Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science

Transkript

1 ISSN: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science Yıl: 5, Sayı: 22, Nisan 2018, s Suna ÖZGÜZEL Kahraman Maraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü Yüksek Lisans Öğrencisi, sunaozguzel@gmail.com EVLİYA ÇELEBİ NİN SEYAHATNAMESİ NDE KADIZADELİLER VE SİVASİLER KAVGASI Özet Bu çalışmanın temel kaynağı Evliya Çelebi nin Seyahatname sidir. Evliya Çelebi nin verdiği bilgiler ışığında hazırlanan çalışmamız birkaç bölüm altında değerlendirilebilir. Öncelikle Evliya Çelebi nin döneminde yaşanan olayların anlaşılması amacıyla XVII. yüzyıl hakkında genel bilgiler verilecektir. Osmanlı Devleti bu dönemde gerek siyasi, gerek iktisadi yoğun bir çöküntünün ve gerilemenin yaşandığı, sadece bununla da kalmayıp dini ve fikri yönden de oldukça fazla çatışma ve kavgaların yapıldığı bir dönemde yer almaktadır. Daha sonra Seyahatname nin büyük bir kısmını oluşturan tasavvuf kültürü ve tarikatlar hakkında bilgiler verilecektir. Evliya Çelebi, gittiği yerlerde bulunan tekke, türbe ve ziyaretgah gibi tasavvufi kurum ve yapıları ziyaret etmiştir. Bu tekke, türbe ve ziyaretgahın hangi tarikatlara ait oldukları, kurucu şeyhleri, dervişleri ve onlara ait menkıbeler ve inanış ve uygulamaları anlatmıştır. Çalışmamız XVII.yüzyıla damgasını vuran Kadızadeliler-Sivasiler olarak bilinen tekke-medrese çatışması anlatılarak sonlandırılıcaktır. Anahtar Kelimeler: Evliya Çelebi, Seyahatname, XVII.yüzyıl, Kadızadeliler- Sivasiler.

2 THE FIGHTS OF KADIZADELILER and SIVASILER IN SEYAHATNA- ME OF EVLIYA CELEBI Abstract The main source of this work is the Seyahatname of Evliya Çelebi. Our work prepared in the light of the information was given by Evliya Çelebi, can be evaluated under several sections. During this period, the Ottoman Empire experienced an intence decline both politically and economically, not only does this, but it also goes through a period of intense conflict in religious and intellectual terms. Later the information will be given about mystic culture and sects that constitvent. Evliya Çelebi has visited mystical instituations as tekke, tomb and place of pilgimage where he went. These Derviş Lodges were described about the beliefs and practices of which sect, tomb, the founding sheiks, dervishes and their properties. Our work will be ended by telling the Tekke- Madrasa conflict which is known as Kadızadeliler- Sivasiler who had marked XVII. century and its efects have persisted to the present day. Key words: Evliya Çelebi, Seyahatname, XVIIth century, Kadızadeliler- Sivasiler. 493 GİRİŞ XVII.Yüzyıla gelindiğinde Osmanlıda siyasi ve ekonomik sıkıntılar görülmeye başlanmış, bu sıkıntılar sosyal hayatta da kendisini hissettirmiştir. Hemen hemen her kesimin, Osmanlının içine düştüğü bu kötü gidişatın sebep ve çarelerini aradığı bu dönemde, bunun sebebinin dinin özünden ayrılmasına bağlayan ve çözümü dinin özüne dönmekte arayan bir hareket ortaya çıkmıştır. Kadızadeliler. Kadızadeliler hareketinin amacı, İslam ı Kur an-ı Kerim ve Resul-i Ekrem in sünneti dışındaki bidat sayılan unsurlardan arındırmak ve bu anlayışı devletin bütün kademelerine yaymak olarak nitelendirilebilir. Hareketin amacı görünüşte dinde tasfiyeye gitmek ve devleti bu yolla kurtarmaktır. Kadızadelilerin tasavvuf düşmanlığına karşı mücadele veren mutasavvıfların genellikle Halvetiyye tarikatının Sivasiyye koluna mensup olmaları, bu hareket mensuplarına genel bir adlandırma ile Sivasiler isminin verilmesine sebep olmuştur. Bu yüzyılda yaşayan Osmanlı sultanlarının genellikle Halvetiliğe yakın olmaları, Sivasilerin Kadızadelerle mücadelede ön plana çıkmalarına sebep olmuştur. 1 İslamiyet in temel kurallarını benimseyen Kadızadeliler, tarikat mensuplarına şiddetle karşı çıkıyor, İslamiyet i zedeleyen bidatların çoğunun onlar tarafından ihdas edildiğine inanıyorlardı. Bu sebeple toplumun şeriatın gerçek çehresinden uzaklaşmasından onları sorumlu tutuyorlardı. Tartışma Birgivi ile başlamış, sonra Kadızade Mehmet Efendi nin, Halveti şeyhi Abdülmecid Sivasi nin görüşlerini şiddetle eleştirmesiyle alevlenmiştir. Esasen Kadızadelilerin 1 Bilkan, Ali Fuat, Fakihler ve Sofuların Kavgası, 17. Yüzyılda Kadızadeliler ve Sivasiler, İletişim Yay., İstanbul 2016, 101.

3 tenkit ettikleri birçok husus, Mevlevi ve Nakşi çevrelerinde de rastlanan uygulamalardı. Ancak Halvetiler saray ve çevresiyle daha yakın irtibat kurabildiklerinden asıl rakip olarak görülmekteydi. Kadızadeliler, sema ve devran meselesinden dolayı Halveti ve Mevlevilere düşman olmuş; onları tekfir etmişlerdir. Bununla birlikte tekkelerine gidenlerin bile küfürlerine hükmedecek kadar ileriye gitmişlerdir. 2 Kadızadelilerle Sivasiler arasındaki mücadeleler devlete zarar vermeye başlayınca padişahın müdahalesiyle vaizler sürgüne gönderilmiş ve bir dönemi derinden etkileyen dini tartışmalar son bulmuştur. 3 Evliya Çelebi (ö. 1095/1684 [?]) Büyük Türk seyyahı. Hayatı hakkında bilinenler seyahat hatıralarını topladığı on ciltlik eserine dayanır. Tam ve gerçek adı belli değildir. Evliya Çelebi adı lakabım dan mülhem olup hocası imam Evliya Mehmed Efendi den alınmış olmalıdır. Kırk yılı aşkın bir süre boyunca hemen hemen bütün Osmanlı ülkesini ve diğer memleketleri dolaşarak Türk kültür tarihinde örneğine rastlanmayan büyük bir seyahatname kaleme alınmış ve günümüze önemi giderek artan bu eseriyle adeta bütünleşmiştir. 494 İyi bir öğrenim gördüğü anlaşılan Evliya Çelebi, Şeyhülislam Hamid Efendi Medresesi nde yedi yıl kadar derslere devam ettiği gibi hocası Evliya Mehmed Efendi den de hıfza çalıştı. Babasından hattatlık öğrendi. Ardından saraya intisap ederek Enderun da tahsilini sürdürdü. Güzel sesi dolayısıyla musiki eğitimi de aldı. Bu konuda Derviş Ömer Efendi den faydalandı. Bir müddet sonra Silahdar Melek Ahmed Ağa, Ruznameci İbrahim Efendi ile Hattat Hasan Paşa tarafından IV. Murad a takdim edildi. Padişahın emriyle Kilar-ı Has a alındı. Burada eğitildi; hat, musiki, nahiv ve tecvid gibi dersler okuyarak bilgisini artırdı. 4 1.Evliya Çelebi nin Yaşadığı Döneme Genel Bakış Evliya Çelebi, ? yılları arasında yaşamıştır. Bu dönem IV. Murad ın ve Köprülü Sadrazamları Mehmed ile Fazıl Ahmed in yönetimleri altında olan Osmanlı İmparatorluğu nun duraklama döneminin sonlarına rastlar. 5 2 Bilkan, İstanbul da Kadızade Mehmed Efendi nin başını çektiği, vaizler zümresinin cami kürsülerinde tarikat mensuplarına karşı takındığı olumsuz tavır ve sataşmalar üzerine ciddi tartışmalar meydana gelmiş, Abdülmecid Sivasi tartışmalara katılarak tasavvuf ve tarikatları savunmuştur. Bu tartışmalarda mutasavvıfların savunduğu fikirler Abdülmecid Sivasi, karşı görüşler Kadızade Mehmed Efendi ile özdeşleşmiş ve taraflar arasındaki tartışmalar Kadızadeliler-Sivasiler mücadelesi olarak tarihe geçmiştir. (bk. Gündoğdu,Cengiz, SİVASİ Abdülmecid,DİA, İstanbul 2009, XXXVII, ) 4 İlgürel, Mücteba, Evliya Çelebi, DİA, XI, İstanbul 1995, XVII. yüzyılda Osmanlı yönetiminde dokuz padişah tahta oturmuştur. Bu padişahlar sırasıyla I. Ahmed ( ), I. Mustafa ( ve ), II. Osman ( ), IV. Murad ( ), Sultan İbrahim ( ), IV. Mehmed ( ), II. Süleyman ( ), II. Ahmed ( ) ve II. Mustafa ( ) dır. 6 Şans Ömür-Baş Göksel, Osmanlı İmparatorluğu nda Kriz Ve Dönüşüm: İktisadi Kriz ve Değişimler, Toplumsal Tarih, Ocak 2014,

4 XVII. Yüzyıl imparatorluk için yönetim uygulamalarının bozulmasıyla ekonomik ve toplumsal sıkıntıların yaygın olduğu bir çağdır. Mehmet Genç, XVII.Yüzyılın Osmanlı tarihinin en karmaşık, en problemli ve kriz diye nitelendirilen yüzyılı olduğunu söyler. XVII.Yüzyılın zannedildiği gibi sakin, durgun bir yüzyıl olmadığını belirterek bu yüzyılda tahta çıkan on padişahın altısının tahttan indirildiğini, ikisinin de öldürüldüğünü; buna ek olarak, bir valide sultanın öldürülmesinin ve imparatorluğun tarihi boyunca gerçekleşen üç şeyhülislam katlinin de bu yüzyıl da gerçekleştiğini belirtir. Anadolu Celali ayaklanmalarıyla sarsılırken, İstanbul Yeniçerilerin ve değişik saray karşıtlarının çatışma alanına dönüşmüştür. 6 Osmanlı Devleti o devirde her alanda duraklama içine girmiştir. Savaşlarda alınan yenilgiler devletin ekonomik yapısını öylesine zayıflatmıştır ki el altından rüşvet karşılığı verilen memuriyetler, bizatihi yönetim tarafından açık artırmayla satılmaktadır. Asker zaman zaman isyanlar çıkararak yönetimi zor durumda bırakmaktadır. Padişahlar, küçük yaşta ve yeterli eğitimi alamadan tahta çıkartıldıkları için devlet yönetme tecrübesine sahip değillerdir. Devletin her alanına sirayet eden bozulma, ilmiye teşkilatında ve halk içinde kendini iyice göstermiştir. Askeri ve idari sınıf, israfa varacak derecede lüks bir hayat içinde, toplumun ekseriyetini oluşturan halk ise işsiz ve sefalet içerisinde yaşamaktadır. Halk üzerinde etkili olan vaizler, dinin esasıyla alakası olmayan mevzular üzerinde durup dinde füru dahi kabul edilemeyecek konuları ele almış; bu tür eğilimlerde bulunanları, vaazlarında dinden sapmış gibi göstermeye çalışmışlardır. 495 Böylece halkın zihni karıştırılmış, düşünce ve enerjisi gereksiz şeylerle meşgul edilmiştir.rüşvet ve iltimas yoluyla ilmi payeler ya satılmış ya da muhtemel menfaatler uğruna hibe edilerek elden çıkarılmıştır. 7 Alimlerin birbirlerine güveni kalmamış, medreselerde iç huzur tamamen bozulmuştur. Askeri ve idari sınıftakiler gibi ilmiyede de lüks ve israf içerisinde bir hayat sürdürülmüştür. Medrese eğitimi gelenekselleşmeye başlamış, felsefe eğitimi medreselerden çıkarılmıştır. Fen bilimleri asgariye indirilmiştir Devrin gözde bilimi fıkıhtır ancak ictihad kapısı kapalı sayıldığından fıkıha taklitçilik hakimdir. Tefsir ve Hadis alanında da durum farklı değildir. Tefsir alanında menkıbeler ve israiliyat, bilimsel gerçekliğe dayalı yorumlara daima üstün gelmiştir. Osmanlı medreseleri Fıkıh, Tefsir ve Hadis müesseseleri olmuştur Seyahatname de Tarikatlar, tekkeler, dergahlar, ziyaretgahlar XVII.Yüzyıl, tasavvuf ve tarikatlar açısından önemli gelişmelerin olduğu, tarikatların kollara ayrılarak çoğaldığı, tekke-medrese mensupları arasında çatışmaların yaşandığı bir dönem olmuştur. 7 Göztepe, Yüksel, Osmanlı da Bir Fikri Mücadele: Kadızade-Sivasi Tartışmaları, İlim Ve Kültür Tarihinde Sivasiler, Sivas Kemal İbn -i Hümam Vakfı Yayınları, Sivas 2011, Günay, Ünver- Güngör, Harun, Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dini Tarihi, Berikan Yay., Kayseri 2015,

5 Siyasi ve ekonomik krizlerle sarsılan Osmanlı toplumu için XVII.yüzyıl dini ve tasavvufi akımların çeşitlendiği bir süreçtir. Tasavvufi ekoller bu dönemde Osmanlı gündelik yaşamının ayrılmaz bir parçasıdır. Herhangi bir tarikata, şeyhe bağlanmayan kimse yok gibidir. Celvetiyye tarikatı bu dönemde ortaya çıkmış, Mevlevilik ise İstanbul daki en parlak dönemlerinden birini yaşamıştır. Kadiriyye tarikatı bu yüzyılda İstanbul da yayılma başarısını göstermiştir. Halvetiyye nin şubeleri olan Ramazaniyye, Sivasiyye, Cihangiriyye, Cahidiyye, Karabaşiyye, Nasuhiyye, Mısriyye ve Kadiriyye ye bağlı Rumiyye (İsmailiyye) şubesi bu dönemde kurulmuşlardır. Tarikatlar, tekke inşasında büyük bir yarış içerisinde olmuştur. Devlet adamları ve zenginler bu dönemde birçok tekke yaptırmışlardır. Tarikatların irşad halkaları genişlemiş, mürid sayısı artmıştır. Her tarikat İstanbul da temsil edilme kuvveti bulmuştur. Şeyhler, devlet adamlarından ve toplumun ileri gelenlerinden teveccüh görmüşlerdir. Bu dönemde tekkemedrese mensupları arasında raks ve sema konusunda tartışma yaşanmış, aynı dönemde, Muhyiddin İbnü l-arabi ve Mevlana nın görüşleri ekseriyetle kabul edilmiş, eserlerine şerhler yazılmıştır. 9 Seyahatname de elliye yakın tarikat hakkında bilgi yer alır. Bunlar arasında Yesevilik, Kadirilik, Eşrefilik, Rifailik, Şazelilik, Bayramilik, Nakşibendilik, Celvetilik, Bektaşilik, Mevlevilik gibi, bugün de adı bilinen hatta müntesipleri bulunan tarikatlardır. Bununla birlikte Edhemiyye, Kazeruniyye, Desukiyye, Vahidiyye, Kemiliyye gibi günümüzde unutulmuş tarikatlar da bulunmaktadır. Evliya Çelebi, öncelikle bu tarikatların kurucu şeyhleri hakkında bilgiler verir ve beş yüze yakın tekkeden söz eder. Eserinde bahsettiği bu isimlerden bazıları şunlardır: Ahmet Yesevi, Abdülhalik Gucduvani, Abdülkadir Geylani, Eşrefoğlu Rumi, Ahmet Rıfai, Necmeddin Kübra, Muhammed b. Abdullah, Cemaleddin Savi, Fazlullah Hurufi, Ömer Suhreverdi, Muhiddin Arabi, Ebu l-hasan Şazeli, Ahmed Bedevi, İbrahim Desuki, Hacı Bektaş-ı Veli, Mevlana Celaleddin-i Rumi, Muhammde Bahaüddün Nakşibendi, Ömer b. Ekmelüddin Halveti, Sümbül Sinan, Şeyh Şaban-ı Veli, Muhammed El-Bekri, Hasan Hüsameddin... Evliya Çelebi Seyahatname de beş yüze yakın tekke ve türbeden söz eder. Eserde tarikatı belli 61 tekkenin adı geçer. Hakkında bilgi verdiği tarikati belli olmayan tekke sayısı ise dört yüz civarındadır. Evliya Çelebi, ziyaretgahları da kime/kimlere ait olduğu bilinen ve bilinmeyen yerler olarak sınıflandırır Kadızadeliler ve Sivasiler Kavgası Osmanlı nın kuruluşundan itibaren padişahlar halk üzerinde etkili olan tekke ve tarikatlarla iyi ilişkiler kurmaya önem vermiş, bu ilişkileri sürdürmeye özen göstermişlerdir. Nitekim neredeyse tüm padişahların yanında ulema ve sufilerin yer alması; onlar adına medrese ve tekkeler açıp vakfetmeleri, devlet idaresinde ve düşmana karşı yapılan savaşlarda dualarını almayı, yine sefere çıkarken ellerinden kılıç kuşanmayı bir nevi gelenek haline getirmeleri, askerlerle beraber onları da teberrüken sefere iştirak ettirmeleri bu durumu teyid eden hususlar olarak karşımıza çıkmaktadır. 9 Küçükkaya, M.Askeri, Evliya Çelebi Seyahatnamesi nde Tasavvuf, Mostar Yay., İstanbul 2013, Özçelik, Mustafa, Evliya Çelebi Seyahatnamesi nde Mevlana Mevleviler ve Mevlevihaneler, Rumi Yay., Konya 2012,

6 Osmanlı idaresinin mutasavvıflara ve medrese ulemasına karşı takındığı bu tavır, tasavvuf ehline kendi tarikatlarını kurma ve düşüncelerini yayma imkanı vermiş pek çok medresenin de açılıp faaliyet göstermesi ve ilmi hayatın gelişmesini sağlamıştır. Üstelik padişahların bu tutumları sadece kuruluş ve yükseliş dönemlerinde değil, devletin güç ve imkan bakımından zirveye ulaştığı dönemlerde de devam etmiştir. Osmanlı XVI. yüzyılın son çeyreğine kadar zirvede olan bir imparatorluktur. XVII. yüzyılın ilk yarısı ise bir çok içtimai afetin yayıldığı; ilmi, siyasi, askeri, iktisadi açılardan çeşitli sıkıntılarla yüzyüze gelindiği, devletin bütün müesseselerinde gözle görülür bir tıkanmanın yaşandığı, yani Osmanlı nın her bakımdan muvazenesini yitirdiği yıllardır. Bu tıkanmanın yaşandığı dönemlerde ordu saraya, medrese tekkeye, vaiz, tarikat mensubuna hücum etmeye başlamış, dindarlar ehl-i kal ve ehl-i hal olarak ikiye ayrılmıştır. Çok önemsiz meseleler bile dini tartışmaların alevlenmesine yol açmış, tarikat ve medrese taraftarları için bir çatışma ortamına dönüşmüştür. 11 Bunun neticesinde XVII. yüzyılda IV. Murat devrinin ( ) ortalarından (1630) IV. Mehmed in saltanat döneminin ( ) yedinci yılına kadar olan süre içinde, tekke ve medrese ayrılığını körükleyen bir nifak ortaya çıkmıştır ki bu hareket İstanbul da Kadızade Mehmet Efendi adında bir vaizin önayak olmasıyla Kadızadeliler hareketi diye anılmıştır. 497 Kadızade Mehmed Efendi ile dönemin tanınmış Halveti şeyhlerinden Abdülmecid Sivasi arasında başlayan tartışmalar, sosyal ve dini hayat yanında devletin ana kurumlarını da etkisi altına alacak gelişmelere zemin hazırlamıştır. Kadızade Mehmed Efendi ve onun takipçileri, Hz. Peygamber döneminden sonra ortaya çıkan birtakım adet ve uygulamaları bidat olarak nitelemiş ve bunları şiddetle reddetmiştir. Dolayısıyla Kadızadeliler hareketinin amacının, İslam ı Kur an ı Kerim ve Resul-i Ekrem in sünneti dışındaki bidat sayılan unsurlardan arındırmak ve bu anlayışı devletin bütün kademelerine yaymak olduğu söylenebilir. Tarihte bu tür hareketlerin genellikle sosyal ve siyasal açıdan bunalımlı dönemlerde ortaya çıktığı görülür. Kadızadeliler hareketi de Osmanlı Devleti nin XVII.Yüzyılda içinde bulunduğu kaos ortamında hayat bulmuştur. Kadızadeliler in lideri İbn Teymiyye mektebinden etkilenen Birgivi Mehmed Efendi dir (ö. 981/1573). Birgivi nin en önemli eseri Risale-i Birgivi (Vasiyetname), Türkçe bir ilmihal kitabı olup Kadızadeliler arasında yaygın olarak okutulmuştur. Birgivi nin Arapça yazdığı et-tariķatü l-muhammediyye ise dini, ahlaki ve tasavvufi konuları kapsayan ve üzerine çeşitli şerhler yazılan tanınmış bir eserdir. Birgivi de görülen İbn Teymiyye nin etkisi Kadızade Mehmed Efendi nin eserlerinde de dikkat çeker. Mehmed Efendi, İbn Teymiyye nin es-siyasetü ş-şer iyye fi ıslahi r-ra i ve r-ra iyye adlı kitabını genişleterek

7 tercüme etmiştir. Tacü r-resail ve minhacü l-vesail adındaki bu tercüme Kadızade nin İbn Teymiyye ye duyduğu yakınlığın, verdiği değerin göstergesidir. 12 Bu dönemde yapılan tartışmaların en önemli sebeplerinden biri klasik medrese müfredatıyla tasavvuf ilkelerinin örtüşmemesidir. Kadızadelilerin, çoğunlukla cami cemaatine, okuryazar olmayan kimselere ve esnaf kesimine hitap etmeleri, fıkhî konulara duyarlılık gösteren halkı derinden etkilemiştir. Saraya da yakın olan Kadızadelilerin toplumda tesir ettiği itibar selatin camiler dışındaki camilerin minalerinin yıkılması gerektiğini savunacak kadar ileriye gitmelerine neden olmuştur. Bu düşünce camilerde halka va zeden ve vaiz çoğunluğuna sahip olan Sivasilerin halkla ilişkilerini koparmak amacına yöneliktir. Nitekim bu sırada Abdülmecid Sivasi Efendi, bu camilerden biri olan Sultanahmet Camii nde vaazlar veriyordu. Bu dönemde camiler, önemli propaganda mekanları haline getirilmişti. Kadızade Mehmed de Yavuz Selim, Bayezid, Süleymaniye ve Ayasofya başvaizi olarak atanmış ve böylece fikirlerini cami cemaatine anlatma imkanı bulabilmişti. 13 Saray etrafında toplanan idareci sınıf, resmi medrese uleması, çoğunlukla Mevleviyye, Halvetiyye veya Zeyniyye tarikatları mensubu idiler. Bu yüzyılda yaşayan Osmanlı sultanlarının genellikle Halvetiliğe yakın olmaları, Sivasilerin Kadızadelerle mücadelede ön plana çıkmalarına sebep olmuştur. Kadızadelilerin tenkit ettiği birçok husus, Mevlevi ve Nakşi çevrelerinde de rastlanan uygulamalardı. Ancak saray ve çevresine daha yakın oldukları için rakip olarak Halvetiler görülmekteydi Nitekim, Kadızadelilerin esas niyeti, bidat ve dine aykırı görünen bazı unsurları da bahane ederek dini telkin ve tebliğ metotlarına karşı savaş açtıkları mutasavvıfları bilhassa (Halvetiler ve Mevleviler) siyasi alanda etkisiz bırakmaktı. Bu amaca ulaşmak için, Kadızadelilerin sultan, sadrazam ve devlet yönetiminde etkin olan şahsiyetleri arkalarına almaları şarttı. Özellikle dine karıştırılan bidatlerin yanı sıra, tarikatların gittikçe büyümeleri de devlet yönetimini tedbir almaya sevk etmiştir. Kadızadeliler hareketi, devlet yöneticilerine toplumda bazı düzenlemeler yapabilmeleri için uygun şartlar sağlayabilecek nitelikteydi. 15 Bidat konusunun 16. ve 17. yüzyıldaki dini tartışmaların merkezinde yer almasının bir sebebi de Osmanlı Devleti nin bu asırlarda ulaştığı sınırlarda yer alan farklı dini ve etnik yapıların durumudur. Yeni coğrafyaların ürettiği yeni sorunlar ve farklı hayat tarzı, düşünce ve alışkanlıklar karşısında çözüm bulmakta zorlanan dini otorite, en kolay yol olarak tasfiyeciliği seçmiş ve itikadi esaslarla telifinde zorluk çektiği konuları bidat kabul etmiştir. 16 Kadızadeliler Sivasiler tartışmasında öne çıkan isimler şunlardır: Küçük Kadızade Mehmed Efendi (ö. 1635), Abdülmecid Sivasi (ö. 1639), Üstüvani Mehmed Efendi (ö. 1661), 11 Gündoğdu, Cengiz, XVII. Yüzyıl Osmanlısında Siyasi Otoritenin Ulema-Sufi Yaklaşımına Dair Bir Örnek: IV. Murad-Kadızade-Sivasi,Dini Araştırmalar Dergisi, 2(5), 1999, Çavuşoğlu, Semiramis, Kadızadeliler, DİA, İstanbul 2001, XXIV, Bilkan, Bilkan, Bilkan, Bilkan, 120.

8 Abdülehad Nuri Sivasi (ö. 1651), Vani Mehmed Efendi (ö. 1685) ve Niyazi Mısri (ö. 1694). Kadızadeliler-Sivasiler arasında yapılan tartışmalar ise genellikle şu konular üzerinde yoğunlaşmaktadır: 1.Kelamla İlgili Konular: Hz. Peygamber in (a.s) anne ve babasının ahirete imanlı gidip gitmediği; Hızır ın (a.s.) hayatta olup olmadığı; Firavun un son anda imana ulaşıp ulaşmadığı; İbnü l- Arabi nin küfrüne hükmedilip edilemeyeceği; Hz. Hüseyin i şehit eden Yezid e lanet edilip edilemeyeceği gibi konular bu türdendir. 2.Fıkıhla İlgili Konular: Kur ân-ı Kerim, ezan, mevlid-i şerif ve na t-ı nebevi gibi şeylerin nağmelerle okunup okunamayacağının hükmü, hutbede Hz. Peygamber in ve ashab-ı kiramın ismi anıldığında tazim kastıyla sallahu aleyhi vesellem ve radıyallahu anh demenin uygun olup olamayacağı gibi meseleler bu türdendir. Yine kabir ziyaretleri, kandil gecesi kutlamaları ve bu gecelerde nafile namazı kılmanın caiz olup olmayacağı gibi mevzular da tartışma konusu olmuştur. Ayrıca, emr-i bi l-ma ruf ve nehy-i ani l- münker in hükmü de bunlar arasındadır. 3.Tasavvufla İlgili Konular: Tarikatlarda yapılan semanın, devranın ve cehri zikrin hükmü, türbe ziyaretlerinin, şeyhlere gösterilen saygının ve onların ellerinin öpülmesinin caiz olup olmaması gibi hususlar, tartışma konusu yapılan tasavvufî mevzular arasındadır. 4.Toplumsal Mevzularla İlgili Konular: Kahve, tütün, afyon, şurup vb. keyif verici şeyleri tüketmenin haram olup olmayacağı, belli bir makamdaki kişinin hediye ya da rüşvet almasının, tokalaşır ya da selamlaşırken eğilmenin caiz olup olmayacağı gibi hususlar toplumsal türden tartışma konularıdır. 499 Kadızade ye göre İslam a sonradan eklenen aykırı adetler haramdır, dince yasaktır. Şeyh Sivasi nin görüşleri ise şöyle özetlenebilir: Müspet ilimler tahsil edilir. Hızır (a.s) hayattadır. Ezan ve Mevlid in güzel sesle okunması caizdir. Devran ve sema caizdir. Hz. Peygamber e ve ashabına gereken saygı gösterilmelidir. Tütün ve kahve haram değildir. Hz. Peygamber in anne ve babası imanlı olarak vefat etmişlerdir. İbnü l-arabi, Şeyh-i Ekber namı ile bilinen büyük bir İslam mutasavvıfıdır. Güzel bidatler (bidat-ı hasene) kabul edilebilir. Bu ve benzeri hususlarda, her şeyin akli ve mantıki olanlarını yapmak lazımdır. 17 İlginç olan şudur ki, XXI.yüzyıla girdiğimiz bu dönemde de dini meselelerin yüzeysel bir şekilde ele alındığı görülmektedir. XVII. yüzyılda hararetli tartışmalara neden olan kabirlerin üzerine türbe yapılması, Kur'an-Kerim in ücret karşılığında okutulması, müzik aletlerinin kullanılması ve cemaatle nafile namazlarının kılınması gibi konular günümüzde de tartışılan güncel konular arasındadır. Kadızadelilerin yukarıda çerçevesi çizilen bu katı bidat teorisine, toplum dan bazı kesimler i tarafından itiraz edilmiştir. Kadızade selefiliğine yakın duran Türk Ahmed isimli bir vaizin, hitabeti sırasında bir kişi ile girdiği şu polemik, bu duruma çarpıcı bir örnek teşkil et- 17 Göztepe, Yüksel, Osmanlı da Bir Fikri Mücadele: Kadızade- Sivasi Tartışmaları, İlim Ve Kültür Tarihinde Sivasiler, Ulusal Sempozyum Tebliğleri, Sivas Kemal İbn-i Hümam Vakfı Yayınları, Sivas 2011,

9 mektedir: Üstüvani Efendi ile aynı dönemde yaşayan ve tüm bidatları ortadan kaldırmak isteyen Türk Ahmed'e, dinleyenlerden birisi: "Peygamber zamanında çakşır (şalvar) ve don yoktu, şu halde sizlere göre bunları giymek bidattır, onları da kaldırır mısınız? diye sormuş, o da: "Evet, men' ederiz, İzar ve peştamal kuşansınlar", diye cevap vermiştir. Soru sahibi tekrar: "Kaşık kullanmak da bidattir. Anı ne yaparsınız?" diye sorunca Türk Ahmed: "Taamı elleriyle yesinler, ellerine bulaşmakla ne lazım gelir?" şeklinde karşılık vermiştir. Bunun üzerine sual sahibi dayanamayıp: "Efendiler! Siz, halk-ı alemi soyup baldırı çıplak çöl Arab'ı kıyafetine bürümek istersiniz." diyerek müstehzi bir edayla itiraz etmiştir. O sırada sohbeti dinleyen diğer bir kimse: "Kaşıklar yasak olunca kaşıkçı esnafı ne yapacak?" diye sorunca: "Misvak ve tesbih yapıp anınla geçinsinler!" cevabını almıştır. Söz konusu bu vakıa toplumun örfünü hedef alan yasakçı anlayışın bir tezahürü olarak değerlendirilebilir. Çözüm ararken yeni sorunlara neden olan bu dar bakış açısını, Selefi karakterli literal yorum yöntemiyle ilişkilendirmek mümkündür. 18 Evliya Çelebi, Seyahatnamesi nin bazı bölümlerinde yaşadığı dönemde tartışılan bazı konulara da değinmiştir. Hızır(a.s) ın cennet abıhayatını içtiğini ve günümüzde hayatta olduğunu, İbnü l-arabi nin tasavvuf kitaplarının anlaşılmadığını, kendisinin de küfürle itham edildiğini, devran ve semanın ise caiz olduğunu söylemektedir. Seyahatname de Bitlis in anlatıldığı bölümde, 1655 te Bitlis Hanı nda Kadızadelilere mensup birinin Şehname yazmasındaki minyatürü tahrif etmesi, Evliya Çelebi yi ziyadesiyle öfkelendirmiştir. Evliya Çelebi nin bu hadiseye gösterdiği tepki ve Kadızadeliler için kullandığı ifadeler, dönemin tartışma ortamındaki safını ve tavrını da ortaya koymaktadır. Seyahatname deki ilgili bölümün Robert Dankoff tarafından yapılan çevirisi, yüzyıllar boyunca devam eden bir zihniyetin tasviri mahiyetindedir: 500 Bir mürai yobaz ve sübyancı yani mahbup-dostların Kadızadeli fırkasından geçinen namert, fesatçı, üçkağıtçı, faiz yiyici, sahtekar, hak yiyici, aşağılık, oğlancı, müstamel, anasının hatası rezil bir herif, fazla kazanırım diye açık artırmada satılan sanat eseri bir Şehname yi guruşa satın alarak üzerine kaydettirdikten sonra çadırına gitmiştir. Çadırına vardığında resimleri seyrederken Resim haramdır diye bütün sayfalarında olan bazı sanat eseri resimlerin gözlerini çıkarır gibi o nergislerin gözlerini Etrak bıçağıyla oyarken her yaprağı delik delik delmiş, bazı resimleri bıçağıyla boğazladım sanarak boğazlarından çizmiş, bazı güzel kadın ve erkek resimlerinin yüzlerini ve elbiselerini ağzındaki pis balgamı ve tükrüğüyle pisletmiştir. Böyle çok değerli bir kitabın her yaprağını üstad bir ayda meydana getirememişken bir anda ağzının salyasıyla berbat etmiştir. Ertesi günü dellal, dellaliya akçesini istemeye vardığında; Ben nideyim suratlı papaz kitabını, surat haramdır, diye almayıp, cümle suratlarını bozdum diye Şehname yi dellalın üstüne atar. 18 Akpınar, Muhammet Raşit, Osmanlı Toplumunda Selefi Düşüncenin Tipik Bir Temsilcisi Olarak Kadızadeliler, İlahiyat Akademi Dergisi, 2015, I,

10 Dellal kitabı açar, bakar, görür ki bir resim kalmamış; Yetişin bre ümmet-i Muhammed! Bu Şehname yi görün, bu zalim neylemiş! diye feryat eder. Edepsiz herif: Ey biraderim hoş ettim. Tire şehrinde şeyhimin dediği gibi nehy-i münker eyleyip hemen bir suret alıkoydum. O da, benim Tire şehrinde bir sevgili oğlanım var idi, onun suretine benzediğiyçun bozmadım demiştir. Bunun üzerine çaresiz dellal gördü ki bu iş kavga etmek ile hallolmaz Neticede, dellal, Kadızadelilere mensup yeniçeriyi paşaya şikayet eder. Paşa, adamı yaka paça getirtir ve yeniçerilere teslim ederek yetmiş değnek vurmalarını emreder. Adam ordudan atılır ve şeyhine beddua ederek Diyarbakır a doğru yola çıkar. Evliya Çelebi, burada ilginç bir Kadızadeli tipi çizmektedir. Samimi olmayan ve dini konuları istediği gibi yorumlayabilen bu zihniyet, Kadızadelileri tipolojik açıdan tasvir etmektedir. 19 Kadızade Mehmed Efendi nin vefatından sonra onun taraftarları olan bir kısım kürsü vaizleri de şer an haram olduğu kesin delillerle sabit olmayan bazı şeylerin haramlığını iddiaya devam ettiler ve bunları yapanları küfürle suçladılar; cemaatle nafile namaz kılanlara, makamla salavat getirip na t-ı şerif okuyanlara, tasavvuf ehlinin sema ve devranına şiddetle karşı çıktılar. Saraydaki baltacılar, bostancılar ve kapıcılardan bazılarını da etkileri altına alıp onlar vasıtasıyla kızlar ağası ile valide sultana kadar ulaştılar ve siyasi güç sahibi oldular. Hareketin bu ikinci safhası, Sultan İbrahim in hükümdarlığının son yılları ile henüz yedi yaşında tahta çıkan IV. Mehmed in saltanatının ilk yıllarına rastlar. Tarihçi Naima ya göre Kadızadeliler sadece Halvetiler, Mevleviler ve diğer tarikatlara mensup olan dervişleri değil onların tekkelerine giden halkı da küfürle suçluyorlardı. 501 Bu dönemde Kadızadelilerin liderliğini, Mehmed Efendi nin yanında yetişerek Ayasofya Camii vaizliğine kadar yükselmiş olan Üstüvani Mehmed Efendi üstlendi. Saray çevresinde helvacılar, bostancılar, Enderun-ı Hümayun hademesinin okur yazar kısmı onun derslerine devam ediyordu. Padişahın hocası Reyhan Ağa nın himayesiyle Has Oda da padişaha vaazlar veren ve padişah şeyhi olarak şöhret kazanan Üstüvani Mehmed Efendi ve çevresindeki vaizler zümresi sarayda büyük nüfuz elde ettiler. Hatta devrin kaynaklarında Üstüvani ve bazı ileri gelen vaizlerin birtakım menfaatler karşılığında saraydaki tayin ve azillerde etkili oldukları belirtilir. Kadızadelilerin saraydaki nüfuzu, hamilerinin çoğunun katledildiği Çınar Vak ası na (1066/1656 Vak a-i Vakvakıyye) kadar sürdü. Naima ya göre Çınar Vak ası ndan sonra sadrazamlığa getirilen Boynueğri Mehmed Paşa, tayin işlerinde ulema ve vaizlere danışmaya karşı çıkıp bunları bizzat kendisi yapmaya başlamıştır. Bundan müteessir olan Kadızadeliler de Venedik donanmasının Çanakkale Boğazı nı abluka altına almasını fırsat bilerek zulmün, rüşvetin ve bidatların artmasını, vezirle müftünün tarikat ehlini himaye etmesine bağlayan vaazlar veriyor, halkı tahrik ediyorlardı. 19 Bilkan,

11 Ardından Köprülü Mehmed Paşa nın sadâretinin sekizinci günü Fatih Camii nde müezzinler cuma namazı sırasında na t-ı şerif okurken Kadızadeliler bunlara engel olmak için harekete geçtiler; ancak bu teşebbüsleri başarısızlıkla sonuçlandı. Daha sonra Kadızadeliler toplanarak İstanbul daki bütün tekkeleri yıkmaya, rastladıkları dervişlere tecdid-i iman teklif edip kabul etmeyenleri öldürmeye, hep birlikte padişaha gidip bidatları kaldırmak için izin istemeye, selatin camilerinde tek minare kalacak şekilde diğer minareleri yıkmaya karar verdiler. Ertesi gün ellerinde taş ve sopalarla taraftarlarını toplayarak Fatih Camii nde bir araya geldiler. Sadrazamın adam gönderip isyancılara nasihat etmesi fayda vermedi. Köprülü Mehmed Paşa devrin tanınmış alimlerini toplayıp Kadızadeliler hakkındaki görüşlerini sordu. Meclisin kararını padişaha sunan sadrazam padişahtan Kadızadelilerin katli için ferman aldı. Ancak bu ceza sürgüne çevrilerek hareketin liderleri olan Üstüvani, Türk Ahmed ve Divane Mustafa Kıbrıs a sürüldü, böylece hareketin ikinci safhası sona erdi. 20 Bu iki grup arasındaki tartışmalar Kadızadelileri temsilen Üstüvani Mehmed Efendi (ö. 1072/1661) ile sufîleri temsilen Abdülmecid Sivasi nin halifesi Abdülahad Nuri ve bunlardan sonra da üçüncü kuşakta Mehmed Vani Efendi ile Niyazi Mısri arasında aynı şiddetle devam etmiş, bu hal Köprülü Mehmed Paşa(ö.1072/1666) nın vezir-i azamlığına kadar sürmüştür. Köprülü Mehmet Paşa, ileri gelen ulemayı toplayıp onlardan bu vaizler hakkında bilgi almış, dini tutumlarının doğruluğunu tecessüs etmiştir. Ulema bu tutumların batıl olduğunu beyan edip, fitne çıkaranların cezalandırılmaları gerektiğini söylemiştir. Ulemanın kanaatlerini paylaşan Köprülü, şeyhleri ve tekkeleri bunların elinden kurtararak Kadızadeliler hareketinin fiilen sona ermesini sağlamıştır (1066/1656) SONUÇ XVII. Yüzyıl Osmanlı Devleti için dönüm noktasıdır. Merkezi yönetimin zayıflaması, padişah ve vezirlerin liyakatsiz olması, Avrupa ve İran cephesinde devam eden savaşların neticesinde kaybedilen topraklar, isyanlar ve ekonomik sorunlar, sonun başlangıcı olmuştur. XVII.yüzyılın önemli özelliklerinden biri, ilmiyenin itibarını kaybetmesidir. Rüşvet ve iltimas yoluyla ilmi payeler ya satılmakta ya da muhtemel menfaatler uğruna hibe edilmektedir. Kadızadelilerin saray üzerinde kurmuş oldukları etkiyle, atama ve yükselme sisteminin rüşvete bağlandığı ifade edilmektedir. Siyasi ve ekonomik krizlerle sarsılan Osmanlı toplumu için XVII.yüzyıl dini ve tasavvufi akımların çeşitlendiği bir süreçtir. Celvetiyye tarikatı bu dönemde ortaya çıkmıştır. Mevleviyye, İstanbul da altın çağını yaşamış, Halvetiyye nin ise şubeleri bu dönemde kurulmuşlardır. Devlet adamları ve zenginler bu dönemde birçok tekke yaptırmışlardır. Tarikatların irşad halkaları genişlemiş, mürid sayısı artmıştır. Bu dönemde Halveti ve Mevleviler raks, sema ve devran konusunda ciddi sıkıntılar yaşamışlardır. Medrese eğitimi gelenekselleşmeye başlamış, felsefe eğitimi medreselerden çıkarılmış, fen bilimleri asgariye indirilmiştir. Devrin gözde bilimi fıkıhtır. Ancak ictihad kapısı kapalı 20 Çavuşoğlu Gündoğdu, Cengiz, Sivas tan Doğan Bir Şems-i Ma nâ: Sivasiyye Yolu nun Bânîsi Abdülmecîd Sivâsî, İlim ve Kültür Tarihinde Sivasiler, Ulusal Sempozyum Tebliğleri, Sivas Kemal İbn-i Hümam Vakfı Yay., Sivas 2011,

12 sayıldığından taklitçilik hakimdir.tefsir ve Hadis alanında da durum farklı değildir. Tefsir alanında menkıbeler ve israiliyat, bilimsel gerçekliğe dayalı yorumlara daima üstün gelmiştir. Osmanlı medreseleri Fıkıh, Tefsir ve Hadis müesseseleri olmuştur. XVII. yüzyıl medrese ve tekke mensupları arasındaki ayrılıkların hatta çatışmaların yüzyılıdır. Meşhur Kadızadeliler- Sivasiler olayı bu dönemin olayıdır ki etkileri günümüze kadar sürmüş tekke-medrese çatışmasının bir örneğidir. Selefici bir anlayış olarak Osmanlı tarihinde benzerlerine rastlanan Kadızadeliler hareketi, XVII.yüzyılda gelişmeye uygun bir siyasi ekonomik ve sosyal zemin bulmuş, devletin zaaflarından istifade etmiştir. Kadızadeliler ve Sivasilerin tartıştıkları konular; Sema ve devranın caiz olup olmadığı, mevlid ve ezanın makamla okunup okunamayacağı,yezid e lanet edilip edilemeyeceği, Peygamber in annesinin ve babasının imanı meselesi, kabir ziyaretlerini uygun olup olmadığı, Hızır(a.s) ın hayatta olup olmadığı gibi konulardır. Yukarıda örneklenen yüzeysel konularla dini meseleler derinlikten yoksun bırakılmış, en ufak bir ihtilaf bile medrese ve tarikat ehli arasında büyük kavgalara neden olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu, dünyada farklı gelişme ve yeniliklerin en yoğun biçimde yaşandığı bir dönemde kısır tartışmaların ve çekişmelerin içine çekilmiştir. Batı ilerlerken Osmanlı gerilemeye başlamıştır. Evliya Çelebi eseriyle XVII. Yüzyıla tanıklık etmiştir. Seyahatname Osmanlı tasavvuf yaşamına tanıklık eden, tekke ve devlet arasındaki ilişkilere dair önemli bilgiler veren tarihi bir kaynak niteliğindedir. 503 KAYNAKLAR Akpınar, Muhammet Raşit, Osmanlı Toplumunda Selefi Düşüncenin Tipik Bir Temsilcisi Olarak Kadızadeliler, İlahiyat Akademi Dergisi, Selefilik, 2015, c.1, , sayı:1-2. Bilkan, Ali Fuat, Fakihler ve Sofuların Kavgası, 17.Yüzyılda Kadızadeliler ve Sivasiler, İletişim Yay., İstanbul Çavuşoğlu, Semiramis, Kadızadeliler, DİA, İstanbul 2001, c.xxiv, Dankoff, Robert, Evliya Çelebi Seyahatnamesi Okuma Sözlüğü (Çev:Semih Tezcan), Yapı Kredi Yay., II.Baskı, İstanbul Göztepe, Yüksel, Osmanlı da Bir Fikri Mücadele: Kadızade- Sivasi Tartışmaları, İlim Ve Kültür Tarihinde Sivasiler, Ulusal Sempozyum Tebliğleri, Sivas Kemal İbn-i Hümam Vakfı Yay., Sivas 2011, Günay, Ünver- Güngör, Harun, Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dini Tarihi, Berikan Yay., Kayseri 2015, Gündoğdu, Cengiz, XVII.Yüzyıl Osmanlısında Siyasi Otoritenin Ulema- Sufi Yaklaşımına Dair Bir Örnek: IV.Murad- Kadızade- Sivasi, Dini Araştırmalar Dergisi, (Eylül- Aralık 1999) c.2, sayı:5. Gündoğdu, Cengiz, SİVASİ Abdülmecid, DİA, İstanbul 2009, XXXVII,

13 Gündoğdu, Cengiz, Sivas tan Doğan Bir Şems-i Ma nâ: Sivasiyye Yolu nun Bânîsi Abdülmecîd Sivâsî, İlim ve Kültür Tarihinde Sivasiler, Ulusal Sempozyum Tebliğleri, Sivas Kemal İbn-i Hümam Vakfı Yay., Sivas 2011, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, I-X, Haz:Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı,YKY Yay., I.baskı, İstanbul İlgürel, Mücteba, Evliya Çelebi, DİA, XI, İstanbul 1995, Küçükkaya, M.Askeri, Evliya Çelebi Seyahatnamesi nde Tasavvuf, Mostar Yay., 3. Baskı, İstanbul Özçelik, Mustafa, Evliya Çelebi Seyahatnamesi nde Mevlana Mevleviler ve Mevlevihaneler, Rumi Yay., I.Baskı, Konya Şans, Ömür- Baş, Göksel, Osmanlı İmparatorluğu nda Kriz Ve Dönüşüm: İktisadi Kriz ve Değişimler, Toplumsal Tarih, sayı: 241, Ocak 2014,