadar yayın hayatını sürdürdü ve o nun düşünceleri paralelinde, geniş coğrafyalarda, akraba ve kardeş Türk halklarının uyanışına hizmet etti. İsmail Gaspıralı nın eğitim çalışmaları; okuryazarlığın hızla artırılması, okul müfredatlarının modernleştirilmesi ve yenilikçi okullar olarak tasarladığı cedit mekteplerinin sayısının artırılması stratejisi üzerinde şekillenmişti. Ona göre; mevcut eğitim sistemi İslâm ı daha parlak bir geleceğe taşıyabilecek eğitimliler ordusunu yaratmaktan çok uzaktı ve eski sistemde devam edilmesi, artan yoksulluktan başka bir fayda sağlamayacak ve milletin mahvına yol açacaktı. Bu kapsamda, eğitime yönelik ilk hizmeti, Bahçesaray da usul-ü savtiye olarak adlandırdığı fonetik metotla 40 günde okuma yazma öğretilebileceğini göstermek oldu. Böylece bu konuda da ünü hızla yayıldı. Tercüman Gazetesi nin kurulmasından bir yıl sonra Bahçesaray da ilk usul-ü cedit mektebi açıldı. Özellikle Kırım ve Kazan da hali vakti yerinde olan zenginler yanında, tüm halkın adeta bir seferberlik ruhuyla benimsediği bu eğitim hamlesi, meyvelerini süratle vermeye başladı yılına gelindiğinde 5000 adet usul-ü cedit mektebi ve 9 adet günümüz üniversitesine denk olan, medrese açılmış veya tadil edilerek yeni tarzda eğitime başlamıştı. İsmail Gaspıralı ortak edebi dil birliğini nasıl ve ne şekilde tasavvur ettiği üzerinde kesin bir şey yazmamış ve söylememiş olmakla beraber; Bekir Sıtkı Çobanzade Türk-Tatar Lisaniyâtına Medhal adlı eserinde, o nun Osmanlı İstanbul Türkçesine dayanan bir temelde, yabancı kaide ve anlaşılmayan, ağdalı 13

16 Arapça, Farsça tabirlerin kaldırıldığı, sadeleşmeci bir üslup benimsediği tespitinde bulunmuştur. İsmail Gaspıralı, İstanbul Türkçesi ile diğer Türk lehçelerine daha yakın olan Kırım Türk lehçesinin karışımından oluşan, nispeten sade sayılabilecek Türkçeyi tüm Türk yurtlarına yaymak için hayatı boyunca çalışmıştır. Bu amaçla kullandığı en etkin araç ise şüphesiz Tercüman gazetesi olmuştur yılında gerçekleşen inkılâp sonrasında meydana gelen genel bir hürriyet havası, baskı altındaki ve hiçbir siyasî hakkı bulunmayan Rusya Türkleri ni de etkilemiş, aydınları hareketlendirmiş ve bu yolda tüm Rusya Müslümanları nın ortak yönetim ve koordinasyonunu sağlamak amacıyla, Müslüman kongreleri düzenlenmişti. Gaspıralı İsmail in aktif olarak iştirak ettiği üç adet kongrede Müslüman İttifakı (İttifag el-muslimin) partisinin kurulması yönünde önemli adımlar atılmış, üçüncü kongre de Rusya daki bütün cedit okullarında ortak bir eğitim programını uygulanması ve Türk halklarını kültürel ve dil olarak birleştirmeye yönelik, edebi bir Türkçenin tüm mekteplerde mecburi olarak okutulması kabul edilmiştir. Bu durum, İsmail Gaspıralı nın milletini uyandırmak üzere başladığı gayretli çalışmaların o devirde amacına ulaştığının açık bir göstergesiydi. Bu kongrelerin diğer bir önemi, millî uyanışa yönelik yetişmiş bulunan aydınların çalışmalarının daha koordineli bir duruma gelmiş olmasıdır. Zaten bu evreden sonra milli bilinç hızla kitleselleşmiştir. Gaspıralı nın bu strateji ve çalışmaları sonunda yarattığı etkiyi anlatabilmek için, kısa bir teorik bilgi vermek gerekmektedir. 14

17 Bir milletin tüm niteliklerine kavuşma maksadını taşıyan teşkilatlı çalışmaların oluşturduğu süreci millî hareketler olarak nitelemek mümkündür. Bir millî hareketin başlamasından nihaî hedeflere varılması arasında üç yapısal evre mevcuttur. İlk evrede grubun kültürünün ve varlığının keşfedilerek diğer grup üyelerine yayılması çalışmaları gerçekleştirilir. Bu evre bir bakıma millî harekette ilk kıvılcımların ortaya çıktığı zamandır. İkinci evrede aktivistlerin çalışmaları ile etnik grup içinde artık netleşmiş düşünceler doğrultusunda millî kimliğin kitlesel olarak benimsenmesi ve harekete katılma gerçekleştirilir. Ancak bu evreden sonra üçüncü evrede eksiksiz bir toplumsal yapı yani siyasi gücün ele geçirildiği durum oluşturulabilir. Gaspıralı ile başlayan Türkler arasındaki kültürel uyanışı bu düşünceler paralelinde ilk evre olarak adlandırmak mümkündür. Bu evrede halka dayanan bir millet oluşumu projesi kapsamında Gaspıralı nın başlattığı cedit (yenilikçi) eğitim ve okullar sayesinde yetişen seküler bir aydın ve entelektüel kesim, toplumu tarihi bir kültür topluluğundan millete dönüştürmek üzere çalışmıştır. Kırım Tatarları nın Gaspıralı öncesindeki tutumu içe kapanma iken; Gaspıralı ve diğer aydınların çalışmaları ile modernleşmeyi benimsemekle beraber, gelenekleri muhafaza etmek olarak adlandırılabilecek olan reformcu yaklaşım öne çıkmıştır. 15

18 Genç Tatarlar ve Vatan Cemiyeti dönemi, millî fikirlerin Kırım Tatar toplumu bünyesinde kitleselleştiği bir dönem olduğundan bu dönemi de ikinci evre olarak niteleyebiliriz. Gaspıralı nın rolüne gelince; Gaspıralı, milliyetçilik, etnik uyanış ve inşa sürecinde elitlerin etkisini ortaya koyan, kendine has ve ilginç bir örnek oluşturmaktadır. O, zengin sınıfı ve din adamlarını ikna edip desteklerini alarak, kendi yetiştirdiği muallim ve aydın tabaka liderliğinde, tamamen halka dayanan, tabandan yukarıya bir millet inşası projesini denemiştir. Gaspıralı millî bilincin geliştirilmesi adına, akademik bir ilgi oluşturulmasını Tercüman gazetesi ve diğer matbuat ile sağlarken; aynı zamanda cedit okulları vasıtasıyla doğrudan millî bilince sahip öğrencilerin yetiştirilmesinin yolunu açmış, bahsettiğim birinci evrenin ana mimarı olmuştur. Ayrıca, doğrudan kongre çalışmaları, toplantılar ve gazetesinde yazdığı makalelerle ve matbuat yoluyla yine biraz önce bahsettiğim ikinci evre çerçevesinde millî ajitasyon için çalışan öncü bir aktivist olmuştur. O nun büyük bir millet oluşturma projesi, gerçekten üzerinde çalışılmayı, araştırılmayı, doğru anlaşılıp yayılmayı hak eden bir projedir. Genç kuşaklarımızın bu fikirlere ihtiyacı vardır. 16

19 TARİHSEL ARKA PLAN 1.1. Rus İşgali Altında Kırım Tatarları nın Genel Durumu Rus işgali altındaki Kırım Tatar toplumunda uygulanan emperyal Çarlık politikaları nedeniyle genel bir topraksızlaşma, serfleşme, tutucu mollalar etkisinde dine sarılma ve tüm bilgilenme ve eğitim faaliyetlerinden, toplumdan ve genel toplum hayatından kopma, Ak Topraklar olarak adlandırılan Osmanlı topraklarına göçün tek kurtuluş olarak görüldüğü bir durum meydana gelmişti. Panslavizm ve Rus milliyetçiliği, misyonerlik faaliyetleri kapsamındaki Ortodokslaştırma faaliyetleri, eğitimsizlik, cehalet ve içine kapanma sonucunda toplum topyekün geri kalarak Rus kültürü ile rekabet edemez hale gelmişti. Bütün bunların neticesinde meydana çıkan asimile olma tehlikesi, diğer taraftan topraksızlaştırma ve serfleştirme ile siyasi, ekonomik ve kültürel baskılar sonunda Osmanlı topraklarına göç etme olgusu bu dönemin temel belirleyici faktörleriydi. Bu faktörlerden göç incelenmesi gereken başlı başına önemli bir alandır. Öyle ki; ilhaktan sonra nüfusun yaklaşık % 85 i 1 (1793 yılında toplam nüfus ve Tatar nüfusu ) Tatarlar dan ibaret iken; yüz yıl sonra Tatar nüfusu Tavrida Eyaleti'nde yüzde on üç oranına inmiştir. Fisher in, ilhaktan hemen sonra Tavriçeskiya Valisi olarak atanan Baron Igelstrom tarafından 1784 yılında yaptırılan bir çalışmadan aktardığına göre; Yarımadadaki Tatar erkek nüfusu ve toplam Müslüman nüfusu olarak tahmin ediliyordu ve 1772 den sonraki yıllarda nüfus %50 oranında azalmıştı. Ruslar askeri olarak işgal ve siyasi olarak ilhaktan sonra, bir bakıma nüfus harbi uygulamaya devam etmiş, Kırım'ın Rus ana toprağının bir parçası olması ve mümkünse Türksüz bir Kırım hedef alınmıştır. 1 Fisher Alan, a.g.e., s

20 1.2. Tatar Göçleri Rusların Kırım'ı ilhak etmelerinden sonra bölgeye getirdikleri feodal düzen sonrası Tatarlar ın büyük oranda topraksızlaşması ve serfleşmesi, savaşlar ve göçler nedeniyle usta çırak ilişkileri ile yaşayan zenaat ve el sanatlarında görülen gerileme, bağ ve bahçeciliğin de azalan nüfus, topraksızlaşma nedeniyle gerilemesi ve bunlara bağlı olarak Tatarlar ın içine düştüğü ekonomik zorluklar ile; millet ve vatan kavramının din ile bütünleşmiş olması sonucu, İslami kültür ve inanışa göre Dar-ül harb (kafirlerin yönetimi altındaki) bu toprakların artık müslüman toprakları olarak görülmemesi ve dinlerini serbestçe yaşayabilecekleri Ak Topraklar olarak adlandırdıkları Osmanlı topraklarının asıl vatan olarak algılanmaya başlanması, Tatarlar ın Rus idaresi ve kültürüne hiçbir zaman ısınamamaları ve en azından yabancı olarak gördükleri bu ülke ve millet için zorunlu askerlik yapmak istememeleri ile göçler dalga dalga ve kaçınılmaz bir sonuç olarak ortaya çıkmıştır. Kırım'da Rus Çarlığı tarafından uygulanan siyaseti ise genel hatları ile şöyle tanımlamak mümkündür: Halkın çeşitli baskılarla yurtlarından çıkarılması, göçün teşvik edilmesi ve Rus halkının boşalan toprak ve köylere yerleştirilmesi, Rus hristiyan kültürünün Ortodoks kilisesi rehberliğinde bölgedeki Tatarlar a aşılanması. Bununla beraber görünüşte ve kanunlara göre ilhakı takiben halka çeşitli haklar vaadedilmişti. Örneğin, İlhak Bildirisi nde şu sözler verilmişti: Ciddi ve geriye alınmaksızın şahsımız ve haleflerimiz adına bu memleketin insanlarına öz tebamız gibi muamele yapacağız; şahıslarını, mallarını, camilerini ve dini ananenelerini muhafaza ve müdafaa edeceğiz 2. On bir yıl sonraki 1794 yılındaki senatoya yönelik Çarlık Hümayunu'nda; yeni ilhak olunan Tavrida eyaletindeki 2 Fisher, a.g.e., s

21 bütün mülk sahibi müslümanların kendi mülklerinin hür sahipleri olarak tanındığı bildiriliyordu. 3 Gerçekte amaçlanan siyaset ise, ilhakı takip eden yıllarda vakit geçirilmeden uygulanmaya başlandı. Bu kapsamda; birçok cami kiliseye çevrildi veya yıkıldı, Kırım Türkleri şehir ve köylerinde kiliseler, manastırlar yapıldı. Aydınlar ve sözü geçen kanaat önderleri ve yerel yöneticiler türlü bahanelerle Rus jandarması tarafından sıkıştırıldı, sürüldü, yerlerine cahil kişiler getirildi. 350 bin desetinadan 4 fazla hanlık ve vakıf/cemaat toprakları büyük memurlara ve dışardan gelen Rumlar a dağıtıldı. Potomkin'in gizli emriyle 1784 yılında halkın birçok bölgelerden çıkarılması talimatı verildi. Tatarlar ın tarlaları, şahsi mülkleri türlü vesilelerle ellerinden alındı. İşgal edilen veya göçler nedeniyle boşalan topraklara dışarıdan gelen Rus göçmenler yerleştirildi. Vakıf topraklarının yüzde 75'inden fazlası Rus hükümet idareleri tarafından zaptedildi. Bir taraftan da Ruslaştırma siyaseti kiliseler marifetiyle sürdürüldü. 5 Bu gelişmeler sonrası ilk göç dalgası, 1785'ten başlayarak 1800'e kadar sürmüştür. Osmanlı kayıtlarında bu ilk dalgalarda göçmen sayısı 300 bin görünmektedir. Ancak gerek yollarda çeşitli hastalıklardan, gerek fırtınalı denizi geçerken meydana gelen felaketlerdeki can kayıpları görünmemektedir. Bu büyük göçte nüfusun yüzde 20-33'ünün Kırım'ı terkettiği çeşitli kaynaklarda belirtilmektedir. 6 Kırım'ın işgalinden 12 yıl sonra, Tatar köylülerinden alınarak asillere (zadegân) verilen topraklar resmi istatistiklere göre desetina idi. Büyük 3 Gözaydın Ethem Feyzi, Kırım Türklerinin Yerleşme ve Göçmeleri,1948, Vakıt Matbaası, İstanbul, s Arazi ölçüsü, 1,09 hektar Gözaydın Ethem Feyzi, a.g.e., s Gözaydın Ethem Feyzi, a.g.e.,s

22 Sovyet Ansiklopedisi de bu hususta; toprakları yağma edildikten sonra istismar edilen Kırım Türkleri nin durumu esaret devrini andırıyordu...kitleler halinde göçlere o zaman bu ağır koloni rejiminin kuruluşu sebep olmuştur. demektedir. 7 Bu ilk göçlerin ana nedeni, Kırım Türkleri nin mülkü olan toprakların boş topraklar gibi yeni sahiplerine verilmesi, diğer taraftan yeni türeyen toprak sahiplerinin de köylülere düşmanca muamelesi idi. Osmanlı döneminde köylülerin toprak sahipliğine bağlanması kölelik derecesinde değildi. Kırım Rusya'ya geçtikten sonra hazineye geçen topraklarda yaşayan Türk köylüleri hazinenin köylüleri gibi olmuş, fakat hazine, bu köylüleri yeni mülk sahiplerine hazine toprakları ile verince, bu insanlar da serfleşmişlerdi. Çiftlik sahipleri Türkler den esir Rus köylüleri gibi ezici angarya hizmeti istiyorlar ve halka zulüm uyguluyorlardı. Türk köylülerin hak aramak amacıyla mahkemelere müracaatları da onlarca yıl süren davalar nedeniyle bir sonuca ulaşmıyor, ulaşsa da karar aleyhlerine oluyordu; ilgili devlet kademelerine şikâyetleri de dikkate alınmıyordu. Bunların sonunda arada bir çıkarılan göç fermanları, Osmanlı topraklarına göçün tek kurtuluş olarak algılanmasına neden olmuştu. Rus Yönetimi Kırım Tatarları nı Osmanlı müttefiği ve beşinci kol faaliyetleri içinde olabilecek şüpheliler olarak gördüğünden , , , , Rus-Türk savaşları ve sonrası göçlerin yoğunlaştığı dönemler olmuştur. Savaş zamanında Kırım ın güney sahillerindeki köylerin daha iç bölgelere iskan edilmesi de Rus yönetimince sıklıkla uygulanan bir politikadır döneminde yarımadada 3200 Müslümanın göç ettiği tahmin edilmektedir. Ancak bu dönemde asıl göç, kuzeydeki Beserabya nın Ruslar ın eline 7 8 Gözaydın Ethem Feyzi, a.g.e., s.72 Williams, Brian G., The Crimean Tatars, The Diaspora Experience and the Forging of a Nation, Brill, Londra, 2001, s

23 geçmesi ile bu bölgeden 7000 kişilik bir Nogay kitlesinin Tuna nehrinin karşı kıyısına, Dobruca ya kaçması ile oluşmuştur yılındaki Kırım Harbi ile Rus Çarı ve hükümetinin Kırım Tatarları ndan özellikle sahil kesiminde topyekün kurtulma düşüncesi harekete geçti. Çar II. Aleksandr'ın emriyle sahilde yaşayan müslümanların içeri vilayetlere göç ettirilmesine çalışıldı. Bununla Kırım'ın Yalıboyu sahilinin zengin topraklarının ele geçirilmesi amaçlanıyordu. Kırım harbinden sonra ekonomik olarak darbe yemiş halkın üzerine birde taşıyamayacakları ilave vergi yükü de getirilmişti. Diğer taraftan, bu yıllarda serfliğin kaldırılması üzerine, Kırım'ın asıl yerlileri olan Tatarlar ın toprak talepleri olmuş; beklenildiği gibi reddedilmiş fakat isteyenlere Orenburg vilayetine göçmeleri teklif edilmişti. Bütün bu gelişmeler üzerine yılları arasında tekrar büyük bir göç dalgası oluştu. Bu göçe Nogaylar da katılmıştı. Çar II. Aleksandr bu göçü, istenmeyen unsurlardan kurtulunan mutlu bir olay olarak görmekte ve göçe engel olabilecek her türlü tedbire karşı çıkmaktaydı. 10 Göçü teşvik için Rus memurları meydanlarda Türkiye'ye gitmeye müsaade fermanını okutuyorlardı. Hatta bunu, Gözleve'de olduğu gibi davul çaldırarak ilan ediyorlardı. 11 Bu göçmen kitlesinin mevcudu kişi olarak kayıtlarda gösteriliyorsa da, kaydolmadan gidenler hesaba katıldığında rakamın çok daha fazla olabileceği ortadadır lerin sonunda, tren yolu tesisi maksadıyla, Dobruca da bulunmuş olan İngiliz mühendis Henry Barkley, bu sırada Kırım dan bu bölge yoluyla meydana gelen göçlerin tanığı olmuştur. O nun aktardıklarına göre, Kırım Savaşı nda 9 V.E. Vozgrin, Istoricheskie Sud by Krymskikh Tatar. Moscow; Misl p. 309.; Markevich. Op. cit. No. 6. p.392; Andrei Popovich. The Political Status of Beserabia. Washington DC; School of Foreign Service, 1931, p.25; Aktaran Williams, a.g.e., ss Kırımlı Hakan, Kırım Tatarlarında Milli Kimlik ve Milli Hareketler ( ), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2010, s s.85 Gözaydın Ethem Feyzi, a.g.e., s.85 Büyük Sovyet Ansiklopedisi, Cilt 35, s. 308, Levitski, s. 620; Aktaran Gözaydın E.F. a.g.e., 21