TÜRKİYE DE TURUNÇGİL İHRACATINDA STRATEJİLERİN BELİRLENMESİ

Transkript

1 TÜRKİYE DE TURUNÇGİL İHRACATINDA STRATEJİLERİN BELİRLENMESİ Yusuf ARAS 1 Osman UYSAL 1 O.Sedat SUBAŞI 1 yaras1968@gmail.com uysalosman@hotmail.com sedatsbs@gmail.com Ufuk GÜLTEKİN 2 Dilek B. BUDAK 2 Güçer KAFA 1 gulteku@hotmail.com dbostanbudak@gmail.com gucerkafa@gmail.com 1 Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü, Erdemli / Mersin 2 Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü, Adana ÖZET Bu çalışma ile ülkemizde turunçgil ihracatı yapan firmaların ihracatına etki eden faktörlerin belirlenmesi ve ihracat stratejilerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Çalışmada 2015 yılı Mart ve Nisan aylarında Türkiye genelinde 201 ihracatçı firmadan anket yolu ile elde edilen veriler çok değişkenli analiz yöntemlerinden biri olan faktör analizi ile değerlendirilmiştir. Turunçgil ihracatı gerçekleştiren firma yetkililerinin ihracat stratejisinde önemli gördüğü 17 unsur dikkate alınarak 5 strateji faktörü elde edilmiştir. Elde edilen bulgular çerçevesinde marka ve tanıtım, rekabet stratejisi, kurumsallık, pazar stratejisi ve rekabet gücü kavramları turunçgil ihracatında stratejik faktörler olarak belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Turunçgil, dış ticaret, ihracat stratejisi, rekabet, marka ve tanıtım. THE DETERMINATION OF STRATEGIES IN CITRUS EXPORTS IN TURKEY ABSTRACT With this study, it is aimed that determine to factors affecting to export of citrus company and reveal of export strategies in Turkey. Data gathered by questionnaires from 201 Exporters Company on March and April in Factor analysis was used to evaluate multivariate data. With using 17 variables five strategies are defined for strategies of citrus export such as branding and promotion, competitive strategy, institutionalism, market strategy and competitiveness, respectively. Keywords: Citrus, foreign trade, export strategy, competitiveness, brand and promotion 1311

2 1. GİRİŞ Ülkemizde en fazla üretimi ve ihracatı gerçekleştirilen ürün grubu olan turunçgillerde gerek üretim ve iç piyasadaki gelişmeler gerekse dış ticarette yaşanan çeşitli sorunlar nedeniyle fiyat istikrarsızlığı yaşanmasına neden olmakta, üreticilerin alternatif bir stratejisi olmaması nedeniyle de ürün fiyatlarında dalgalanmalar meydana gelmektedir (Uysal ve ark., 2014) yılında 3.8 milyar $ değerinde, 4.0 milyon ton turunçgil dışsatımı ile İspanya ilk sırada yer almaktadır. Türkiye ise 933 milyon $ dış satım ve 1.4 milyon ton üretim ile 5. sırada yer almaktadır yılında toplam turunçgil dışsatımımız yaklaşık olarak 933 milyon $ seviyesindedir. Portakal ve altıntop türlerinde bir önceki yıla göre hem miktar hem de değer ($) olarak azalma gözlenirken mandarin ve limon türlerinde ise artış görülmektedir. Türler bazında mandarin 369 milyon $ ile ilk sırada yer almaktadır. Mandarin dışsatımını sırasıyla 286 milyon $ ile limon, 190 milyon $ ile portakal ve 96 milyon $ ile altıntop dışsatımları takip etmiştir (AKİB, 2015). Mandarin, limon ve altıntop dış ticaretinde ilk sırada ve portakal dış ticaretinde de ikinci sırada olan Rusya Federasyonu ulaşım imkânları, tüketici taleplerinin ülkemizde üretilen turunçgil türleri ile aynı olması gibi nedenlerden dolayı oldukça önemli bir pazar durumundadır ve toplam turunçgil ihracatının %32 sini tek başına karşılamaktadır. Rusya Federasyonu nu sırasıyla Irak, Ukrayna, Suudi Arabistan ve Romanya takip etmektedir (ITC, 2015). Türkiye de tarım sektörünün diğer üretim kollarında da olduğu gibi turunçgil üretiminde de küçük ölçekli işletmelerin yoğunluğu dikkat çekmektedir. Bu açıdan sektörde üreticilerin rekabet potansiyelini arttırabilmesi için örgütlenmesi fiyat oluşumunda etkili olacaktır. Ancak üreticilerin yeniliklere açık olmaması, çeşit tercihi, verim ve kalite kayıpları gibi nedenlerden dolayı fiyat oluşumunda etkili değillerdir. Bu nedenle örgütlenmeye önem verilmesi, bilinçli girdi kullanımıyla üretim maliyetlerinin azaltılması neticesinde üretim, kalite ve pazarlama gibi unsurların rekabet gücünü artıracaktır (Uysal ve ark.,2014). Bu çalışma Türkiye de turunçgil ihracatı yapan firmalardan anketler yolu ile elde edilen veriler ve bilgiler ışığında turunçgil ihracat stratejisinin belirlenmesine katkı sağlamak amacıyla yapılmıştır. Turunçgil dışsatımının geliştirilmesine yönelik çözüm önerileri getirilmeye çalışılmıştır. 2. MATERYAL VE TÖNTEM 2.1 Materyal Çalışmanın ana materyalini, Türkiye de yaş meyve sebze ihracatçılarını bünyesinde barındıran İhracatçı Birliklerine kayıtlı ve turunçgil ihracatı yapan firmalardan anket yardımıyla elde edilen veriler oluşturmaktadır. Ayrıca konuyla ilgili olarak daha önce yapılmış olan çalışmalardan elde edilen verilerden de yararlanılmıştır. Araştırmada, tüm ihracatçılarla görüşmek yerine, örnekleme yöntemiyle bir kısmı ile görüşülmesinin uygun olacağına karar verilmiştir. Bu amaçla aşağıdaki oransal örnek hacmi formülünden yararlanılmış ve %90 güven aralığı ile %5 hata payı esas alınarak anket yapılacak ihracatçı firma sayısı 201 olarak belirlenmiştir. Np (1 p) n= (N 1)σ 2 px + p (1 p) Formülde; n: Örnek hacmini; N: Turunçgil ihracatı yapan firma sayısını; p:örneğe girecek çiftçilerin oranını, σ 2 px : Oranın varyansını ifade etmektedir. Örnek büyüklüğünün 1312

3 mümkün olduğu kadar büyük olmasını sağlamak için, p (1 - p) yi en büyük değer yapacak olan p=0,5 değeri kullanılmıştır. 2.2 Yöntem Araştırmada, turunçgil ihracatı yapan firma yetkililerinden alınan görüşler neticesinde belirlenen konular faktör analizine tabi tutulmuştur. Faktör analizi çok sayıdaki veri üzerinde birbiriyle ilişkili değişkenleri bir araya getirerek, az sayıda ilişkisiz değişken elde etmeye yarayan çok değişkenli istatistik tekniğidir. Faktör analizinde, gözlenen fazla sayıda değişken, daha az sayıda faktör ile açıklanmaya çalışıldığından, öncelikle değişkenler arası korelasyonlar göz önünde bulundurulur (Johnson ve Wichern 1992). Faktör analizi, boyut indirgeme ve bağımlılık yapısını yok etme amacını gerçekleştirmekle birlikte, p değişkenli bir olayda birbiri ile ilgili değişkenleri bir araya getirerek, az sayıda yeni (ortak) ilişkisiz değişken bulmayı amaçlar (Tatlıdil 2002). Genel faktör modelinin birçok şekilleri vardır. En yaygınları "common factor analysis" ve "component factor analysis"'dir (Gözener ve Sayılı, 2011). Faktör modelinin seçimi araştırmanın amacına bağlıdır. Faktör analizinin matematiksel modeli, standardize edilmiş i değişkeni için şu şekildedir: X = Ai1 F1 + Ai2 F Aik Fk + U Eşitlikte; - F1, 2,.., k = Genel faktörler, - U = Unique faktör, - Ai1, i2,.., ik = k adet faktörü birleştiren sabitlerdir. Unique faktörlerin birbirleriyle ve genel faktörlerle korelâsyonlarının olmadığı kabul edilmektedir (Gül, 1995). Faktörler gözlenen değişkenlerden çıkartılmaktadırlar ve onların doğrusal bileşenleri olarak tahmin edilebilirler. J inci faktör olan Fj'nin genel tahmin eşitliği aşağıdaki gibidir: Fj = ΣWjiXi = WjiX1 + Wj2X WjpXp Eşitlikte; Wi = Skor sayılarını, Xi = Standardize edilmiş değişkeni, P = Değişken sayısını göstermektedir. 3. BULGULAR 3.1 Turunçgil İhracatı Yapan Firmaların Pazar Yapıları Turunçgil ihracatı yapan firmalarımızın hedef pazarları yurtiçi ve yurtdışı ile sadece yurtdışı olarak incelenmiştir. Firmaların %56.7 gibi bir oranla sadece yurtdışı pazarlarına yöneldiği görülmektedir. Hem yurtiçi hem yurtdışı pazara çalışan firmaları oranı ise %43.3 seviyesindedir. İhracatçı birlik bazında sadece ihracat odaklı çalışan firmalar %66.7 oranı ile DKİB firmaları olup, %59.5 ile AKİB ve %58.8 ile EİB firmaları sadece yurtdışı pazarlara yönelmiştir. Hem yurtiçi hem yurtdışı pazarlarda da BAİB ne üye firmaların %72.2 oranı ile yer aldığı ve BAİB ni, İİB ve EİB üyesi firmaların izlediği görülmektedir (Çizelge 1). Mersin ilinde turunçgil ihracatı yapan firmalarda ortalama deneyim süresinin ortalama 14 yıl olduğu ve en deneyimli firmanın 49 yıllık bir firma olduğu tespit edilmiştir (Subaşı ve ark., 2014a). Turunçgil ihracatı yapan firmaların ihracat pazarlarındaki deneyimleri açısından en deneyimli pazarlar 7.14 yıl ortalama ile Rusya ve Doğu Avrupa pazarlarıdır. Ortadoğu 1313

4 pazarlarında ihracat deneyimi 4.71 ve Batı Avrupa pazarlarında 4.23 yıl olarak görülmektedir. Japonya ve Güney Asya ile ABD yeni pazarlar olarak karşımıza çıkmaktadır (Çizelge 2). Çizelge 1. Firmaların hedef pazarı Hedef pazarı AKİB BAİB EİB İİB DKİB TOPLAM Yurtiçi - Sayı yurtdışı % Sadece Sayı yurtdışı % TOPLAM Sayı % Çizelge 2. Firmaların ihracat pazarlarındaki deneyimleri (Yıl) Birlik Adı Batı Rusya/ Japonya/ Orta Türki Cum. Avrupa D. Avrupa G. Asya doğu ABD Avustralya AKİB BAİB EİB İİB DKİB Ort Firmaların iç pazar payı %20.42 seviyelerindedir. İhracat pazarlarındaki ilk sırayı %46.83 pay ile Rusya ve D. Avrupa pazarları oluşturmaktadır. %18.90 ile Ortadoğu ülkeleri, %10.54 ile Batı Avrupa pazarları önemli yer teşkil etmektedir. Türkî Cumhuriyetleri, ABD ve Avustralya ve gelişmekte olan pazarlardır (Çizelge 3). Firmanın Bağlı Olduğu Birlik Çizelge 3. Firmaların ihracat pazarlarındaki payları (%) Batı Avrupa Rusya/ D.Avrupa Türki Cum. Japonya/ G.Asya Ortadoğu Ülkeleri ABD Avustralya AKİB BAİB EİB İİB DKİB TOPLAM Ort % F Ort % F Ort % F Ort % F Ort % F Ort % F

5 3.2 Turunçgil İhracatına Etki Eden Faktörler Çalışmada rekabet gücüne etki eden değişkenler faktör analiz tekniği ile belirlenmiştir. Çok değişkenli analiz tekniklerinden birisi olan faktör analizi ile veriler arasındaki karşılıklı bağımlılığın kökenini araştırılmaktadır (Kurtuluş, 1998). Kısaca veri azaltma tekniği olarak da tanımlanan faktör analizi, verilerin daha anlamlı ve özet bir biçimde sunumunu sağlamaktadır (Ness, 2002). Faktör analizinin birinci aşamasında ana bileşenler ile uygun olan faktör sayısı belirlenmiştir. Faktör sayısı belirlenirken eigenvalue (özdeğer) değeri 1 in üzerinde olan faktörler dikkate alınmıştır. Buna göre firmaların rekabet gücüne etkili olabileceği düşünülen 17 değişken 5 faktöre indirgenmiştir. İkinci aşamada; faktör yükleri yani her bir faktörün hangi değişkenleri içerdiği belirlenmiştir. Bu aşamada varimax rotasyon çözümü sonuçlarına göre faktör yükü 0.50 nin üzerinde olan değişkenler dikkate alınmıştır. Üçüncü aşamada ise; faktörlerin tanımlaması yapılmıştır. Faktör analizinde açıklayıcı değişkenlerin analiz için uygunluğu Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) testi ile ölçülmektedir. KMO değerinin 0.90 larda çok iyi lerde iyi lerde orta düzey larda zayıf ve 0.50 lerde kötü olarak kabul gördüğü varsayımıyla çalışmada elde edilen lik KMO test değeri elde edilmiştir. Faktör analizi sonucunda, ihracata etkili olan 5 faktör toplam varyansın % sını açıklamaktadır (Çizelge, 4). Faktör matrisinin dikey ve yatay olmak üzere iki farklı şekilde yorumu yapılabilmektedir. Dikey yorumlamada her bir faktör kendi içerisinde ayrı ayrı incelenmekte ve her bir değişkenin o faktöre olan bağımlılığı açıklanmaktadır. Yatay yorumlamada; her bir değişkenin, belirlenen faktörlerle olan ilişkileri üzerinde durulmaktadır (Dağıstan, 2002; Gül, 1995; Yurdakul, 1974; Yılmaz, 2010). Toplam varyansın % ü Marka ve Tanıtım olarak adlandırılan birinci faktörü oluşturan 4 ölçüt, % ü Rekabet Stratejisi olarak adlandırılan ikinci faktörü oluşturan 5 ölçüt, %8.711 i Kurumsallık olarak adlandırılan üçüncü faktörü oluşturan 4 ölçüt, %7.233 ü Pazar Stratejisi olarak adlandırılan dördüncü faktörü oluşturan 2 ölçüt ve %6.176 sı Rekabet Gücü olarak adlandırılan beşinci faktörü oluşturan 2 ölçüt tarafından açıklanmaktadır. Marka ve Tanıtım (F1) Analiz sonucunda. 1 nolu faktör ile markalaşmanın ileride firmanın rekabet gücünü arttırıcı etkisi; müşterilerimize yakın mesafede olmak; işleri daha iyi yapabilmek için yeni yollar/yöntemler; müşteri memnuniyetini düzenli, sistemli ve sık sık ölçmek; (X1, X2, X3, X4) gibi değişkenlerin arasındaki bağımlılık oranı çok yüksek bulunmuştur. Bu 4 değişkenin faktör yükleri ortalaması dur. Bu değişkenler tarafından açıklanabilen eklemeli varyans ise % gibi önemli bir orandır. Dolayısıyla bu faktör Marka ve Tanıtım olarak isimlendirilmiştir. Markalaşmanın ileride firmanın rekabet gücünü arttırıcı etkisi değişkeninin faktör yükü dur. Bununla beraber müşterilerimize yakın mesafede olmak (0.816). işleri daha iyi yapabilmek için yeni yollar/yöntemler (0.747), müşteri memnuniyetini düzenli, sistemli ve sık sık ölçmek (0.767) değişkenleri ile de aynı yönlü sıkı bir ilişki tespit edilmiştir. 1315

6 Çizelge 4. Turunçgil ihracatına etki eden faktörler X1 X2 X3 X4 X5 X6 X7 X8 X9 X10 X11 X12 X13 X14 X15 X16 X17 Değişkenler Markalaşmanın ileride firmanın rekabet gücünü arttırıcı etkisi vardır. Müşterilerimize yakın mesafede olmak firmamız için önemlidir. Firmamız işleri daha iyi yapabilmek için yeni yollar/yöntemler arar. Müşteri memnuniyetini düzenli, sistemli ve sık sık ölçeriz. Firmamızın genel rekabet edebilme düzeyi oldukça yüksektir. Maliyetlerimizin düşüklüğü diğer firmalara karşı avantaj sağlamaktadır. Rakiplerimize karşı iddialı ve geniş kapsamlı stratejik eylemler yapmayı seçeriz. Firmamız rakiplerinin Pazar payını küçülterek Pazar payını artırmayı hedeflemiştir. Firmamız yüksek riskli projelere/yatırımlara girişmekten kaçınmaz Müşterilerimizin ihtiyaçlarını belirleyerek karşılık vermek ilkesi ile hareket ederiz. Firmamızda pazarlama, finans, dağıtım gibi tüm departmanlar sürekli işbirliği içindedir. Gümrük Birliği çerçevesince tüm vergilerin kaldırılması rekabetimizi arttıracaktır. Firmanın web sayfasının olması müşterilerimizin bizi daha iyi tanımasında etkilidir. Firma yönetimi düzenli olarak rakiplerin güçlü yanlarını ve stratejilerini tartışır. Rakiplerimizin pazarlama stratejilerini düzenli olarak gözlemler ve analiz ederiz. Türkiye nin turunçgil ihracatındaki rekabet gücünü oldukça yüksek düzeydedir. E-ticaret uygulaması ihracatta rekabet gücümüzü önemli ölçüde arttırmaktadır. Faktörler F1 F2 F3 F4 F5 Öz değer (Eigenvalues) Varyans Eklemeli Varyans KMO değeri

7 Rekabet Stratejisi (F2) F2 faktörü üzerine etkili olan; genel rekabet edebilme düzeyi (X5), maliyetlerimizin düşüklüğü (X6), rakiplerimize karşı iddialı ve geniş kapsamlı stratejik eylemler (X7), rakiplerinin pazar payını küçülterek pazar payını artırmak (X8) ve yüksek riskli projelere/yatırımlara girişmek (0.584) değişkenleri ifade etmektedir. Bu 5 değişkenin faktör yükleri ortalaması olarak tespit edilmiştir. Bu değişkenler tarafından açıklanabilen eklemeli varyans ise % dır. F2 faktörüne ilişkin X5, X6, X7, X8, X9 değişkenleri arasında aynı yönlü bir ilişki olduğu bulunmuştur. Kurumsallık (F3) F3 faktörü olarak belirlenen müşterilerimizin ihtiyaçlarını belirleyerek karşılık vermek ilkesi (X10), firmamızda pazarlama, finans, dağıtım gibi tüm departmanlar sürekli işbirliği (X11), Gümrük Birliği çerçevesince tüm vergilerin kaldırılması rekabetimizi arttıracaktır (X12), firmanın web sayfasının olması müşterilerimizin bizi daha iyi tanımasında etkilidir (X13) değişkenleri firmaların kurumsallaşmasında etkili olmaktadır. Bu 4 değişkenin faktör yükleri ortalaması gibi yüksek bir değer olarak tespit edilmiştir. Bu değişkenler tarafından açıklanabilen eklemeli varyans ise % dir. F3 faktörüne ilişkin X10, X11, X12 ve X13 değişkenleri arasında aynı yönlü yüksek bir ilişki olduğu tespit edilmiştir. Pazar Stratejisi (F4) F4 faktörü olarak belirlenen firma yönetimi düzenli olarak rakiplerin güçlü yanlarını ve stratejilerini tartışma (X14) ve rakiplerimizin pazarlama stratejilerini düzenli olarak gözlemler ve analiz ederiz (X15) değişkenlerinin faktör yükleri ortalaması olarak bulunmuştur. Bu değişkenler tarafından açıklanabilen eklemeli varyans ise % dir. F4 faktörüne ilişkin X14 ve X15 değişkenleri arasında aynı yönlü oldukça yüksek bir ilişki tespit edilmiştir. Rekabet Gücü (F5) F5 faktörü olarak belirlenen Türkiye nin turunçgil ihracatındaki rekabet gücünü oldukça yüksek düzeyde (X16) ve E-ticaret uygulaması ihracatta rekabet gücümüzü önemli ölçüde arttırmaktadır (X17). Değişkenlerin faktör yükleri ortalaması olarak bulunmuştur. Bu değişkenler tarafından açıklanabilen eklemeli varyans ise % dır. F5 faktörüne ilişkin X16 ve X17 değişkenleri arasında aynı yönlü oldukça yüksek bir ilişki tespit edilmiştir. 4. TARTIŞMA Faktör analizi kullanılarak yapılan farklı birçok çalışmada gözlenen değişkenlerden oluşturulan bir model yeniden tanımlanan değişken grupları tarafından açıklanmıştır (Dağıstan ve ark., 2008; Benzing ve ark., 2009; Yılmaz, 2010; Çelik, 2012; Abdi ve ark., 2013). Bu çalışmada turunçgil ihracatının artması için gerekli olan beş önemli faktör belirlenmiştir. Bu faktörler; Marka ve Tanıtım, Rekabet Stratejisi, Kurumsallık, Pazar Stratejisi ve Rekabet Gücü olarak adlandırılmıştır. 1317

8 Mersin ilinde turunçgil paketleme tesisleri ile yapılan bir çalışmada da faktör analizi sonucunda elde edilen bulgulara göre, turunçgil ihracatı yapan paketleme tesislerinin yaşadıkları sorunlar Ar-Ge ve uluslararası rekabet, finansman ve pazarlama, üretim maliyeti altında toplanmıştır (Subaşı ve ark., 2014b). Türkiye genelinde turunçgil firmalarını kapsayan bu çalışma ile de ihracata etki eden faktörler örtüşmektedir. Türkiye turunçgil sektöründe rekabet gücünün artırılmasında katkı sağlayacak Marka ve Tanıtım, Rekabet Stratejisi, Kurumsallık, Pazar Stratejisi ve Rekabet Gücü gibi önerilerinin yanı sıra ihracat firmalarının üretim, finansman ve pazarlama konularında da yaşadıkları sorunların çözümüne önemli katkılar sağlayabilecektir. Özellikle üretim alanlarındaki altyapının iyileştirilmesi, üretim alanlarında denetim ve kontrollerin artırılmasıyla bilinçli üretimin teşvik edilmesi, kalifiye iş gücü potansiyelinin artırılması yanında ihracat sürecinde karşılaşılacak olası sorunların çözümü amacıyla gerekli yasal düzenlemeler ve tedbirler alınması önem arz etmektedir. 5. SONUÇLAR Turunçgiller sadece Türkiye için değil tüm dünya ülkelerinin dış ticaret hacminde önemli bir yere sahiptir. Türkiye toplam turunçgil üretiminin %37 sini ihraç etmektedir. Turunçgil ihracatında yaşanan sorunlar doğrudan ihracat miktar ve değerine dolaylı olarak da iç piyasa fiyatlarına önemli ölçüde etki etmektedir. Bu nedenle turunçgil üretiminde dünyada 9. sırada yer almamıza rağmen Türkiye den daha az üreten veya hiç üretimi olmayan ülkeler dış ticarette daha fazla paya sahiplerdir. Çalışma ile elde edilen bulgular çerçevesinde Türkiye turunçgil ihracat stratejisinin belirlenmesi ve geliştirilmesinde Marka ve Tanıtım, Rekabet Stratejisi, Kurumsallık, Pazar Stratejisi ve Rekabet Gücü faktörlerinin öne çıktığı görülmektedir. Turunçgillerin ihracat odaklı bir ürün olması dolayısıyla ihracatta yaşanabilecek olası olumsuzluklar iç piyasa ve üretici gelirlerini de önemli derecelerde etkilemektedir. Özellikle son dönemlerde ağırlıklı ihracat pazarımız olan Rusya Federasyonu ile yaşanan olumsuz gelişmelerin en fazla yansıması turunçgiller üzerine olacaktır. Bu nedenle alternatif pazarların oluşturulmasında ve mevcut pazarlarımızda rekabet gücümüzü koruyacak ve artıracak tedbirlerin alınması önem arzetmektedir. İhracat yapan firmaların daha kurumsal bir yapıya kavuşturulması, belirlenen stratejiler çerçevesinde oluşturulan markalar ve tanıtım çalışmaları ile rekabet gücümüzün artırılması sağlanabilecektir Bu sonuçlar ışığında dünyada hem üretim hem de ihracat açısından önemli bir yere sahip olan turunçgil sektörünün dünya pazarlarında daha rekabetçi bir yapıya kavuşabileceği düşünülmektedir. 1318

9 KAYNAKLAR Abdi, H., Williams, L.J., Valentin, D., Multiple Factor Analysis: Principal Component Analysis for Multitable and Multiblock Data Sets, WIREs Comp Stat, 5: doi: 10,1002/wics AKİB, Akdeniz İhracatçı Birlikleri, [Erişim: ] Benzing, C., Chu, H.M., Kara, O., Entrepreneurs in Turkey: A Factor Analysis of Motivations, Success Factors, and Problems, Journal of Small Business Management, 47: doi: 10,1111/j X.2008,00262.x. Çelik, Ş., Türkiye de İllerin Bitkisel Üretiminin Faktör Analizi ile İncelenmesi, Yüzüncü Yıl Tarım Bilimleri Dergisi, 2012, 22(2): Dağıstan, E., Orta-Güney Anadolu Bölgesi nde Koyunculuk Faaliyetinin Ekonomik Analizi. Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Doktora Tezi, 198 s. Adana. Dağıstan, E., Beşir, K., Gül, A., Gül, M., Koyunculuk Üretim Faaliyetinin Faktör Analizi: Orta-Güney Anadolu Örneği, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Bilimleri Dergisi (J. Agric. Sci.), 18(2): Gözener ve Sayılı, Gözener, B., Sayılı, M., Tokat İli Merkez İlçede Toptancı Halindeki Komisyoncuların Yeni Hal Yasası Hakkındaki Görüşleri, G.O.Ü Ziraat Fakültesi Dergisi, 28(2), Gül, A., Sulamanın GAP Alanında Tarım Sektöründe Üretim Yapısı, Girdi Kullanımı, Verimlilik ve İşletme Gelirleri Üzerine Etkileri. Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Doktora Tezi, 160 s. Adana. ITC, International Trade Center, [Erişim: ] Johnson, R.A., Wichern, D.W., Applied Multivariate Statistical Analysis, New Jersey, Prentice-Hall Inc, Kurtuluş, K., Pazarlama Araştırmaları, Avcıol Basım Yayın, Genişletilmiş Altıncı Baskı, İstanbul. Ness, M., Multivariate Techniques in Market Research, Course of Agro-Food Marketing, , Zaragoza, Spain. Subaşı, O.S., Uysal, O., Ünlü., M., 2014a. Mersin Turunçgil Paketleme Tesislerinin Sektörel Analizi, Digilife Matbaası (ÇKA/DFD TR62 12-DFD/018), Mersin. 59s. Subaşı, O.S., Uysal, O., Ünlü., M.,. 2014b. Mersin İli Turunçgil İhracatı Yapan Paketleme Tesislerinin Yaşadıkları Sorunlar ve Çözüm Önerileri, Alatarım, 13 (1): 37 43, Mersin. 1319

10 Tatlıdil, H., Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistiksel Analiz, Akademi Matbaası, Ankara, s.167. Uysal, O., Subaşı, O.S., Ünlü., M., Turunçgillerde En Uygun Satış Zamanının Belirlenmesi, Alatarım 2014, 13 (1): 27 36, Mersin. Yılmaz, H., Yurdakul,O., Süt Sığırcılığında Kooperatifler Aracılığıyla Desteklemenin Ekonomik ve Sosyal Etkileri: Adana ili örneği, Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Doktora Tezi, 292 s. Adana. Yurdakul, O., Adana İli Koyun Besiciliği Ekonomisi, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Adana. 1320