HATİP OLARAK EL-HACCÂC B. YUSÛF

Transkript

1 EKEV AKADEMİ DERGİSİ Yıl: 17 Sayı: 57 (Güz 2013) 23 HATİP OLARAK EL-HACCÂC B. YUSÛF Muhammet Selim İPEK (*) Öz el-haccâc b. Yusûf, Emeviler döneminde yaşamış, Emevilerin politikalarına sıkı sıkıya bağlı ve Emevi devlet otoritesini sağlamış acımasız komutandır. Onun bu acımasız kişiliği irâd ettiği hutbelere de yansımıştır. Bu çalışmada el-haccâc ın askeri kişiliğinin dışında hatip olarak hutbelerinde öne çıkan üslubu, hutbelerinin muhtevası ve dil özellikleri üzerinde durulmuştur. Ayrıca bu özelliklerin daha iyi anlaşılması için de hutbelerinden bazıları orijinaliyle ve tercümesiyle likte sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: el-haccâc, Emeviler, Hitâbet. As an Orator el-haccâc b. Yusûf Abstract el-haccâc b. Yusûf is a cruel commander, lived in Umayyad period and tightly linked to the policies of the Umayyad and established the authority of the state. His cruel personality reflected in his oratory. The study describes el-haccâc s style in his oratory, as an orator except his military personality, and contents of his oratories and language features. And also his oratories were written with original language and translation for a beter understanding of these properties. Keywords: el-haccâc, Umayyad, oratory *) Yard. Doç. Dr., Kırıkkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Doğu Dilleri Bölümü, Arap Dili Mütercim Tercümanlık Anabilim Dalı (e-posta: mselim_ipek@hotmail.com)

2 Dikkat edin, İbn Zübeyr bu ümmetin önde gelenlerindendir. Öyle ki hilafete talip oldu ve bu hususta mücadele etti. Allah a itaatten ayrıldı. Allah ın haram kıldığı şeylerde barınak aradı. İsyancılar için engel olan (onları her konuda haklı gören) 24 / Yrd. Doç. Dr. Muhammet Selim İPEK EKEV AKADEMİ DERGİSİ Giriş Emeviler döneminde sosyal ve siyasî anlamda sıkıntılı ortama bağlı olarak hitâbet gelişimini sürdürmeye devam etmiştir (Ferrûh, 1981, I, s. 373). Hitabetin bu gelişimine yardım eden çok etken vardır. Emeviler de gerek inanç esasları etrafında gerekse imâmet ve hilâfet (siyaset) etrafındaki tartışmalar, hitabetin güçlenmesini etkileyen faktörlerin başında gelir. Siyasî, dinî ve aklî etkenler hitabetin gelişmesinde rol oynayan diğer faktörlerdendir. Siyasî etkenlerin temelinde, Emeviler e karşı ayaklanan, toplumun huzurunu bozan ve sosyal kargaşaya neden olan siyasî grupların artması yatmaktadır. Bu gruplarla mücadele eden halifeler, valiler ve emirler de hitabeti bu vesileyle kullanmışlardır. Bu gruplarla mücadele eden valilerden i olan Ebû Muhammed el-haccâc b. Yusûf es-sekâfî, 41/661 yılında Tâif de doğmuştur. Gençliğinde ciddi eğitim almış, adeta ilmi o yıllarda kendisine meslek edinmiştir. Eğitiminin ardından Hubeyş b. el-kayniyyî nin ordusuna, daha sonra Emevi halifesi Abdulmelik b. Mervân ın veziri Ravh b. Zinbâ el- Cüzzâmî nin liklerine katılmıştır. Bir süre sonra Hicâz da Zubeyrîlerin lideri olan Abdullah b. Zubeyr (2-73h.) in(es-suyûtî, 1952, s. 211; Ferrûh, 1981, I, s.441) orduları üzerine yürümüş ve bu savaşta Abdullah b. Zubeyr i öldürmüştür. Ardından yanan ateş olan ve farklı grupların bulunduğu Irak a vali olarak atanmış ve orada her türlü isyanlar üzerinde şiddetli savaşlar gerçekleştirmiştir. Bu başarılarının ardından baskıcı vali, akıllı ve öfkeli isi olmasının yanında cesur idareci olarak temayüz etmiştir. Bütün bunların yanında kendisine başkent olarak Kûfe ve Basra şehirleri arasında bulunan Vâsıt şehrini borçludur. kurmuştur. 95/714 Hutbelerinde yılında ölmüştür onun hâlet-i (Ferrûh, rûhiyesi, 1981, I, s. siyâsî 549; el-fâhûrî, ve idârî 1986, işlerde s. 365). takip ettiği yol açıkça görülmektedir. Onun halkın psikolojisini Hatip anlamaya Olarak el-haccâc yönelik muhteşem b. Yusûf yeteneği ve meseleyi güzel ifade el-haccâc ın edebiyat tarihi kitaplarında çokça zikredilen hutbeleri ve risâleleri mevcuttur. Fakat ederek o şöhretini aynı zamanda hutbelerine bu borçludur. ifadelerle Hutbelerinde korkutabilmeyi onun hâlet-i başarmak rûhiyesi, siyâsî gibi ve idârî üstün işlerde takip özelliği ettiği yol mevcuttur(el-fâhûrî, açıkça görülmektedir. Onun 1986: halkın 365). psikolojisini Hicri 73 anlamaya yılında yönelik muhteşem yeteneği ve meseleyi güzel ifade ederek aynı zamanda bu ifadelerle korkutabilmeyi Abdullah b. Zubeyr başarmak öldükten gibi üstün sonra özelliği Kûfe de mevcuttur(el-fâhûrî, irâd ettiği hutbesi 1986: şöyledir 365). Hicri 73 yılında Abdullah b. Zubeyr öldükten sonra Kûfe de irâd ettiği hutbesi şöyledir (Safvet, 1923, II, s. 273): (Safvet, 1923, II, s. 273): أال إن ابن زبير من أحبار هذه األمة حتى رغب من الخالفة ونازع فيها وخلع طاعة اهلل واستكن بحرم اهلل ولوكان شيئ مانعا للعصاة لمنع آدم حرمة الجنة ألن اهلل تعالى خلقه بيده و أسجد له مالئكته وأباحه جنته فلم ا عصاه أخرجه منها بخطيئته وآدم على اهلل أكرم من ابن زبير والجنة أعظم حرمة من الكعبة.

3 HATİP OLARAK EL-HACCÂC B. YUSÛF 25 Dikkat edin, İbn Zübeyr bu ümmetin önde gelenlerindendir. Öyle ki hilafete talip oldu ve bu hususta mücadele etti. Allah a itaatten ayrıldı. Allah ın haram kıldığı şeylerde barınak aradı. İsyancılar için engel olan (onları her konuda haklı gören) şey olsaydı Cennet in kutsallığı Adem (a.s.) a engel olurdu. Çünkü Allah onu, kendi kudretiyle yarattı, melekleri ona secde ettirdi ve cennetini ona açtı. Ne zaman ki isyan etti, hatasından dolayı onu cennetinden çıkardı. Şüphesiz Adem (a.s.) Allah katında İbn Zübeyr den daha kıymetlidir ve Cennet de Kabe den daha kutsaldır. Bu hutbesinde el-haccâc, Hz. Adem in cennetten kovulması olayına telmihte bulunarak hata yapan ve isyan edenlerin cezaya çarptırılmalarının kaçınılmaz olduğunu ifade etmektedir. Karşısında bulunan halkın psikolojisini iyi şekilde tahlil ederek onları isyan etmemeleri hususunda uyarmakta ve isyan etmeleri durumunda cezaya çarptırılmalarının kaçınılmaz olduğunu vurgulamaktadır. Bunu yaparken bu ilâhî motifi kullanarak insanları bu konuda ikna yeteneğini ön plana çıkarmaktadır. el-haccâc, nazarında edip âsâyla ve hatîp güdülen, olarak doğmuştur. yünleri kırpılan Fesâhat ve ve beyânda boğazlanan öne çıkmış koyun şahsiyettir. Hutbe, onun nazarında haykıran heyecan ve ateşli sözdür. Savaş kurbanlarının sürüsü cesetleri gibidir. üzerinde Onların şahsiyet görüş oluşturmayı bildirmeye, isteyen itiraz ve etmeye, istediği amaç doğru uğruna ya da kan dökmekten zevk alan sıra dışı psikolojiye sahiptir. İnsanlar onun nazarında âsâyla yanlış hüküm vermeye hakları yoktur(el-fâhûrî, 1986: 365). Kûfe güdülen, yünleri kırpılan ve boğazlanan koyun sürüsü gibidir. Onların görüş bildirmeye, itiraz etmeye, halkına doğru söylediği ya da şu yanlış hutbesi hüküm bu durumu vermeye çok hakları güzel yoktur ifade (el-fâhûrî, etmektedir 1986: 365). Kûfe halkına söylediği şu hutbesi bu durumu çok güzel ifade etmektedir (Safvet, 1923, II, (Safvet, s.281): 1923, II, s.281): يا أهل الكوفة إن الفتنة تلقح بالنجوى وت نت ج بالشكوى وتحصد بالسيف أما واهلل إن أبغضتموني ال تضروني وإن أحببتموني ال تنفعوني وما أنا بمستوحش لعداوتكم وال المستريح إلى مود تكم زعمتم أني ساحر وقد قال اهلل تعالى: وال يفلح الساحر. وقد أفلح ت وزعمتم أني أعلم اإلسم األكبر فل م تقاتلون م ن تعلم ما ال تعلمون Ey Kûfe halkı, fitne fısıltılarla çoğalır, acılar doğurur ve kılıçla biçilir. Allah a Ey yemin Kûfe olsun halkı, ki benden fitne nefret fısıltılarla etseniz çoğalır, de bana acılar zarar doğurur veremezsiniz. Şayet kılıçla beni biçilir. sevseniz Allah a bana yemin faydanız olsun ki da benden olmaz. nefret Sizin düşmanlı- etseniz de ve ğınızdan bana dolayı üzülecek zarar veremezsiniz. değilim, sevginizden Şayet beni dolayı sevseniz da rahatlayacak bana değilim. faydanız Benim da büyücü olmaz. olduğumu Sizin düşmanlığınızdan iddia ediyorsunuz. Zira dolayı Allah üzülecek şöyle buyuruyor: değilim, Büyücü sevginizden kurtuluşa dolayı eremez.(tâhâ/69) da rahatlayacak Ama değilim. ben kurtuldum. Benim Yine benim büyücü en büyük olduğumu ismi bildiğimi iddia ediyorsunuz. iddia ediyorsunuz. Zira Öyleyse Allah sizin şöyle bilmediğinizi buyuruyor: bilen Büyücü ine karşı kurtuluşa neden savaşıyorsunuz? eremez.(tâhâ/69) Ama ben kurtuldum. Yine benim en büyük ismi bildiğimi iddia ediyorsunuz. Öyleyse sizin bilmediğinizi bilen ine karşı neden savaşıyorsunuz? el-haccâc, sözlerinde ve eylemlerinde despotluğunu sürdürmüş

4 Bütün bu özellikler el-haccâc ın çirkin görünüşünde açık 26 / Yrd. hegemonyaya Doç. Dr. Muhammet (halk üzerinde Selim İPEKbaskıya) dönüşmektedir. EKEV AKADEMİ Özellikle DERGİSİ de hutbelerindeki ifadeler korkutucu, terör estiren mahiyettedir. Ona el-haccâc, sözlerinde ve eylemlerinde despotluğunu sürdürmüş ve amacından çokça uzaklaşmıştır. göre korkutma, Korkutarak öfkenin ve tehdit en ederek çirkin zulmetmeye surette ifadesi, devam etmiştir. kalpleri Sözleri ürküten onun galeyanının resmi ve öfkeli kişiliğinin farklı hallerini göstermektedir (el-fâhûrî, 1986, konuşma, akıldan geçenleri kırıp parçalayan unsurdur. els. 365). el-haccâc ın Haccâc ın gücü hutbeleri, sahte güçten i yada ardınca sözleri akan kalıp sözlerden resimler ibaret gibidir. değildir. İnsanın Onun yaptıkları hayalinde ve söyledikleri gürültülü içten ve gelen şiddetli kişisel patlamalarla tecrübelerinden hisleri doğmakta yok eden ve başını sinirli sonunu düşünmeden yapılan ve söylenen şeylerin tabiatından kaynaklanmaktadır. İfadelerinde öfke ve uyanışın aşırılık hakimdir. ine Kullandığı geçtiği görüntüleri terkiplerde icâz canlandırır. çokça yer kaplamakta ve lafızların seçiminde büyük maharet sergilemektedir. Manayı ifade etmede kararlı ve öfkeli el-haccâc, hitabet sahasında yaşadığı dönemi temsil eden üslup kullanmaktadır. el-haccâc a göre lafızlar gazap çığlıklarına benzer, insanların kalplerine acı insanlar veren sancılar içerisinde gibidir en ve güçlü sanki insanın hatiplerden vicdanındaki isi sıradışı olmuştur. karşı Irak koymadır valisi (el-fâhûrî, 1986, s. 366). olduğunda Kûfe mescidine, ağzı örtülü şekilde belinde kılıcı ve Bütün bu özellikler el-haccâc ın çirkin görünüşünde açık hegemonyaya (halk üzerinde baskıya) omzunda dönüşmektedir. yayı ile ihtişamlı Özellikle de girişi hutbelerindeki vardır. Ağzında ifadeler örtüsüyle korkutucu, minbere terör estiren mahiyettedir. Ona göre korkutma, öfkenin en çirkin surette ifadesi, kalpleri ürküten sessiz konuşma, akıldan şekilde geçenleri çıkmış, kırıp hayrete parçalayan düşmüş unsurdur. insanlar el-haccâc ın içinde hutbeleri, saat i boyunca ardınca akan konuşmadan resimler gibidir. minberde İnsanın hayalinde kalmıştır. gürültülü Sonra ve kendisine şiddetli patlamalarla bakan hisleri yok eden sinirli uyanışın ine geçtiği görüntüleri canlandırır. gözleri görünce, ağzını örten peçeyi kaldırmış ve şiddetli selin el-haccâc, hitabet sahasında yaşadığı dönemi temsil eden insanlar içerisinde en güçlü hatiplerden fışkırması isi olmuştur. gibi adeta Irak kaynağından valisi olduğunda fışkırmıştır Kûfe mescidine, (İbnu l-esîr, ağzı örtülü 1966, şekilde IV, belinde kılıcı ve omzunda yayı ile ihtişamlı girişi vardır. Ağzında örtüsüyle minbere sessiz s.138; şekilde Ferrûh, çıkmış, 1981, hayrete I, düşmüş s.551; insanlar el-fâhûrî, içinde 1986, saat s. boyunca 366; ez-zeyyât, konuşmadan minberde s.194). kalmıştır. Bu esnada Sonra kendisine irâd ettiği bakan hutbesi gözleri şöyledir görünce, ağzını (et-taberî, örten peçeyi 1967, kaldırmış VI, s. ve şiddetli selin fışkırması gibi adeta kaynağından fışkırmıştır (İbnu l-esîr, 1966, IV, s.138; 203; Ferrûh, İbnu l-esîr, 1981, I, s.551; 1966, el-fâhûrî, IV, s.138; 1986, Ferrûh, s. 366; ez-zeyyât, 1981, I, s.552; s.194). Bu Dayf, esnada 1963, irâd ettiği hutbesi şöyledir (et-taberî, 1967, VI, s. 203; İbnu l-esîr, 1966, IV, s.138; Ferrûh, s. 420): 1981, I, s.552; Dayf, 1963, s. 420): أنا ابن جال وطالع الثنايا متى أضع العمامة تعرفوني أم ا واهلل إني ألحمل الشر محمله وآخذه بفعله و أجزيه بمثله وإني ألرى رؤوسا قد أينعت وقد حان قطافها إني ألنظر إلى الدماء بين العمائم واللحى قد شم رت عن ساقها تشميرا... Ben karanlıkları aydınlatan sabahım ve yüksek emelleri olan iyim. Ben karanlıkları aydınlatan sabahım ve yüksek emelleri olan Sarığımı iyim. kaldırdığım zaman beni tanıyacaksınız. Şimdi, Sarığımı Allah a kaldırdığım yemin olsun zaman ki şerri beni bulunduğu tanıyacaksınız. yerden kaldıracağım ve onu Şimdi, yok edeceğim. Allah a Ona yemin misliyle olsun karşılık ki vereceğim. şerri bulunduğu Ben gerçekten yerden kaldıracağım ve onu yok edeceğim. Ona misliyle karşılık vereceğim. Ben gerçekten olgunlaşmış ve koparılma zamanı gelmiş başlar görüyorum. Sâki için hazırlanan, sarıkların ve sakalların arasındaki kanlara bakıyorum

5 Ey Irak halkı! Şeytan sizin içinizde yuvalanmış; etinize, kanınıza, sinirlerinize, duyularınıza, uzuvlarınıza, tutkularınıza karışmış. Oradan beyinlerinize ve işitme kanallarınıza hükmetmiş, orada yuva kurmuş, yumurtalarını HATİP OLARAK EL-HACCÂC B. YUSÛF 27 olgunlaşmış ve koparılma zamanı gelmiş başlar görüyorum. Sâki için hazırlanan, sarıkların ve sakalların arasındaki kanlara bakıyorum Görüldüğü üzere el-haccâc bu şiirine tamamen garip lafızlarla dolu şiirle başlamaktadır. Hutbesini güçlü tasvirî üslupla süslemiştir. Zaten kendi döneminin hitabet sahasında zirvedeki ismidir (Dayf, 1963, s.420). Bu hutbesinin tamamında üç temel vurgu göze çarpmaktadır. Bunlar, özellikle Kûfe halkını azarlamak, Hâricilerin öldürülmesinin gereğini vurgulamak, kendisinden önce görev yapmış valilere muhalif olduğunu ve onlara karşı kararlı ve güçlü şekilde mücadele edeceğini açıklamaktır. el-haccâc ın hutbelerine düşük ses tonuyla başladığı ve gitgide ses tonunu yükselttiği ve konuşurken, ses tonuyla göz hareketlerinin eşliğinde elini omzundaki atkıya götürdüğü ifade edilmektedir. Böylece el-haccâc bütün unsurlarıyla; yani ruhuyla, kalbiyle, diliyle, duruşuyla, el ve göz hareketleriyle hutbelerini irâd etmiştir. Onun ifadeleri her zaman itaat edilmesi istendiği düzeyde, etkileyici, insanları içine çeken belağata sahipti (el-fâhûrî, 1986, s. 366). Hitabet, Emeviler döneminde gözle görülür gelişme kaydetmiştir. Amaç olarak ikna etme, öğüt verme ve insanları irşad etme kimliği taşımaktaydı. el-haccâc ile likte hitabet, otorite ve baskı aracı olarak kullanılmış, öfkenin ve merhametsizliğin zirvesine ulaşmış ve insanların sırtlarında kırbaç, boğazlarında kılıç, kemiklere dayanan zorlayıcı hüküm olmuştur. Öyle ki el-haccâc ın hutbelerindeki üsluba bakıldığında, insanlar otlayan sürü ve hüküm koyucular ise zalim er kasap gibidirler. Onların sundukları tedavi ancak keserek, onları dağlayarak, bedenlerini parçalayarak ya da kemiklerini kırarak gerçekleşmektedir (el-fâhûrî, 1986, s. 367). el-haccâc, hutbeleriyle Emevi siyasetini benimsetmeyi ve otoriteyi sağlayacak toplumsal ıslahı tesis etmeyi hedeflemektedir. el-haccâc ın nazarında toplumu ıslah etmek infial uyandırmayı düşünmektedir. Buradan hareketle dinleyiciyi demek insanları yermekte insanlıklarından ve hakir görmektedir soyutlamak (el-fâhûrî, demektir. Dinleyiciyi 1986, s. etkili 367). Irak ölüm halkına sınırına getirmeyi hedeflemektedir. Tartışmasız şekilde dinleyicide infial uyandırmayı düşünmektedir. irâd Buradan ettiği hareketle şu hutbesi dinleyiciyi bu duruma yermekte güzel ve hakir görmektedir örnek teşkil (el-fâhûrî, etmektedir 1986, s. 367). (Câhiz, Irak halkına 1998, irâd II, ettiği s.138; şu hutbesi İbn Abd bu duruma Rabbihî, güzel 1983, örnek IV, teşkil s.204; etmektedir Safvet, (Câhiz, 1998, II, s.138; İbn Abd Rabbihî, 1983, IV, s.204; Safvet, 1923, II, s. 279): 1923, II, s. 279): يا أهل العراق إن الشيطان قد استبطنكم فخالط اللحم والدم والعصب والمسامع واألطراف واألعضاء والشغاف ثم أقضى إلى المخاخ واألصماخ ثم ارتفع فعش ش ثم باض وفر خ فحشاكم نفاقا و شقاقا وأشعركم خالفا و ات خذتموه دليال تت بعونهو قائدا تطيعونه ومؤامرا تستشرونه...

6 kanınıza, sinirlerinize, duyularınıza, uzuvlarınıza, tutkularınıza karışmış. Oradan beyinlerinize ve işitme kanallarınıza hükmetmiş, orada yuva kurmuş, yumurtalarını bırakmış ve yavrulamış. Böylece sizin içinize nifak ve ayrılık düşürmüş. Sizi ayrılıklara sürüklemiş, siz de onu kendisine tabi olduğunuz rehber, itaat ettiğiniz komutan, 28 / Yrd. Doç. Dr. kendisiyle Muhammet istişare Selim İPEKettiğiniz EKEV danışman AKADEMİ olarak DERGİSİ edinmişsiniz el-haccâc, hutbelerinde dinleyicinin zihninde karışıklık Ey Irak halkı! Şeytan sizin içinizde yuvalanmış; etinize, kanınıza, sinirlerinize, getirmek duyularınıza, için uzuvlarınıza, çabalamaktadır. tutkularınıza Dinleyiciye, karışmış. Oradan herhangi meydana beyinlerinize ve işitme kanallarınıza hükmetmiş, orada yuva kurmuş, yumuşama yumurtalarını veya bırakmış merhamet ve yavrulamış. göstermeksizin Böylece sizin içinize tehdit nifak ve ve korku yağdırmaktadır. ayrılık düşürmüş. Sizi Her ayrılıklara türlü sürüklemiş, korku siz unsurlarını de onu kendisine ve tabi ifadeleri olduğunuz rehber, itaat ettiğiniz komutan, kendisiyle istişare ettiğiniz danışman Hutbelerinde olarak edinmişsiniz öne sürdüğü tehditlerini kullanmaktadır. emrine muhalefet eden kişilere karşı büyük kararlılıkla hemen infaz el-haccâc, hutbelerinde dinleyicinin zihninde karışıklık meydana getirmek için çabalamaktadır. etmiştir Dinleyiciye, (Ferrûh, 1981, herhangi I, s.551). yumuşama Gerektiği veya zaman merhamet edebi göstermeksizin yolla en ağır tehdit ve korku yağdırmaktadır. Her türlü korku unsurlarını ve ifadeleri kullanmaktadır. Hutbelerinde tehditlerde öne sürdüğü bulunan tehditlerini el-haccâc ın, emrine muhalefet Basra ya eden geldiği kişilere zaman karşı büyük Basra kararlılıkla halkına hemen hitaben infaz etmiştir irâd ettiği (Ferrûh, hutbesinde 1981, I, s.551). (el-kalkaşendî, Gerektiği zaman 1922, edebi I, yolla s.220; en ağır tehditlerde bulunan el-haccâc ın, Basra ya geldiği zaman Basra halkına hitaben irâd ettiği hutbesinde Ferrûh, 1981, (el-kalkaşendî, I, s.554; 1922, Safvet, I, s.220; 1923, Ferrûh, II, s.278; 1981, el-hafâcî, I, s.554; Safvet, 1990, 1923, s. 399), II, s.278; el-hafâcî, 1990, s. 399), tehdit dolu üslubu hemen göze çarpmaktadır: tehdit dolu üslubu hemen göze çarpmaktadır: أيها الناس من أعياه داؤه فعندي دواؤه ومن استطال أجله فعلي أن أعجله ومن ثقل عليه رأسه وضعت عنه ثقله ومن استطال ماضي عمره قصرت عليه باقيه. إن للشيطان طيفا وللسلطان سيفا فمن سقمت سريرته صحت عقوبته ومن وضعه ذنبه رفعه صلبه ومن لم تسعه العافية لم تضق عنه الهلكة ومن سبقته بادرة فمه سبق بدنه بسفك دمه. إني أنذر ثم ال أنظر وأحذر ثم ال أعذر وأتوعد ثم ال أعفو إنما أفسدكم ترنيق والتكم ومن استرخى لببه ساء أدبه. إن الحزم والعزم سلباني سوطي وأبدالني به سيفي فقائمه في يدي ونجاده في عنقي وذبابه قالدة لمن عصاني. Ey insanlar! Kimin hastalığı çaresizse onun devası (ölüm) Ey insanlar! Kimin hastalığı çaresizse onun devası (ölüm) bendedir, bendedir, kimin yaşamı uzun ise onu (bitmesi için) kimin yaşamı uzun ise onu (bitmesi için) hızlandırırım. Kimin başı (bedeninde) ağırlık yapıyorsa onu yük olmaktan kurtarırım. Kimin kalan hızlandırırım. Kimin başı (bedeninde) ağırlık yapıyorsa onu yük olmaktan kurtarırım. Kimin kalan ömrü uzunsa onun ömrü uzunsa kalanını onun kısaltırım. kalanını kısaltırım. Şeytanın tayfası Şeytanın varsa, tayfası sultanın varsa, sultanın da kılıcı da kılıcı vardır. vardır. Kimin Kimin yatağında yatağında hastalık hastalık varsa varsa cezası cezası ona ona sıhhat verir, verir, kim kim de günahı de günahı kendisini kendisini küçültenin küçültenin çarmıha çarmıha gerilmesi gerilmesi onu yüceltir. onu Afiyette yüceltir. olmanın Afiyette rahatlık vermediği olmanın rahatlık kişinin ölümü vermediği ona darlık kişinin vermez. ölümü ona darlık vermez. Ağzıyla konuştuğu şey kendisini aşan kişinin kanının akması bedenini aşar. Şimdi uyarıyorum, sonra karışmam; dikkatinizi çekiyorum sonra özür kabul etmem; tehdit ediyorum daha sonra da affetmem. İleri gelenlerinizin

7 ona darlık vermez. Ağzıyla yüceltir. konuştuğu Afiyette olmanın şey kendisini rahatlık aşan vermediği kişinin ölümü kişinin kanının akması ona bedenini darlık aşar. vermez. Şimdi uyarıyorum, Ağzıyla konuştuğu sonra şey kendisini aşan karışmam; dikkatinizi kişinin çekiyorum kanının sonra akması özür bedenini kabul aşar. etmem; Şimdi uyarıyorum, sonra tehdit ediyorum daha karışmam; sonra da affetmem. dikkatinizi İleri çekiyorum gelenlerinizin sonra özür kabul etmem; zaafı sizi bozgunculuğa tehdit sevk ediyorum ediyor. İpleri daha gevşeyenin sonra da affetmem. edebi İleri gelenlerinizin kötüleşir. HATİP Ted OLARAK ve azim EL-HACCÂC zaafı benden sizi bozgunculuğa B. kırbacımı YUSÛF alıp sevk onun ediyor. yerine İpleri gevşeyenin edebi 29 kılıcımı verdi. Şimdi kötüleşir. kabzası elimde, Ted bağı ve azim da boynumdadır. benden kırbacımı alıp onun yerine Keskin ağzı da bana isyan kılıcımı edenin verdi. gerdanlığıdır... Şimdi kabzası elimde, bağı da boynumdadır. Görüldüğü Ağzıyla üzere el-haccâc konuştuğu Keskin ağzı şey hutbesine kendisini da bana çok isyan aşan kişinin edenin kez tekrar kanının gerdanlığıdır... ettiği akması bedenini aşar. Şimdi Görüldüğü uyarıyorum, üzere sonra karışmam; el-haccâc dikkatinizi hutbesine çekiyorum çok kez sonra tekrar ettiği ölüm tehdidiyle başlamaktadır. özür kabul etmem; İtaat tehdit şemsiyesi ediyorum altında daha sonra rahat da affetmem. hayat İleri gelenlerinizin ölüm zaafı tehdidiyle sizi bozgunculuğa başlamaktadır. sevk İtaat ediyor. şemsiyesi İpleri gevşeyenin altında edebi rahat hayat yaşamaktan hoşnut olmayanların ölümle rahata kavuşacağını ve kötüleşir. Ted ve azim benden kırbacımı alıp onun yerine kılıcımı yaşamaktan hoşnut olmayanların ölümle rahata kavuşacağını ve halifeye karşı kötü verdi. kelimeler Şimdi kullananların kabzası elimde, da bağı katlinin da boynumdadır. vâcib olduğunu Keskin ağzı da bana isyan halifeye edenin karşı gerdanlığıdır... kötü kelimeler kullananların da katlinin vâcib olduğunu ifade etmektedir. Hz. Ali ve Ziyâd b. Ebîhi den sonra hitabet sanatının Görüldüğü ifade üzere etmektedir. el-haccâc Hz. hutbesine Ali ve çok Ziyâd kez b. tekrar Ebîhi den ettiği ölüm sonra tehdidiyle hitabet sanatının önde gelenlerinden i olan el-haccâc, bu hutbesinde sarsılmaz, başlamaktadır. İtaat önde şemsiyesi el-haccâc ın gelenlerinden altında dil rahat ve i üslup olan hayat üzerinde el-haccâc, yaşamaktan geniş hoşnut bu hutbesinde hakimiyeti olmayanların vardır. sarsılmaz, ölümle üslup rahata kullanmıştır. kavuşacağını ve Akla halifeye hükmederek karşı kötü ikna kelimeler etmek kullananların yerine da katlinin vâcib sağlam olduğunu Zihinsel ifade sağlam etmektedir. ve dile üslup yönelik Hz. Ali kullanmıştır. ve kapasitesinde Ziyâd b. Akla Ebîhi den sanatsal hükmederek sonra mevhibeleri hitabet ikna sanatının etmek sağlam önde yerine tehdit unsurlarıyla duyguları harekete geçirmeyi temel almaktadır. gelenlerinden temellere i olan el-haccâc, bu hutbesinde sarsılmaz, sağlam üslup kullanmıştır. en Akla güzel hükmederek şekilde ikna kullanmıştır. etmek yerine Örneğin tehdit unsurlarıyla أعياه داؤه (hastalığı duyguları harekete geçirmeyi tehdit dayanmaktadır. unsurlarıyla duyguları Onun hutbelerindeki harekete geçirmeyi dil, seciile temel donanmış almaktadır. Beyân ilmini temel almaktadır. bedevi Beyân yeteneklerini Beyân ilmini ilmini en güzel yansıtmaktadır. en güzel şekilde şekilde kullanmıştır. Zorla kabul Örneğin داؤهettirilen hükümlerin أعياه (hastalığı (hastalığı yormuş) kendisini ifadesi yormuş) isyanında ifadesi isyanında ısrarcı olma ısrarcı ifadesinden olma ifadesinden kinâyedir. kendisini seslerinden kendisini oluşan yormuş) tekrar ifadesi göze isyanında çarpmaktadır. ısrarcı Secilerdeki olma geçişler ifadesinden kinâyedir. وذبابه قالدة لمن عصاني (bana isyan edenin kolyesi) kolyesi) ifadesi ifadesi teşbih-i beliğdir. Kılıcın ucunu sağlam, boyunlara kinâyedir. kafiyeleri عصانيasılan kolyeye güçlü لمن benzetmiştir. قالدة yapıya وذبابه sahiptir. Bu (bana benzetme isyan Lafızları korkuyu edenin anlaşılır, harekete kolyesi) sağlam geçiren terkiplere teşbihtir. Yine ifadesi teşbih-i beliğdir. Kılıcın ucunu boyunlara asılan kolyeye benzetmiştir. teşbih-i sahip, bediî beliğdir. kısa ilimlerden Kılıcın cümleler secî, ucunu ve tıbâk cümleler ve cinâs gibi sanatlar göze çarpmaktadır. korkuyu Kısa cümlelerle harekete de ifadelerin geçiren anlaşılır teşbihtir. olması sağlanmıştır. Yine bediî boyunlara arasında asılan kolyeye sağlam benzetmiştir. denge Bu benzetme Bu benzetme korkuyu harekete geçiren teşbihtir. Yine bediî ilimlerden secî, el-haccâc ın kuran yetenekli tıbâk ve dil cinâs ve üslup gibi üzerinde hatiptir sanatlar geniş (Ferrûh, göze çarpmaktadır. hakimiyeti 1981, vardır. I, s.551). Kısa Zihinsel Hutbelerinde ve dile yönelik kapasitesinde Kur ân dan ilimlerden sanatsal mevhibeleri iktibaslara, secî, tıbâk sağlam şiire ve cinâs temellere ve gibi emsallere dayanmaktadır. sanatlar de göze yer Onun çarpmaktadır. vermektedir. hutbelerindeki Kısa cümlelerle dil, de ifadelerin seciile donanmış anlaşılır bedevi olması yeteneklerini sağlanmıştır. yansıtmaktadır. Zorla kabul ettirilen hükümlerin seslerinden Sözlerini cümlelerle oluşan pekiştirmek de tekrar ifadelerin göze için çarpmaktadır. anlaşılır dinî kavramlara olması Secilerdeki sağlanmıştır. da başvurmaktadır. geçişler sağlam, kafiyeleri güçlü sayede yapıya ruhlara sahiptir. da tesir Lafızları etmeyi anlaşılır, amaçlamaktadır. sağlam terkiplere Bu sahip, dindarlık, kısa cümleler sadece ve Bu cümleler arasında sağlam denge kuran yetenekli hatiptir (Ferrûh, 1981, I, s.551). Hutbelerinde siyasette Kur ân dan ve insanlara iktibaslara, baskı yapıp şiire ve boyunduruk emsallere de altına yer vermektedir. almada kullanılan Sözlerini pekiştirmek için dinî kavramlara da başvurmaktadır. Bu sayede ruhlara da tesir etmeyi Emevilerin makyavelist yani amaca giden yolda her şey mubahtır amaçlamaktadır. Bu dindarlık, sadece siyasette ve insanlara baskı yapıp boyunduruk altına almada politikalarından kullanılan Emevilerin ibarettir makyavelist (el-fâhûrî, yani 1986, amaca s. giden 368). yolda Basra da her şey irâd mubahtır ettiği politikalarından ibarettir (el-fâhûrî, 1986, s. 368). Basra da irâd ettiği şu hutbesi onun dinî muhtevalı şu hutbesi hutbesine onun güzel dinî muhtevalı örnek teşkil hutbesine etmektedir (İbn güzel Abd Rabbihî, örnek 1983, teşkil IV, s. 206): etmektedir (İbn Abd Rabbihî, 1983, IV, s. 206): إن اهلل كفانا مئونة الدنيا وأمرنا بطلب اآلخرة فليت ه كفانا مئونة اآلخرة وأمرنا بطلب الدنيا. ما لي أرى علماءكم يذهبون وجه الكم ال يتعلمون وشراركم ال يتوبون ما لي أراكم ت حرصون على ما ك فيتم وت ضي عون ما به أ م ر تم إن العلم يوش ك أن ي رفع ورفع ه ذهاب العلماء. أال وأني أعلم بشراركم من البيطار بالفرس: الذين ال يقرؤن القرآن إال هجرا وال يأتون الصالة إال د ب را أال وإن الدنيا عر ض حاضر يأكل منها البر والفاجر أال

8 إن اهلل كفانا مئونة الدنيا وأمرنا بطلب اآلخرة فليت ه كفانا مئونة اآلخرة وأمرنا بطلب الدنيا. ما لي أرى علماءكم يذهبون وجه الكم ال يتعلمون وشراركم ال يتوبون ما لي 30 / Yrd. Doç. Dr. Muhammet Selim İPEK EKEV AKADEMİ DERGİSİ أراكم ت حرصون على ما ك فيتم وت ضي عون ما به أ م ر تم إن العلم يوش ك أن ي رفع ورفع ه ذهاب العلماء. أال وأني أعلم بشراركم من البيطار بالفرس: الذين ال يقرؤن القرآن إال هجرا وال يأتون الصالة إال د ب را أال وإن الدنيا عر ض حاضر يأكل منها البر والفاجر أال وإن اآلخرة أجل مستأخر يحكم فيه ملك قادر أال فاعملوا وأنتم من اهلل على حذر واعلمو أنكم مالقوه:"ليجزي الذين أساءوا بما عملوا و يجزي الذين أحسنوا بالحسنى." أال وإن الخير كل ه بحذافيره في الجنة أال وإن الش ر كل ه بحذافيره في النار أال وإ ن م ن يعمل مثقال ذرة خيرا يره وم ن يعمل مثقال ذرة شرا يره وأستغفر اهلل لي و لكم. Dünyadaki sıkıntılar için Allah bize yeter, O bize ahireti Dünyadaki sıkıntılar için Allah bize yeter, O bize ahireti istememizi istememizi emrediyor. Keşke ahiretteki sıkıntılar için de bize emrediyor. yardım Keşke etse ahiretteki ve dünyayı sıkıntılar istememizi için de bize emretse. yardım Ne etse oluyor ve dünyayı istememizi ki alimlerinizin emretse. kaybolduğunu, Ne oluyor cahillerinizin ki alimlerinizin öğrenmediklerini kaybolduğunu, cahillerinizin öğrenmediklerini ve günahkarlarınızın tövbe etmediklerini görüyorum? Ne oluyor ki size yeten şeylere karşı hırslanıyor ve emrolunduğunuz şeyleri ihmal ediyorsunuz? İlim, yüceltilmek üzeredir ve onun yüceltilmesi alimlerin görüşüdür. Dikkat edin, içinizde at baytarı olan şerli insanları biliyorum, onlar Kur ân ı, ona gereken önemi vermeden, gaflet içerisinde okumaktadırlar. Namazı da son vaktinde kılmaktadırlar. Dikkat edin, dünya iyinin de kötünün de nimetlerinden istifade ettiği emre âmâde yerdir. Ahiret ise, Kadir olan Melik in (Allah ın) hüküm vereceği ertelenmiş zamandır. Size Allah tan uyarı varken güzel ameller işleyin, zira hepiniz onun huzuruna gideceksiniz. Sonunda kötülük yapanları yaptıkları ile cezalandıracak, güzellik yapanları de daha güzeliyle mükafatlandıracak. (Necm/31). İyi işler zerresine kadar cennette (karşınıza çıkacak)tır, kötü işlerde zerresine kadar cehennemde(karşınıza çıkacak)tır. Dikkat edin, şüphesiz her kim zerre miktarı hayır işlerse onu görecek, her kim de zerre miktarı şer işlerse onu görecek. Allah tan kendim ve sizin için bağışlanma diliyorum. Görüldüğü üzere el-haccâc bu hutbesinde Kur ân dan ayetlere yer vermiş, zaman zaman Kur ân ayetlerine telmih yapmış ve karşısında bulunan insanların inançlarından hareketle suçun cezasız kalmayacağını onlara ifade etmiştir. Aynı zamanda aba altından sopa göstermektedir. Cümlelerinde göze çarpan icâz, cümle geçişlerindeki ölçü, kullandı-

9 HATİP OLARAK EL-HACCÂC B. YUSÛF 31 ğı lafızların anlaşılır olması onu, hitabet sahasında yaşadığı dönemde zirveye oturtmaktadır. Sonuç KAYNAK Ahmed el-hâşimî. (1984). Cevâhiru l el-haccâc b. Yusûf, halkı devlete ve idarecilere karşı itaate davet ve l-bedi, için, yaşadığı İstanbul. dönemin en önemli propaganda araçlarından i olan hitabeti kullanmış, Ḍayf, Şevḳi. bu sahadaki (1963). üstün el-asru l-islâmî, n yeteneği sayesinde de otoriteyi sağlamada başarılı olmuştur. Hutbelerinde ön plana çıkan korkutma ve tehdit unsurlarıyla likte fesahat ve belağat dolu hutbeler el-câhiz. irâd (1418/1998). etmiş, askeri el-beyân ve t kimliğinin yanında hitabetteki KAYNAKÇA gücü ve yeteneğiyle de ön plana çıkmıştır. nşr. Onun Muhammed bu hut-abdusselabeleri Ahmed edebiyat el-hâşimî. tarihi (1984). kitaplarında fazlaca yer almış, Arap dilinin fesahati ve belağatini ön KAYNAK H KAYNAKÇA Cevâhiru l-belâğa fi l-meânî ve l-beyân plana çıkaran vesikalar KAYNAKÇA el-fâhûrî, Ḥannâ. (1986). el-câmiʿ arasında KAYNAKÇA yerini almıştır. Ahmed el-hâşimî. (1984). Cevâhiru Ahmed el-hâşimî. ve l-bedi, İstanbul. (1984). Cevâhiru l-belâğa KAYNAKÇA fi l-meânî ve l-beyân Ahmed el-hâşimî. (1984). Cevâhiru l-belâğa fi l-meânî ve l-beyân Edebu l-ḳadîm), Beyrût. Ahmed Ahmed Ḍayf, el-hâşimî. (1984). Cevâhiru l-belâğa fi l-meânî ve l-beyân ve l-bedi, İstanbul. ve l-bedi, Şevḳi. el-hâşimî. (1963). İstanbul. (1984). el-asru l-islâmî, Cevâhiru l-belâğa nşr. Dâru l-meârif, KAYNAKÇA fi l-meânî Kâhire. ve l-bedi, İstanbul. ve l-beyân el-hafâcî. (1410/1990). el-ḥayâtu ve l-bedi, İstanbul. Ḍayf, Şevḳi. (1963). el-asru l-islâmî, Ḍayf, el-câhiz. Ahmed Şevḳi. ve l-bedi, (1418/1998). el-hâşimî. (1963). İstanbul. (1984). el-asru l-islâmî, el-beyân ve t-tebyîn Cevâhiru l-belâğa nşr. Dâru l-meârif, I - IV, Yedinci fi l-meânî ve l-beyân Kâhire. Baskı, Ḍayf, Şevḳi. (1963). el-asru l-islâmî, nşr. Dâru l-meârif, Kâhire. ve l-bedi, İslâm,nşr. İstanbul. Dâru l-cîl, Beyrut. Ḍayf, Şevḳi. (1963). el-asru l-islâmî, nşr. Dâru l-meârif, Kâhire. el-câhiz. (1418/1998). el-beyân ve t el-câhiz. Ḍayf, Şevḳi. nşr. (1418/1998). Muhammed (1963). el-asru l-islâmî, el-beyân Abdusselam ve t-tebyîn Hârûn, nşr. Dâru l-meârif, Kahire. I I - - IV, Yedinci el-câhiz. (1418/1998). el-beyân ve t-tebyîn I - IV, Yedinci Kâhire. Baskı, el-ḳalḳaşendî. Baskı, (1922). Ṣubḥu l-a şâ, el-câhiz. (1418/1998). el-beyân ve t-tebyîn I - IV, Yedinci Baskı, el-câhiz. el-fâhûrî, nşr. Muhammed Abdusselam H nşr. (1418/1998). Muhammed Ḥannâ. (1986). Abdusselam el-beyân el-câmiʿ ve t-tebyîn Hârûn, fî Târîhi l-edebi l-arabî, Kahire. I - I IV, - IV, Yedinci Yedinci Baskı, Baskı, nşr. (elnşr. Muhammed Abdusselam Hârûn, Kahire. Mısriyye, Muhammed Kâhire. Abdusselam Muhammed Hârûn, Abdusselam Kahire. Hârûn, Kahire. el-fâhûrî, Ḥannâ. (1986). el-câmiʿ nşr. el-fâhûrî, nşr. Edebu l-ḳadîm), Ḥannâ. Muhammed (1986). Abdusselam Beyrût. el-câmiʿ Hârûn, fî fî Târîhi l-edebi l-arabî, el-fâhûrî, Ḥannâ. (1986). el-câmiʿ fî Târîhi l-edebi l-arabî, Kahire. es-suyûṭî. (el- (el- (1992). Târîhu l-hulefâ, M el-fâhûrî, Ḥannâ. (1986). el-câmi el-câmiʿ fî fî Târîhi l-edebi l-arabî, (el- (el- Edebu l-ḳadîm), Beyrût. el-fâhûrî, el-hafâcî. Edebu l-ḳadîm), Ḥannâ. (1410/1990). (1986). Beyrût. el-câmiʿ el-ḥayâtu l-edebiyye fî Târîhi l-edebi l-arabî, ba de Ẓuhûri l- Edebu l-ḳadîm), (el- Beyrût. Beyrût. et-taberî (Ebû Ca fer Muhammed b. Edebu l-ḳadîm), Beyrût. el-hafâcî. (1410/1990). el-ḥayâtu el-hafâcî. Edebu l-ḳadîm), İslâm,nşr. (1410/1990). Dâru l-cîl, Beyrût. el-ḥayâtu l-edebiyye Beyrut. ba de Ẓuhûri l- el-hafâcî. el-hafâcî. (1410/1990). el-ḥayâtu l-edebiyye ba de Ẓuhûri l-islâm, ve l-mulûk nşr. Dâru l-cîl, I-XI, (2. Baskı), el-hafâcî. (1410/1990). el-ḥayâtu l-edebiyye ba de Ẓuhûri l- İslâm,nşr. Dâru l-cîl, Beyrut. el-hafâcî. el-ḳalḳaşendî. İslâm,nşr. İslâm,nşr. Beyrut. (1410/1990). (1922). Dâru l-cîl, Ṣubḥu l-a şâ, Beyrut. el-ḥayâtu l-edebiyye I XIV, nşr. ba de Dâru l-kütübi l- Dâru l-cîl, Beyrut. Ẓuhûri l- Kahire. İslâm,nşr. Dâru l-cîl, Beyrut. el-ḳalḳaşendî. (1922). Ṣubḥu l-a şâ, el-ḳalḳaşendî. el-ḳalḳaşendî. İslâm,nşr. Mısriyye, (1922). (1922). Dâru l-cîl, Kâhire. Ṣubḥu l-a şâ, Ṣubḥu l-a şâ, Beyrut. I I XIV, XIV, nşr. nşr. Dâru l-kütübi l-mısriyye, I XIV, nşr. Dâru l-kütübi l- ez-zeyyât, Ahmed Kâhire. Hasan, Târîhu l-ed el-ḳalḳaşendî. (1922). Ṣubḥu l-a şâ, I XIV, nşr. Dâru l-kütübi l- Mısriyye, Kâhire. el-ḳalḳaşendî. es-suyûṭî. Mısriyye, (1992). Mısriyye, Kâhire. (1922). Kâhire. Târîhu l-hulefâ, Ṣubḥu l-a şâ, Mısır. I XIV, nşr. Dâru l-kütübi l- Mısr, Kâhire. Mısriyye, Kâhire. es-suyûṭî. (1992). Târîhu l-hulefâ, M es-suyûṭî. et-taberî es-suyûṭî. (1992). Mısriyye, (1992). (Ebû Ca fer Târîhu l-hulefâ, Kâhire. Târîhu l-hulefâ, Muhammed b. Mısır. Cerîr). b. Cerîr). (1967). (1967). Târîhu r-rusul Târîhu r-rusul ve l-mulûk I-XI, (2. Mısır. Ferrûh. (1981). Umer, Târîhu l-ed es-suyûṭî. Baskı), (1992). nşr. Târîhu l-hulefâ, M. Ebu l-fadl İbrahim, Mısır. Kahire. et-taberî (Ebû Ca fer Muhammed b. et-taberî et-taberî es-suyûṭî. ve l-mulûk (Ebû (Ebû (1992). Ca fer Ca fer Târîhu l-hulefâ, I-XI, Muhammed (2. Baskı), b. Muhammed b. Cerîr). Mısır. b. Cerîr). nşr. M. (1967). Ebu l-fadl Târîhu r-rusul İbrahim, ez-zeyyât, Ahmed Hasan, Târîhu l-edebi l- Arabî, (1967). Târîhu r-rusul nşr. Dâru nahdati Mısr, Beyrut. et-taberî (Ebû Ca fer Muhammed b. Cerîr). (1967). Târîhu r-rusul ve l-mulûk Kâhire. I-XI, (2. Baskı), et-taberî ve l-mulûk Kahire. ve l-mulûk (Ebû I-XI, Ca fer I-XI, (2. Muhammed (2. (2. Baskı), Baskı), nşr. b. nşr. Cerîr). M. M. M. Ebu l-fadl (1967). Ebu l-fadl Târîhu r-rusul İbrahim, Ferrûh. (1981). Umer, Târîhu l-edebi l-arabî, I-VI, Dâru l-ilm, İbrahim, İbn Beyrut. Abdi Rabbihî el-endelûsî (Ahmed ez-zeyyât, ve l-mulûk I-XI, (2. Baskı), nşr. M. Ebu l-fadl İbrahim, Kahire. Kahire. Kahire. ve l-mulûk Ahmed I-XI, Hasan, (2. Târîhu l-edebi l- Arabî, Baskı), nşr. M. Ebu l-fadl nşr. Dâru İbrahim, nahdati İbn Abdi Rabbihî el-endelûsî (Ahmed b. Muhammed). (1404/1983). el-iḳdu l-ferîd I-IV, nşr. Dâru Kahire. ez-zeyyât, Ahmed Hasan, Târîhu l-e ez-zeyyât, ez-zeyyât, Ahmed Kahire. Mısr, IV, Ahmed nşr. Kâhire. Dâru l-kutubu l-ilmiyye, Hasan, Târîhu l-edebi l- Arabî, (1. Baskı), nşr. Beyrut. Dâru nahdati Hasan, Târîhu l-edebi l- Arabî, nşr. Dâru nahdati Beyrut. ez-zeyyât, Ahmed Hasan, Târîhu l-edebi l- Arabî, nşr. Dâru nahdati Mısr, Kâhire. ez-zeyyât, İbnu l-esîr. Ferrûh. Mısr, (1981). Mısr, Kâhire. Ahmed ( ). Kâhire. Umer, Hasan, el-kâmil Târîhu l-edebi l- Arabî, Târîhu l-edebi l-arabî, fi t-târîh, I-XIII, Beyrut. nşr. I-VI, Dâru Dâru l-ilm, İbnu l-esîr. nahdati ( ). el-kâmil fi t-tâ Mısr, Kâhire. Ferrûh. (1981). Umer, Târîhu l-ed Ferrûh. Safvet, Ahmed Ferrûh. (1981). Mısr, Beyrut. (1981). Zeki. Kâhire. Umer, (1352/1923). Târîhu l-edebi l-arabî, Cemheretu Hutabi l-arab, I-VI, Dâru l-ilm, I-III, 1. Baskı, Beyrut. Umer, Târîhu l-edebi l-arabî, I-VI, Dâru l-ilm, Safvet, Ahmed Zeki. (1352/1923). Cem Ferrûh. (1981). Umer, Târîhu l-edebi l-arabî, I-VI, Dâru l-ilm, Beyrut. Ferrûh. İbn Abdi Beyrut. Beyrut. (1981). Rabbihî Umer, el-endelûsî Târîhu l-edebi l-arabî, (Ahmed b. Muhammed). I-VI, (1404/1983). Dâru l-ilm, Baskı, Beyrut. Beyrut. İbn Abdi Rabbihî el-endelûsî (Ahme İbn Abdi İbn Abdi Rabbihî Beyrut. el-iḳdu l-ferîd Rabbihî el-endelûsî I-IV, nşr. (Ahmed Dâru l-kutubu l-ilmiyye, b. b. Muhammed). (1404/1983). (1. Baskı), el-endelûsî (Ahmed b. Muhammed). (1404/1983). İbn Abdi Rabbihî el-endelûsî (Ahmed b. Muhammed). (1404/1983). el-iḳdu l-ferîd I-IV, nşr. Dâru İbn el-iḳdu l-ferîd Abdi el-iḳdu l-ferîd Beyrut. Rabbihî I-IV, el-endelûsî I-IV, nşr. nşr. Dâru l-kutubu l-ilmiyye, (Ahmed Dâru l-kutubu l-ilmiyye, b. Muhammed). (1.(1404/1983). (1. (1. Baskı), Baskı), İbnu l-esîr. el-iḳdu l-ferîd I-IV, nşr. Dâru l-kutubu l-ilmiyye, (1. Baskı), Beyrut. Beyrut. Beyrut. el-iḳdu l-ferîd ( ). I-IV, el-kâmil nşr. fi t-târîh, Dâru l-kutubu l-ilmiyye, I-XIII, Beyrut. (1. Baskı), Beyrut. İbnu l-esîr. ( ). el-kâmil fi t-tâ İbnu l-esîr. Safvet, İbnu l-esîr. Beyrut. Ahmed ( ). Zeki. (1352/1923). el-kâmil fi t-târîh, Cemheretu I-XIII, Hutabi l-arab, Beyrut. I-III, 1. ( ). el-kâmil fi t-târîh, I-XIII, Beyrut. İbnu l-esîr. ( ). el-kâmil fi t-târîh, I-XIII, Beyrut. Safvet, Ahmed Zeki. (1352/1923). Ce Safvet, Safvet, İbnu l-esîr. Ahmed Baskı, Ahmed Zeki. ( ). Beyrut. Zeki. (1352/1923). (1352/1923). el-kâmil Cemheretu fi t-târîh, Cemheretu Hutabi l-arab, I-XIII, Hutabi l-arab, Beyrut. I-III, I-III, 1. Safvet, Ahmed Zeki. (1352/1923). Cemheretu Hutabi l-arab, I-III, 1. Baskı, Beyrut.

10