Cilt: IX / Sayı: 2 Aralık A f y o n K o c a t e p e U n i v e r s i t y

Transkript

1 A f y o n K o c a t e p e Ü n i v e r s i t e s i Cilt: IX / Sayı: 2 Aralık E R G İ S İ A f y o n K o c a t e p e U n i v e r s i t y J o u r n a l o f S o c i a l S c i e n c e s Volume: IX / Issue: 2 December ISSN: M e h m e t K A R A K A Ş - O s m a n K O N U K - K e n a n Ç A Ğ A N Bolvadin'de Toplumsal Yapı ve Değişim B u r c u Ö Z C A N Rasyonel Satın Alma ve Boş Zaman Sürecine Ait Alışveriş Eylemlerinin Birlikte Sergilendikleri Mekânlar: Alışveriş Merkezleri K e n a n Ç A Ğ A N Türk Sosyolojisi ve Baykan Sezer Şefik D E N İ Z Post-Cartesian Idea of Philosophy Betvveen Representation and Movement M u s t a f a G Ü L E R 1150/1737 Osmanlı-İsveç Ticaret Anlaşması A h m e t Y A R A M I Ş Mısır'da İngiliz Sömürgecilik Anlayışı: Cromer Örneği ( ) Naci Ş A H İ N Atatürk'ün, Azınlıklar Bağlamında Ermeni Sorununa Yaklaşımı Üzerine Bir Tetkik S ü l e y m a n Ö Z B E K Siyasetnâme Özellikleri Açısından Râhatü's-Sudûr'un Değerlendirmesi Selim P U L L U Antikçağ'da Zırhlı Savaş Makineleri :Assur Ordusunda Tank Celal D E M İ R - M e h m e t YAPICI Ana Dili Olarak Türkçenin Öğretimi ve Sorunları Ali Ş ü k r ü Ç O R U K Oryantalizm Üzerine Notlar C ü n e y t A K I N Türkiye Türkçesinde Cümlede Tümleçler Üzerine R a m a z a n Ö Z B E K - M u s t a f a K A H Y A O Ğ L U - N u r e t t i n Ö Z G E N Öğretmen Adaylarının Öğretmenlik Mesleğine Yönelik Görüşlerinin Değerlendirilmesi Yusuf K A R A C A - A s u m a n P E K Y A M A N - H a t i c e G Ü N E Y Ebeveynlerin Televizyon Reklam İçeriklerinin Çocuklar Üzerindeki Etkilerini Etik Açıdan Algılamalarına Yönelik Bir Araştırma Nesrin K U L A D E M İ R Elazığ'da Kurtlar Vadisi Dizisinin Alımlanması H a k a n Ö v ü n ç O N G U R The Transatlantic Rift: How Did the Security Perception Change Between Europe and the United States? A f y o n K o c a t e p e Ü n i v e r s i t e s i S o s y a l B i l i m l e r E n s t i t ü s ü

2 Afyon K o c a t e p e Üniversitesi S O S Y A L B İ L İ M L E R D E R G İ S İ uf %M \» \ Cilt IX, Sayı 2, Aralık 2007 Afyon Kocatepe University Journal of Social Sciences Vol. IX, Issue 2, December 2007 Sahibi Afyon Kocatepe Üniversitesi adına Rektör Prof. Dr. Ali ALTUNTAŞ Editörler Prof. Dr. A.İrfan AYPAY Doç. Dr. Mehmet KARA KAŞ Yayın Kurulu Prof. Dr. Belkıs ÖZKARA Prof. Dr. A. İrfan AYPAY Prof. Dr. H. Rıza AŞIKOĞLU Prof. Dr. Mustafa ERGÜN Prof. Dr. Hakkı YAZICI Prof. Dr. M. Ali ÖZDEMİR Prof. Dr. Sadık SARISAMAN Doç. Dr. Mehmet KARAKAŞ Doç. Dr. Mustafa ERAVCI Yrd. Doç. Dr. Metin YILMAZ Yrd. Doç. Dr. Ahmet Kemal BAYRAM Editör Yardımcısı Arş. Grv. Aslıhan AKKOÇ Arş. Grv. Alper BAŞER Haberleşme ve Koordinasyon Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü ANS Ycrleşkcsi, Gazhgöl Yolu 9. km.,03200/afyonkarahisar Tel.: / Belgegeçer: e-posta: akusbder@aku.edu.tr A.K. Ü. Sosyal Bilimler Dergisi hakemli, disiplinler-arası akademik bir dergidir.

3 BU SAYININ HAKEMLERİ Prof. Dr. Esmahan AĞAOĞLU Anadolu Üniversitesi Prof. Dr. Selahattin ARIBAŞ İnönü Üniversitesi Prof. Dr. Zeki ARIKAN Ege Üniversitesi Prof. Dr. Mahmut ATAY Fırat Üniversitesi Prof. Dr. A. İrfan AYPAY Afyon Kocatepe Üniversitesi Prof. Dr. Hasan BAHAR Selçuk Üniversitesi Prof. Dr. Sabri BÜYÜKDÜVENCİ Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Süleyman BÜYÜKKARCI Selçuk Üniversitesi Prof. Dr. İhsan DAĞI Ortadoğu Teknik Üniversitesi Prof. Dr. Süleyman DOĞAN Ege Üniversitesi Prof Dr. Teoman DURALI İstanbul Üniversitesi Prof. Dr. İ. Ertan EĞRİBEL İstanbul Üniversitesi Prof. Dr. İlhan ERDEM Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Sema ERDER Marmara Üniversitesi Prof. Dr. Mustafa ERGÜN Afyon Kocatepe Üniversitesi Prof. Dr. Mustafa Ersen ERKAL İstanbul Üniversitesi Prof. Dr. Ahmet İNAM Ortadoğu Teknik Üniversitesi Prof. Dr. Hacı Bayram KAÇMAZOĞLU İnönü Üniversitesi Prof. Dr. İlhan Prof. Dr. Remzi Yavaş Prof. Dr. Mehmet Emin KAYAN KINCAL KÖKTAŞ Ege Üniversitesi Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Dokuz Eylül Üniversitesi Prof. Dr. Ekrem MEMİŞ Afyon Kocatepe Üniversitesi Prof. Dr. Sadık SARISAMAN Afyon Kocatepe Üniversitesi Prof. Dr. Murat ÖZBAY Gazi Üniversitesi Prof. Dr. Abdülkadir ÖZCAN Mimar Sinan G. S. Üniversitesi

4 BU SAYININ HAKEMLERİ Prof. Dr. Belkıs ÖZKARA Afyon Kocatepe Üniversitesi Prof. Dr. Mustafa SAĞLAM Anadolu Üniversitesi Prof. Dr. İbrahim SAVAŞ Gaziosmanpaşa Üniversitesi Prof. Dr. Harun TEPE Hacettepe Üniversitesi Prof. Dr. Ömer TORLAK Osman Gazi Üniversitesi Prof. Dr. Alacddin YALÇINKAYA Sakarya Üniversitesi Prof. Dr. Ertan YILMAZ Dokuz Eylül Üniversitesi Doç. Dr. Pınar AKÇALI Ortadoğu Teknik Üniversitesi Doç. Dr. Renizi ALTUNIŞIK Sakarya Üniversitesi Doç. Dr. Ekrem ARIKOĞLU Gazi Üniversitesi Doç. Dr. Mehmet BEŞİRLİ Gaziosmanpaşa Üniversitesi Doç. Dr. Asude BİLGİN Uludağ Üniversitesi Doç. Dr. Üçler BULDUK Ankara Üniversitesi Doç. Dr. İhsan ÇİÇEK Ankara Üniversitesi Doç. Dr. Burhanettin DÖNMEZ İnönü Üniversitesi Doç. Dr. H. Mustafa ERAVCI Afyon Kocatepe Üniversitesi Doç. Dr. Abdullah GÜNDOĞDU Ankara Üniversitesi Doç. Dr. Taha Niyazi KARACA Bozok Üniversitesi Doç. Dr. Mehmet KARAKAŞ Afyon Kocatepe Üniversitesi Doç. Dr. M. Ali KAYA Ege Üniversitesi Doç. Dr. Şuayip ÖZDEMİR Afyon Kocatepe Üniversitesi Doç. Dr. İlhan UZGEL Ankara Üniversitesi Doç. Dr. Celalettin VATANDAŞ Karadeniz Teknik Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Metin YILMAZ Afyon Kocatepe Üniversitesi

5 İÇİNDEKİLER Mehmet KARAKAŞ Osman KONUK Kenan ÇAĞAN Burcu ÖZCAN Kenan ÇAĞAN Şefik DENİZ Mustafa GÜLER Ahmet YARAMIŞ Naci ŞAHİN Süleyman ÖZBEK Bolvadin'de Toplumsal Yapı ve Değişim Social Structure and Change in Bolvadin 'Rasyonel Satın Alma' ve 'Boş Zaman Sürecine Ait Alışveriş' Eylemlerinin Birlikte Sergilendikleri Mekânlar: Alışveriş Merkezleri Shopping Centres: The Space of Rational Purchasing and Leisure Exhibitions Türk Sosyolojisi ve Baykan Sezer Turkish Sociology and Baykan Sezer Post-Cartesian Idea of Philosophy Betvveen Representation and Movement Temsil ve Hareket Arasında Post- Kartezyen Felsefe Tasarımı 1150/1737 Osmanh-İsveç Ticaret Anlaşması 1150/1737 Ottoman-Sweden Trade Agreement Mısır'da İngiliz Sömürgecilik Anlayışı: Cromer Örneği ( ) The Understanding of British Imperialism in Egypt: The Case of Cromer ( ) Atatürk'ün, Azınlıklar Bağlamında Ermeni Sorununa Yaklaşımı Üzerine Bir Tetkik A Sıırvey Upon Atatürk's Approach to Annen i an Question in the Context of Minorities Siyasetnâme Özellikleri Açısından Râhatü's-Sudûr'un Değerlendirmesi Criticism ofrahatu 's Sudur Related to the Features of Siyasetnâme

6 İÇİNDEKİLER Selim PULLU Celal DEMİR Mehmet YAPICI Ali Şükrü ÇORUK Cüneyt AKIN Antikçağ'da Zırhlı Savaş Makineleri: Assur Ordusunda Tank Armoured W ar IVagons in Ancient Age: The First Ancient Tank in Assyrian Army Ana Dili Olarak Türkçenin Öğretimi ve Sorunları Turkish Teaching as a Special Teaching Field and its Problems Oryantalizm Üzerine Notlar Notes on Orientalism Türkiye Türkçesinde Cümlede Tümleçler Üzerine On the Sentence Complements in Tıırkey Turkish Ramazan ÖZBEK Mustafa KAHYAOĞLU Nurettin ÖZGEN Yusuf KARACA Asuman PEKYAMAN Hatice GÜNEY Öğretmen Adaylarının Öğretmenlik Mesleğine Yönelik Görüşlerinin Değerlendirilmesi Evaluation of Candidate Teachers' Opinions on Teaching Profession Ebeveynlerin Televizyon Reklâm İçeriklerinin Çocuklar Üzerindeki Etkilerini Etik Açıdan Algılamalarına Yönelik Bir Araştırma A Study on Parent 's Ethical Perceptions of the Effects of TV Advertising Contents on Children Nesrin KULA DEMİR Hakan Övünç ONGUR Elazığ'da Kurtlar Vadisi Dizisinin Alımlanması The Reception of Kurtlar Vadisi Serial in Elazığ The Transatlantic Rift: How Did the Security Perception Change Betvveen Europe and the United States? Transatlantik Çatlağı: Avrupa ve Birleşik Devletler Arasındaki Güvenlik Anlayışı Nasıl Değişti?

7 S YASETNÂME ÖZELL KLER AÇISINDAN RÂHATÜ S-SUDÛR UN DE ERLEND RMES Criticism of Rahatu s Sudur Related to the Features of Siyasetnâme Süleyman ÖZBEK 1 ÖZET nsanlar tarihin ilk ça larõndan itibaren çe itli artlarõn gere i olarak toplu halde ya amaya mecbur olmu lardõr. Bu durum ise bireyin toplumla olan münasebetlerini tanzim ederek, kar õlõklõ hak ve hukuk çizgilerinin kesin sõnõrlarla tespit edildi i bir düzen fikrini ve zamanla devlet anlayõ õnõ ortaya çõkarmõ tõr. Gerek ilkel kabilelerdeki hayatõ ekillendiren basit düzen anlayõ õ olsun, gerekse günümüze kadar uzanan çizgide modern devlet kurallarõna dayalõ bir düzen anlayõ õ olsun, insanlar daima kendisini ve toplumu yönetecek, yasalar koyacak bir idareci seçmek zorunda kalmõ tõr. Bu a amada idare eden ile idare edilenler yani devletle halk arasõnda kar õlõklõ hak ve hukuk ili kisine dayanan bir anlayõ ortaya çõkmaktadõr. Bu ili kinin temelinde adalete dayalõ sosyal e itli i sa layõcõ bir idare anlayõ õ yatmaktadõr. Ancak her toplumda ve devlette adalet ve e itli i sa lamanõn mümkün olamayaca õ a ikardõr. stenmeyen böyle bir durumun ortaya çõkmamasõ için veya devletin içerisine dü tü ü sõkõntõlõ ortamdan kurtarõlmasõ amacõna yönelik olarak devlet adamlarõna siyaset bilimi niteli i ta õyan ve özde devlet hayatõna ili kin kurallar ve tavsiyeler içeren eserler kaleme alõnmaya ba lanmõ tõr. Genel olarak Siyasetnâme adõ altõnda birle tirdi imiz bu eserler aslõnda muhteva, ekil ve üslup açõsõndan çe itlilik arz etmektedir. Bazõlarõ do rudan hâkimiyeti elinde bulunduran hükümdara hitaben yazõlõrken, bazõlarõ da devlet içerisinde ikinci adam konumunda olan vezirlere yazõlmõ veya kim için yazõldõ õ ayrõntõlõ biçimde izah edilmemi ve genel ifadeler kullanõlmõ tõr. Siyasetnâmelerde ele alõnan konular arasõnda; hakimiyet telakkisi, hükümdarda bulunmasõ lazõm gelen özellikler, vezirin görev ve yetkileri, di er devlet ricalinin seçiminde gösterilmesi gerekli titizlik, ordu ve maliye te kilatõna dair gerekli tavsiyeler ba ta gelir. Bu tavsiyeler asõrlar sonra dahi hala geçerlili ini korumaktadõr. Ortaça lardan itibaren tarih sahnesinde yer alan devletlerin ve hükümdarlarõn kar õla tõ õ meseleler arasõnda küçük farklar dõ õnda pek fazla bir de i ikli in olmadõ õ ve yapõlan yanlõ lar ile alõnmasõ istenen tedbirlerin hemen hemen aynõ çerçevede oldu u anla õlmaktadõr. Anahtar kelimeler: Siyasetname, devlet idaresi, hükümdar, hükümdar-teb a ili kileri. ABSTRACT From the beginning of Antiquity, because of many conditions, people had to live together. After this position resulted to the idea of order that shape responsibilities of individual to the society and arrange law and limits of both people and institutions. Then after a while step by step the origin of the state concept had started to appear. Either in primitive tribes or in the modern state, people had to choose a leader who manages single himself and the society. In this condition 1 Yrd. Doç. Dr., Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi ö retim üyesi.

8 148 Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt: IX, Sayõ: 2, Aralõk 2007 between state and society, the idea related on law and rights opposing each other. In the centre of these relations there were the concept of justice and social equality. However, it is the fact that to suply justice and equality is not possible in societies. To inhibit this situation and to solve the problems of states, some books that had some information about the science of policy and include some rules about state life and advices had started to written for state men. Generally these books named as Siyasetnâme that were diversified by contents, forms and methods. Some of these books (manuscriptions) were written for the kings who had sovereignty directly and the other books were written for the secondary men, viziers. However some of manuscriptions did not include any information to be written for whom only general expressions were used. Some subjects mentioned in Siyasetnâme are the concept of sovereignty, king features, vizier s duties and competencies how to choose state men, some advices about army and economic systems. These advices had validity even in present. From the middle ages, all states and king in history were faced with the same problem sup to down, even falsies, advices and dispositions were the same. Key words: Siyasetname, administration, ruler, relations of ruler-subject- *** G R nsanlar tarihin ilk ça larõndan itibaren gerek sosyal gerekse tabiat artlarõnõn gere i olarak toplu halde ya amaya mecbur olmu lardõr. Birlikte ya ama mecburiyeti zamanla insanlar arasõnda ferdin fertle veya ferdin toplumla olan tavõr ve davranõ larõnõ tanzim eden, ekillendiren kar õlõklõ hak ve hukuk çizgilerinin kesin sõnõrlarla tespit edildi i bir düzen fikrini ortaya çõkarmõ tõr. Bu düzen fikri toplumun örgütlenmesini ve bu örgütlenme ise zamanla devlet anlayõ õnõ ortaya çõkarmõ tõr. Gerek ilkel kabilelerdeki hayatõ ekillendiren basit düzen anlayõ õ olsun, gerekse günümüze kadar uzanan çizgide modern devlet kurallarõna dayalõ bir düzen anlayõ õ olsun, insanlar daima kendisini ve toplumu yönetecek, yasalar koyacak bir idareci seçmek zorunda kalmõ tõr. Bu zorunluluk bazen, eskiden beri süregelmekte olan ve de i meyece ine inanõlan düzenin kutsallõ õnõ öne çõkaran gelenekçi idare tarzõ olarak kar õmõza çõkar. Bu tarz bir idare anlayõ õnda hâkimiyeti kimin ele alaca õ ve nasõl kullanaca õ yazõlõ hukuk kurallarõna göre de il, örf adet ve gelenekler tarafõndan belirlenir. Bunun yanõ sõra bazõ toplumlarda ise hükümranlõk kanunlarla tespit edilir. Hakimiyeti elinde bulunduranlar, sõnõrlarõ açõk ve net bir ekilde çizilmi objektif kurallara göre hakimiyetlerini sürdürmektedir. Bir ba ka hâkimiyet ekli ise karizmatik anlayõ tõr. Buna göre hâkimiyetin verildi i ahõs, kendisinde bulunan üstün vasõflar nedeniyle Tanrõ tarafõndan görevlendirilmektedir (Kafeso lu, 1997b: ; Mehmed Niyazi, 1993: 45; Acar ve Urhal, 2007: 14-17). Toplumlar kõsaca izah etti imiz bu idare tarzlarõndan hangi idare anlayõ õ içerisinde olursa olsun, mutlak surette bir idareci veya idareci grubu tarafõndan yönetilmektedir. te bu a amada idare eden ile idare edilenler

9 S.Özbek / Siyasetnâme Özellikleri Açsõndan Râhatü s Su-dûr un De erlendirilmesi 149 yani hükümdar ile tebaa veya devletle halk arasõnda kar õlõklõ hak ve hukuk ili kisine dayanan bir anlayõ ortaya çõkmaktadõr. Bu ili kinin temelinde adalete dayalõ sosyal e itli i sa layõcõ bir idare anlayõ õ yatmaktadõr. Ancak her toplumda ve devlette adalet ve e itli i sa lamanõn mümkün olamayaca õ a ikârdõr. Bu durum ise toplumda huzursuzlu a anar iye ve çöküntüye sebep olmaktadõr. stenmeyen böyle bir durumun ortaya çõkmamasõ için veya devletin içerisine dü tü ü sõkõntõlõ ortamdan kurtarõlmasõ amacõna yönelik olarak devlet adamlarõna siyaset bilimi niteli i ta õyan ve özde devlet hayatõna ili kin kurallar ve tavsiyeler içeren eserler kaleme alõnmaya ba lamõ tõr. Bu türden eserlere misal vermek gerekirse; Orhun Kitabeleri, Yusuf Has Hacib in Kutadgu Bilig i, Nizamü l-mülk ün Siyasetnâmesi, Beydabâ nõn Kelile ve Dimne si, Katip Çelebi nin Mizanu l-hakk õ, Koçi Bey in Risalesi, Defterdar Sarõ Mehmed Pa a nõn Nesâyihu l-vüzerâ ve l- Ümerâ sõ ilk akla gelenler olarak sayõlabilir. (Siyasetnâmelerin muhteviyatõ ve bu konu hakkõnda yapõlmõ çalõ malar için bkz. U ur, 2001). Genel olarak Siyasetnâme adõ altõnda birle tirdi imiz bu eserler aslõnda muhteva, ekil ve üslup açõsõndan çe itlilik arz etmektedir. Bazõlarõ do rudan hakimiyeti elinde bulunduran hükümdara hitaben yazõlõrken, bazõlarõ da devlet içerisinde ikinci adam konumunda olan vezirlere yazõlmõ veya kim için yazõldõ õ ayrõntõlõ biçimde izah edilmemi ve genel ifadeler kullanõlmõ tõr. Yine bu tür eserlerde dikkati çeken bir ba ka özellik ise bazõlarõnõn hacimli eserler olmasõnõn yanõnda bazõlarõnõn birkaç sayfadan ibaret küçük risale veya mektup niteli i ta õmasõ, bazõlarõnõn da Göktürk yazõtlarõnda oldu u gibi hükümdarõn milletine hesap verdi i ta lara nak edilmi kitabeler olmasõdõr. Siyasetnâmelerde ele alõnan konular arasõnda; hakimiyet telakkisi, hükümdarda bulunmasõ lazõm gelen özellikler, vezirin görev ve yetkileri, di er devlet ricalinin seçiminde gösterilmesi gerekli titizlik, ordu ve maliye te kilatõna dair gerekli tavsiyeler ba ta gelir. Bu açõlardan bakõldõ õnda Râvendî nin eseri olan Râhatü s-sudûr ve Ayetü s-sürûr aslõnda tam anlamõyla bir siyasetnâme özelli i ta õmaz. Ancak eseri incelerken siyasi tarihle ilgili bilgilerin yanõnda özelikle hükümdara ve devlet adamlarõna gerek do rudan gerekse iirler yoluyla pek çok tavsiyeler yapõldõ õ dikkatimizi çekti. Bu tavsiyeleri genel olarak siyasetnâmeler ile kar õla tõrdõ õmõz zaman büyük ölçüde benzerliklere rastladõk. Bu sebeple Râhatü s-sudûr un siyasetnâme özellikleri açõsõndan genel bir de erlendirmesini yapmaya karar verdik. Râhatü s-sudûr u incelemeye almadan önce yazarõ hakkõnda kõsa bilgi vermek daha yararlõ olacaktõr. Müellifin tam adõ Ebu Bekir Necmeddin Muhammed b. Ali b. Süleyman b. Muhammed b. Ahmed b. El-Hüseyin b. Himmet er-râvendî dir. ran da Ka an civarõnda bulunan Ravend kasabasõna nisbetle Râvendî diye anõlmaktadõr. Râvendî bu kasabaya mensup me hur bir ulema ailesindendir. lk tahsilini devrin me hur ulemasõndan sayõlan dayõsõ Taceddin Ahmed b.

10 150 Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt: IX, Sayõ: 2, Aralõk 2007 Muhammed den aldõ. Dayõsõ ile birlikte yakla õk on yõl Irak õn bütün ehirlerini gezerek devrin di er ulemasõndan da ba ta Kur an, hadis, fõkõh, kelam, hat dersleri alma imkânõnõ kazandõ yõllarõ arasõnda Irak Selçuklularõ hükümdarõ Tu rul un hizmetine girdi. Sultan Tu rul un Atabek Kõzõl Arslan tarafõndan yakalanarak hapsedilmesi üzerine Mazenderan a dönen müellif bundan sonraki hayatõnõ bu ehirde ilim ö renmek ve ö retmekle geçirmi tir. Burada bulundu u süre içerisinde devrin airlerinden topladõ õ devlet ricaline tavsiyelerde bulunan iirler ve zamanõnõn tarihi olaylarõnõ anlatan Râhatü s-sudûr ve Ayet üs-sürur adlõ Farsça eseri kaleme almõ tõr. Râvendî, kaleme aldõ õ eserini bir hediye almak amacõyla Türkiye Selçuklu sultanõ Rükneddin Süleyman ah a ( ) takdim etmek istemi tir. Ancak Süleyman ah õn aniden ölümü üzerine eser üzerinde gerekli de i iklikleri yapan müellif adõ geçen eseri yeni Selçuklu hükümdarõ olan I. Gõyaseddin Keyhusrev e ( ) ithaf etmi tir. Müellifin hayatõ hakkõnda bilgilerimiz bundan ibarettir. Râhatü s-sudûr, Büyük Selçuklu sultanõ Melik ah ( ) devri ile Irak Selçuklularõnõn son devri için önemlidir. Çünkü Râvendî, sultan Melik ah devrinin ileri gelen ahsiyetleri arasõnda yer alan air Ebû Tahir-i Hatunî nin kayõp eseri Tarih-i Al-i Selçuk adlõ eserinden geni ölçüde nakiller yapmõ tõr. Eser, Osmanlõ hükümdarõ II Murad ( ) zamanõnda Türkçe ye tercüme edilmi tir. Bu çevirinin Türkiye Selçuklularõna ait kõsmõ, çeviren tarafõndan 1225 yõlõna kadar devam ettirilmi ve Th. Houtsma tarafõndan yayõnlanmõ tõr. Eserin tamamõ Muhammed kbal tarafõndan ne redilmi tir. Eserin na iri M. kbal, giri kõsmõnda, Râvendî nin biri tarih kitabõ di eri de devrin airlerinden seçmeler yoluyla iki eser kaleme almak istedi ini ve Râhatü s-sudûr da bu iki dü ünceyi birle tirdi ini ifade eder. Bu ne ir, Ahmet Ate tarafõndan Türkçe ye tercüme edilerek Türk Tarih Kurumu yayõnlarõ arasõnda 1957 yõlõnda basõlmõ tõr (Râvendî, 1957: XVI). Râvendî nin eserinde devlet adamlarõna yaptõ õ tavsiyeler arasõnda öncelikle hükümdarda bulunmasõ lazõm gelen özellikler ilk sõrayõ alõr. Bu özellikler arasõnda ise kut anlayõ õ dikkat çekicidir. Bilindi i gibi, Türk devlet felsefesinin ana unsurlarõndan olarak zikredilen kut anlayõ õ Tanrõ ba õ õ bazõ vasõflarõn hükümdarda bulunmasõ gerekti ini kabul eden bir anlayõ tõr. Kut un kelime anlamõ üzerinde farklõ dü ünceler olmakla birlikte genel olarak; devlet, baht, iyi talih gibi manalarõ kabul görmü tür. Buna göre Türk hükümdarlarõna idare etme yetkisi Tanrõ tarafõndan ilahi bir lütuf olarak ba õ lanmõ tõr. Bir ba ka deyi le hükümdar Tanrõ irade etti i için yani kendisine kut verdi i için hükümdardõr ve idare etme yetkisine sahiptir (Kafeso lu, 1980a: 26-33: Kafeso lu, 1997b: , 358; Genç, 1981: 66; Parmaksõzo lu 1982: 18.). Asya Hun hükümdarõnõn ünvanõ Gök Tanrõ nõn, güne in, ayõn tahta çõkardõ õ Tanrõ kut u Tanhu idi (Kafeso lu, 1997b: ; Ögela, 1980:

11 S.Özbek / Siyasetnâme Özellikleri Açsõndan Râhatü s Su-dûr un De erlendirilmesi ). Avrupa Hun hükümdarõ Attila ( ) nõn Tanrõnõn kõlõcõ veya Tanrõnõn kõrbacõ eklinde isimlendirilmesi de kut anlayõ õnõn bir tezahürü olarak kendisini göstermektedir. Türk tarihinin yazõlõ ilk kaynaklarõndan olan Orhun kitabelerinde de Göktürk Hakanõ Bilge Ka an ( ) õn Tanrõya benzer Tanrõ da bolmu Türk Bilge Ka an Tanrõ irade etti i için, kutum oldu u için Ka an oldum (Ergin, 1983, 17, 19,36; Turan, 1979, ; Köso lu, 1997, ) sözleriyle ilk ifadesini bulan kut anlayõ õ daha sonraki devirlerde mesela Karahanlõ devri ana kaynaklarõndan ve yine bir siyasetnâme olan Yusuf Has Hacib in me hur eseri Kutadgu Bilig te de bu beyli i sen arzu edip kuvvet kullanarak ele geçirmedin. Onu sana tanrõ kendi fazlõ ile ihsan etti, beyler hâkimiyetlerini Tanrõ dan alõrlar sözleriyle teyit edilmektedir (Genç, 198: 68-69). Büyük Selçuklu devletinin ünlü veziri Nizâmü l-mülk ( ) ise, bil ki, yüce Allah her asõrda ve ça da halk arasõndan birini seçer, onu padi ahlara layõk ve methe de er hünerlerle süsler. nsanlar onun adaleti içinde ya asõnlar, emin olsunlar diye, dünya i lerini ona tevdi eder ifadesiyle Siyasetnâme adlõ eserinin daha ilk faslõnda kut anlayõ õnõn Selçuklularda da devamõnõ vurgulamaktadõr (Nizamü l-mülk, 1982: 11). Zõllullahõ fi l-arz, Allahõn yeryüzündeki gölgesi eklinde de Osmanlõ siyasetnâmelerine kadar uzanan Kut anlayõ õna, Râvendî de sõk sõk atõflar yapmaktadõr. Râvendî bu hususta Sultan Tanrõnõn yeryüzünde vekilidir. Dinin esaslarõnõ yerine getirir. Allah onu di erleri arasõndan seçip, ona ihsanda bulunmu, hükümdarlõ õnda onu kendisine ortak tutmu tur. Halkõna iyi muamele etsin diye ona lütuflarda bulunmu, hakkõn zaferi için onu ça õrmõ tõr (Râvendî, 1957, 123), sözleriyle bir bakõma Nizamü l-mülk ün ifadelerini tekrar etmektedir. Kut sahibi olmanõn kolay olamayaca õna i aret eden Râvendî, hükümdarlõk elde etmek isteyen ki inin buna çaba göstermesini ve kuta layõk iyi bir ahlak ve karaktere sahip olmasõ lazõm geldi ini ben adalet yapma a niyet ettim ve yüzümü hakka çevirdim. Belki Tanrõ benim için bir külah, tac dikip hazõrlamõ tõr sözleriyle vurgular (Râvendî, 1957: 370). Selçuklu ve Osmanlõ devletlerindeki uygulamayõ esas alarak ehzade ve meliklerin daha küçük ya lardan itibaren bir atabey veya lala himayesinde eyaletlerde idareci olarak yeti tirilmeleri ve tecrübe sahibi olmalarõ gerekti ini Râvendî de vurgulamaktadõr. O, Irak Selçuklu sultanõ Tu rul un ba arõsõzlõ õnõn altõnda, tecrübesizli inin oldu unu ve belli a amalardan geçmeden sultanlõk makamõna oturmasõnõn ba arõsõzlõkta önemli rol oynadõ õnõ ifade etmektedir. Ona göre Sultan Tu rul devlet yuvasõnda do mu ve ikbal ailesi içerisinde yeti mi bir hükümdardõ, ani olarak bir hükümdarlõk gelmi, çalõ madan elbise giymi, be ikten çõkõp tahta oturmu tu. Edep mektebinde arama zahmeti çekmeden hükümdarlõk atõna binmi, günlerini vakitlerini, insanlarõn kahõrlarõnõ, talih ile kederin tesirlerini beklemekle vakit geçirmemi, hiçbir sõkõntõ görmeden, hazõrlanmõ

12 152 Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt: IX, Sayõ: 2, Aralõk 2007 sofranõn, tertiplenmi meclisin ve mal ile dolu hazinenin ba õna geçmi tir (Râvendî, 1957, 306). te onun bu iyi talihi devlet hayatõnda ba arõlõ olmasõna yetmemi tir. Çünkü genç adam bilgili ve öhretli olsa da tecrübe görmeden asla hüner sahibi olamaz (Râvendî, 1957: 316). Türk devlet felsefesine göre devletin ba õnda bulunan ki inin bazõ özelliklere sahip olmasõ gerekmektedir. Bu özelliklerden bazõlarõ kut anlayõ õ gibi Allah vergisi olarak do u tan gelen özellikler oldu u gibi pek ço u da ki inin zamanla çaba göstererek veya e itim almak suretiyle elde edece i özellikler arasõndadõr. Râvendî ye göre de devlet idaresinde kabiliyet, yetenek ve tecrübe zamanla kazanõlacak hususlardõr. Oysa soy ve iyi ahlak babadan gelen irsî bir unsurdur. Onun, Cihan sahibi tanrõ, padi ahlõ õ bir cevherden veya soydan yaratmõ tõr. Onu en layõk en akõllõ ve halkõ en az incitene verir (Râvendî, 1957: 151) sözleri, Yusuf Has Hacib in Bey anasõndan beylikle do ar. Babasõ bey ise o ul da bey do ar, babasõ gibi bey olur (Genç, 1981, 69) ifadeleriyle paralellik arz etmektedir. Râvendî ye göre kut yani hükümdarlõk sadece bir ki iye de il o ki inin ailesinin tamamõna verilmektedir ki, bu anlayõ, içerisinden hükümdarlar çõkaran a ina soyunun Türk devlet gelene indeki yerini gayet güzel açõklamaktadõr. Müellif bu hususta Hüner soy ve cevherle beraber olur. Bunlar üç eydir fakat üçü de birbirine ba lõdõr. Cevher tanrõ nurundan bir eydir. Kötüye yardõm etmez ve kötüyü dinlemez. Soy baba tohumundan kazanõlan bir eydir. Zaten iyi bir tohumdan iyi bir meyve hâsõl olmasõ tabii bir eydir (Râvendî, 1957: 29) sözleriyle bir hükümdarda bulunmasõ gerekli özelliklerden iyi bir soya sahip olmayõ hüner ve kabiliyetten önce saymaktadõr. Ancak, fazilet, akõl ve edepledir. Asõl ve neseple de il (Râvendî, 1957: 100) diyen Râvendî, asil soylular arasõndan da yanlõ i yapanlarõn veya zalimlerin çõkabilece ine, yanlõ lardan, hatalardan kurtulmanõn en güzel yolunun ise akõl ve bilgiden geçti ini i aret etmekten de geri kalmaz. Siyasetnâmelerin üzerinde ittifak etti i hükümdarõn vasõflarõndan birisi de akõl ve bilgeliktir. Bu konuda Yusuf Has Hacib Tanrõ lütfu olan kut bile akõllõ ve bilgili insana layõktõr (Kafeso lu, 1980a: 16-18) derken, Nizâmü l- Mülk Yüce Allah, ona ikbal ihsan eder, akõl ve bilgi verir ki, o bu akõl ve bilgi ile hükümdarlõk eder (Nizamü l-mülk, 1982: 12) diyerek akõl ve bilgiyi hükümdarlõ õn vazgeçilmez artlarõndan biri olarak ortaya koyarlar. Akõl ve bilgi konusunda Râvendî nin tavsiyeleri öyledir: Hüner, soy ve cevherle beraber olur. Bu üçünü buldun mu sana akõl, iyiyi kötüden ayõran ey, lazõmdõr. Bu dördü bir ki ide toplandõ mõ, o keder, zahmet ve sõkõntõdan kurtulur (Râvendî, 1957: 29). Bu ifadeden de anla õldõ õ gibi müellif, hükümdar olacak ki inin iyi soy sahibi ve yetenekli olmasõnõn yanõnda akõllõ ve bilgi sahibi olmasõ gerekti ine i aret etmektedir. Yine ilimle süsleneni yalnõz kalmak korkutmaz, kitaplarla gönül e lendiren e lencesiz kalmaz. Çünkü bilgi en sa lam temeldir (Râhatü s-sudûr,. s. 41)

13 S.Özbek / Siyasetnâme Özellikleri Açsõndan Râhatü s Su-dûr un De erlendirilmesi 153 ifadeleri ne kadar ilim sahibi olmayõ te vik ediyorsa cahillerle dü üp kalkmak en kötü hallerdendir (Râvendî, 1957: 32) derken de o kadar cehaletin yanlõ lõ õna i aret etmektedir. Çünkü Râvendî, akõl, ilim ve bilgeli i de tõpkõ kut anlayõ õ gibi Tanrõ vergisi olarak kabul etmektedir. Ona göre Tanrõnõn kullarõna verdi i ihsanlarõn en iyisi ilim, akõl, hükümdarlõk ve adalet; felaketlerin en kötüsü ise cehaletten ibarettir. Unutulmamalõdõr ki, nice yüksek insanlar vardõr, cehaleti onu alçak mevkiye dü ürmü tür. Nice alçak insanlar vardõr, aklõ onu yüceltmi tir. (Râvendî, 1957: 43, 51, 120). Tarih boyunca insanlarõn kar õla tõklarõ bütün sõkõntõlar, haksõzlõklar, adalet kavramõnõn suiistimal edilmesinden kaynaklanmõ tõr. Adaletin hâkim oldu u ülkede huzur ve refah hâkim olmu, ilim ve kültür yaygõnla mõ tõr. Bu sebeple adalet, Siyasetnâmelerde üzerinde õsrarla durulan, hükümdarlarõn olmazsa olmaz denilen özellikleri arasõnda her zaman ilk sõrayõ almõ tõr. Türk devlet anlayõ õ adaleti tebaanõn bir hakkõ olarak görmü ve tõpkõ tebaanõn doyurulup giydirilmesi gibi, iyi kanunlar koyarak adaletli davranmayõ da devletin varolu felsefesi saymõ tõr. Adalet anlayõ õ Siyasetnâmelerde genel olarak adalet dairesi olarak anlatõlmaya çalõ õlmõ tõr. Buna göre; hükümdar adil olursa, halk huzurlu olacaktõr. Halk huzurlu olursa köylü tarlasõnda, esnaf dükkânõnda, halk di er i lerinde ne e içerisinde çalõ acak buna ba lõ olarak verim artacaktõr. Verimin artmasõ ile devletin hakkõ olan vergiler tam olarak ödenecektir. Vergilerin toplanmasõyla hazine dolacak, devlet bu dolu hazine ile devrin en son teknolojisine uygun bir ordu tanzim edecektir. Güçlü ve son teknoloji ile donanmõ ordu ise adil hükümdarõn önünde ülkeler açacak ona fetihleri getirecektir. Yusuf Has Hacib e göre Adalet ve ihtiyat. bir memleket idaresinin iki önemli unsurudur. Çünkü Kanun ve adalet ile memleketler geni ler ve dünya düzene girer. Devletin temeli adalet üzerine kurulmu tur. Devletin esasõ adalet yoludur. Bey adil olur böyle kanun koyarsa bütün dileklerine kavu ur (Genç, 1981: ). Adalet kelimesinin sonundaki (t) harfini kaldõrõrsanõz adale yani kas anlamõ ortaya çõkar. Yani adalet ortadan kalkarsa kaba güç ve zulüm derhal kendisini gösterir. Nitekim Ka garlõ Mahmud un me hur eseri Divan-õ Lügati t-türk de kaydetti i zor kapõdan girerse töre bacadan çõkar (Kafeso lu, 1980a: 21-22) atasözü bunu gayet iyi açõklamaktadõr. Yukarõda ana hatlarõ ile çizmeye çalõ tõ õmõz adalet çemberinin yansõmalarõ Râvendî de de görülmektedir. O, Peygamberleri di er varlõklardan ayõran vasõflar bilgi ile ibadet, hükümdarlarõnki ise adalet ile siyasettir (Râvendî, 1957: 64) sözleriyle bir taraftan hükümdara kut anlayõ õna uygun olarak insan üstü bir vasõf atfederken, bunun gere i olan adaleti ise birinci özellik olarak saymaktadõr. Râvendî ye göre, Çoban iyi olursa sürü de iyi olur. yi insanlara ise adaletle hükümdar olunur

14 154 Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt: IX, Sayõ: 2, Aralõk 2007 (Râvendî, 1957: 72). Çünkü adam olmadan hükümdarlõk olmaz, servet olmadan adam olmaz, imaret olmadan servet olmaz, adalet ve siyaset olmazsa imaret olmaz. Cihangirli in vasõtasõ servet, servetin iksiri ise adaletle siyasettir. Çünkü varidatõn artmasõ, artõ õn devamõ, sürülmemi arazinin sürülmesi, has memurlarõn mai etlerini temin edecek vasõtalarõn hazõrlanmasõ, halktan sanat sahiplerinin kazançlarõnõn düzeltilmesi ve ülkelerin her tarafõnõn imarõ adaletle; yollarõn muhafazasõ, memleket zaptetmek, taarruz edenleri cezalandõrmak, müfsitleri kahretmek gibi her tarafõn emniyet ve asayi i de siyasetle olur (Râvendî, 1957: 182). Hükümdarda bulunmasõ lazõm gelen bir di er özellik de cömertliktir. Aslõnda cömertlik ve mal da õtma Türk devlet felsefesinde eskiden beri uygulanan bir adettir. Bu anlayõ õn hükümdara yükledi i en önemli vazife, halkõ ve etrafõndakileri doyurmaktõr. Bu sebeple hükümdarlar her zaman sofralarõnõ halka açõk tutarlardõ. Nitekim Büyük Selçuklu sultanõ Tu rul Bey in sofrasõnõ halka açõk bulundurdu u, e er avda ise bulundu u kõrsal alanda da halka açõk sofra kurdurdu u kaynaklarda ifade edilmektedir (Alptekin, 1988: 193). Hakanlar teb asõnõ memnun etmek için sõk sõk ziyafet verecek hatta bu ziyafetlerde de sõrasõ gelince sofradaki kõymetli yemek takõmlarõ da davetliler tarafõndan ya ma edilecekti ki, buna da Türk kültüründe Han-õ Ya ma adõ verilmekteydi (Sümer, 1980: 104, 401; Kafeso lu, 1997b: 256). Cömertlikle ilgili olarak Râvendî nin yorumu da farklõ de ildir. Ona göre bu cihana sahip olan hükümdar, insanlar için sofralar kurar, Çünkü, malõn iyisi, hür bir insanõ, kendisine verildi i zaman kul haline getirendir. Unutulmamalõdõr ki, insanlar ihsanlarõn kullarõ (Râvendî, 1957, 25, 107, 206) olmasõ sebebiyle onlarõ da õtõlacak hediyelerle kontrol altõnda tutmak daha kolay olur. Bu konuda Yusuf has Hacib de ey kahraman vur, al ve aldõklarõnõ yine yi itlerine ver. Cömert ol, mal ba õ la yedir ve içir; e er malõn eksilirse tekrar vur, al ve eksileni tamamla (Genç, 1981: 89) diyerek cömertli e ve bunun tabii bir neticesi olarak da mal da õtmaya i aret etmektedir ki, yukarõda eski bir O uz ananesi olarak ifade etti imiz hakanõn ziyafet yani toy verme i ini yerine getirmedi inde teb anõn zaman zaman isyanlara giri ti ine dair kaynaklarda yeterli bilgi bulunmaktadõr. Râvendî cömertlik ve ihsan konusunda bir adõm daha ileri giderek bir insanõn cömertli i onu dü manlarõna sevdirir, tamahkarlõ õ ise çocuklarõnõ bile dü man eder (Râvendî, 1957: 234) sözleriyle hükümdarõn gerekti inde etrafõndakilere mal ve servet da õtmayõp, ihsanda bulunmamasõnõ sonu felaketle bitecek tehlikeli bir olay olarak görmektedir. Hükümdarõn teb asõna ihsan da bulunmasõna ve özellikle devlet ricalinin maa, õkta ve hediye da õtõmõ gibi maddi yönden tatmin edilmesine itina göstermesi gerekti ine i aretle Sen onlarõn bir zerresine tamah edersen onlar senin bir torba dolusu parana tamah ederler. Onlarõn rõzklarõndan bir dinar kesersen, onlar

15 S.Özbek / Siyasetnâme Özellikleri Açsõndan Râhatü s Su-dûr un De erlendirilmesi 155 senin malõndan bir kantar keserler (Râvendî, 1957: 129) diyerek aksine bir davranõ õn devlet hazinesine büyük zarar verece ini ifade etmektedir. Orhun kitabelerinde Bilge Ka an õn aç milleti doyurdum, çõplak milleti giydirdim. Fakir milleti zengin, az milleti çok kõldõm sözleri ile Yusuf Has Hacib in Beyler mal da õtmalõ ve çok asker tutmalõdõr; böyle olursa ne zaman isterlerse dü man memleketini ele geçirirler. Hazine neye yarar, dünya beyleri cömert olurlarsa onlar her iki dünyada ba kö eye otururlar ifadeleri, Râvendî ile aynõ çizgide bulu maktadõr. Nizamü l-mülk ise devlet ricaline maa, õktâ ve hediyeler da õtõlmasõnõ te vik ederken bir adõm daha ileri giderek, kadim hükümdarlarõn yaptõ õ gibi hükümdarõn yõlda en az iki defa olmak üzere devlet ricalini ve askerlerini huzuruna ça õrarak kendilerine da õtõlacak para ve sair hediyeleri bizzat kendi eliyle vermesini tavsiye etmekte ve bu durumun onlarõn kalplerinde muhabbet ve sadakatin olu masõnõ sa lar demektedir (Ergin, 1983: 19; Nizâmü l-mülk, 1982: 127; Genç, 1981: 89-90). Cömertli in maddi bir getirisinin olmadõ õ ancak manevi alanda getirisinin ise sevap kazanmak ve hayõrla yâd edilmek oldu u bilinmektedir. Kanaatkâr olmakla cömertli i birbirine ba lõ iki özellik olarak gören Râvendî hükümdarlarõn topladõklarõ hazine gitmi, helal bir ekilde yaptõrdõklarõ hayõrdan ba ka bir ey kalmamõ tõr derken bir bakõma hükümdarõ iyilik yapmaya ve cömert olmaya te vik etmektedir. Ancak bu te vikte dikkat edilmesi lazõm gelen tamahkârlõktan uzak durmaktõr. Ona göre yetecek kadarla kanaat etmek namusun muhafazasõna sebep oldu u gibi, a õrõ tamah saltanatõn ve devletin de mahvõna sebep olur (Râvendî, 1957: 58, 123; Nizâmü l-mülk, 1982: 159). Çünkü, iyi ad bõrakmak herkesin istedi i bir ey olup taht ve taca sahip olmak ne kadar iyiyse, yetimlerin malõ ile dullarõn gümü üne göz diken hükümdar da o kadar kötü ve hamiyetsiz bir hükümdardõr (Râvendî, 1957: 59, 60, 351). Böyle bir davranõ içerisine giren bir hükümdar bir bakõma kendi eliyle kendi sonunu hazõrlamaktadõr. Râvendî bu yanlõ õn getirece i tehlikeleri u sözlerle açõklamaktadõr. akõllõlar indinde haksõz yere Müslümanlarõn malõnõ alan memurla yol kesen hõrsõzlar birdir. Her ikisinin de kanõ mubahtõr. Adalet sahibi hiçbir padi ah buna asla razõ olmaz ve bu kapõyõ açmaz (Râvendî, 1957: 32) Çünkü akõllõ ve bilge ki iler bilirler ki, halkõndan para çalan hükümdar, duvarõn temelini kazõp da, damõnõ sõvayan adam gibi (Râvendî, 1957: 30) bindi i dalõ kesmektedir. Türk devlet telakkisinde vatan ana devlet ise baba olarak kabul edilir. Vatan anadõr; çünkü vatan ana kuca õ gibi tehlike ve musibetler kar õsõnda sõ õnõlacak bir limandõr. Milleti tõpkõ bir ana efkati ile sarar, sarmalar. Devlet babadõr; bir babanõn evladõnõ sevmesi gibi sevgisini açõkça izhar etmez. Hatta yeri geldi inde hata yapan evladõnõn kula õnõ çekerek cezalandõrmayõ da ihmal etmez. Bunun içindir ki, devletin verdi i cezalar halk tarafõndan fazla tepki görmez veya halkõn ifadesiyle eriatõn kesti i

16 156 Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt: IX, Sayõ: 2, Aralõk 2007 parmak acõmaz. Ancak hükümdarlar babalõk vasfõnõ daima cezalandõrma yoluyla uygulama alanõna koymamalõdõr. Çünkü dünyada hayõrla yâd edilmenin bir ba ka yolu da hükümdarlarõn affedici olmasõdõr. Her hata ve kusurlu davranõ õn mutlak surette cezalandõrõlmasõ gerekmez. Böyle durumlarda hükümdarlar bir hata, bir yanlõ, intizamsõzlõk ve kusur görürlerse üzerine af ete ini örterek, o kimseyi ayõplamayõ ve kõnamayõ terk etmelidir (Râvendî, 1957: 63-64, 104). Ancak raiyyetine baba olan ordusuna ve devletine sahip olur. Ayrõca bu babalõk vasfõ tevazu ile bir araya getirilirse ideal insan ve ideal devlet anlayõ õ ortaya çõkar. Teb a her zaman adil ve mü fik hükümdarõ hayõrla hatõrlarken zalim hükümdarõ ise beddua ile anar. Çünkü halk her zaman kibir ve gurur elbisesini giyenin zillette kalmasõndan ho lanõr. Zulüm bine ine binenin de devlet günlerinden ho lanmaz (Râvendî, 1957: 221). Râvendî, hükümdarlarõn memleketin imarõ yolunda yapacaklarõ hayõr i lerinin de onlarõn dualarla yad edilmesinde önemli rol oynayaca õnõ vurgular. O, Türkiye Selçuklu sultanõ I. Gõyaseddin Keyhusrev den bahsederken... Selçuk a acõnõn meyvesidir. Bu öyle bir a açtõr ki, kökü dini geli tirme ve kuvvetlendirme; meyvesi ise medrese, hangâh, mescitler, konaklar, köprüler ve Hicaz yolu su mahzenleri gibi hayõr binalarõ yaptõrma, âlimlere bakma, evliya ve zahitlerle dü üp kalkma, mal ba õ lama, adalet kaidelerini yenile tirme, siyaset i lerini canlõ tutmadõr (Râvendî, 1957, 29) sözleriyle, meyve a acõ olarak gördü ü devletten ancak imar ve hayõr i leri ile meyve elde edilece ini ifade eder. Çünkü ülkeler imar etmek sultanõn faziletidir ve cihanõ imar eden ahõ, herkes her zaman över, metheder (Râvendî, 1957: 29,116,171) Râvendî, hazinem adalet, ordum köy a alarõ, ziraatçõlardõr (Râvendî, 1957: 171) sözleriyle Türk devlet felsefesinde yer alan ordu-millet anlayõ õnõ ortaya koyarken aslõnda bir taraftan da devletin asõl sahibinin millet oldu unu vurgulamaktadõr. O bu sözüyle bir taraftan Hz. Peygamberin Kavmin efendisi kavme hizmet edendir hadis-i erifine atõfta bulunurken bir taraftan da Atatürk ün köylü milletin efendisidir sözünü teyit etmektedir. Siyasetnâmelerde üzerinde durulan konulardan birisi de hükümdarlarõn aceleci davranmamasõ ve aldõklarõ kararlarõ isti are etmesinin gereklili idir. Nizâmü l-mülk, acelecili i zayõflarõn i i olarak gösterirken, Yusuf Has Hacib ise acelecili i bir korkunun neticesi olarak kabul eder. Ona göre bu durum bir hükümdarda olursa, o hükümdarõn her zaman hüsrana u rayaca õ gibi, acelecilik, zevzeklik ve hiddetli mizaç gibi huylar da hep bilgisizlik alametleridir (Nizâmü l-mülk, 1982: 171; Genç, 1981: 92). Râvendî de bu konuda Yusuf Has Hacib ten farklõ dü ünmez. Râvendî ye göre aceleci ruh övülmez be enilmez, aceleci ve hafif insan, servi boylu bir pehlivan da olsa itibar görmez. Çünkü yava lõk rõzkõn anahtarõ olup devlet i inde asla acele olmaz. ayet devlet erkânõ acele kararlar almaya kalkarsa, sonuçlarõnõ

17 S.Özbek / Siyasetnâme Özellikleri Açsõndan Râhatü s Su-dûr un De erlendirilmesi 157 kestiremedikleri olaylarda ayaklarõ kayar ve hüsranla biten sonuçlarla kar õla õr, do ruyu bulmakta geç kalõrlar (Râvendî, 1957: 139, 140, 255, 271). O zaman bu hüsrandan kurtulmanõn en iyi yolu isti are ve me veret meclisi olacaktõr. sti are ile ilgili olarak Nizâmü l-mülk Kur an-õ Kerim den alõntõ yaparak Yâ Muhammed, bir i yapaca õn zaman isti are et ayetiyle konuyu ele almakta ve aynõ ekilde yapõlan isti are toplantõlarõnda herkesin konu masõna izin verilip, bütün konu malarõ dinledikten sonra hükümdarõn do ru olanlarõ tercih etmesini tavsiye etmektedir (Nizâmü l-mülk, 1982: ). Râvendî de aynõ çizgide olmak üzere, fikrine bilgililerin fikrini katmak, aklõnõ Hâkimlerin akõllarõyla birle tirmek, aklõnõn hakkõdõr (Râvendî, 1957, 266) diyerek me veretin gere ini özenle vurgulamaktadõr. O, tedbir ve dü üncesinde yalnõz ba õna hareket eden hükümdarõn kendine kar õ gelenlerle dü manlarõnõn kõlõçlarõna teslim olaca õnõ ifade eder (Râvendî, 1957: 139). Râvendî, bu konuya devamla, i lerin güçle ip, zora girdi inde akõllõ insanlarõn dü üncelerine ba vur, nasihat verenlerin gösterdi i yola sõ õn; yol sormaktan çekinme çünkü sorup selamete çõkman, kendi ba õna hareket edip pi man olmandan daha iyidir (Râvendî, 1957: 169) diyerek hükümdarõ yönlendirmektedir. Çünkü kararla tõrdõ õ i lerde bilenlerle isti are edenin, ba õna gelen i lerde akõllõlardan yol danõ anõn i leri açõk olur. Halkõn hali iyile ir, kalp onunla nurlanõr ve güç ey ona kolay gelir. Bu ekilde hareketle tecrübelerden istifade edenin sonu iyi ve methe layõk olur (Râvendî, 1957: 156, 166). Aceleci olmamak ve me veret etmek kadar lüzumlu bir ba ka konu da hükümdarõn tedbirli olmasõdõr. Aslõnda bu üç haslet iç içe girmi ve birbirine ba lõ, birbirini tamamlayan özelliklerdir. Yusuf Has Hacib, gafil hükümdarlar ülkelerine hâkim olamazlar, derken güç ve kudret kadar uyanõk ve tedbirli olmayõ da hükümdarlõ õn gerekli artlarõndan saymaktadõr. Nizâmü l-mülk ise tedbirli davranmaya daha fazla itina göstererek, ülkenin her tarafõna tüccar, seyyah, sûfî ve dervi kõlõ õnda casuslar gönderilerek bilgi toplanmasõnõ ve hadiseler büyümeden i in çaresine bakõlmasõnõ tavsiye etmektedir (Nizamü l-mülk, 1982: 94; Genç, 1981: 110). Bu hususta Râvendî de farklõ dü ünmez. Ona göre, tedbiri olan azlõk, tedbirsiz, da õnõk çokluktan daha çok devam eder. Ayrõca unutulmamalõdõr ki, bir hükümdar ancak i lerinde sabõr gösterir, valilerini baskõ altõnda tutarsa muradõna erer, memleketini imar eder. Yoksa uzun zaman gaflette kalanõn devleti yõkõlõr (Râvendî, 1957: 168, 223, 256). Gafleti ortadan kaldõrmanõn tek yolu ise i bilir tecrübe sahibi devlet erkanõ ile daima isti are etmektir. Yoksa insan iyi bilmedi i i lerde kendi dü üncesini ön plana çõkarõrsa dü üncesi zayõf, tedbiri kötü olanõn dü manõ kuvvetli olur talihi onu mahveder. O zaman iyi bir hükümdar, dü manõn i ini, kuvveti artmadan, iktidarõ ço almadan, evketi ziyadele meden itaatsizli i hududu a madan hastalõk a õrla madan

18 158 Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt: IX, Sayõ: 2, Aralõk 2007 ve ilaç tesirini kaybetmeden ara tõrõp, soru turarak onun çaresine bakacaktõr (Râvendî, 1957: 274, 370). Hükümdarlõk tahtõna oturan ki i ba arõlõ olmak için yukarõda ele aldõ õmõz özelliklerin yanõnda, kendisine yardõmcõ olacak vezir ve adamlarõnõn seçiminde de dikkatli davranmalõdõr. Râvendî ye göre kudret ve iktidar ancak iyi yardõmcõlar sayesinde ayakta kalõr. Çünkü insan asla yalnõz ba õna hükümdarlõk yapamaz. O halde hükümdar kendisine devlet i lerini idarede yardõmcõ olmak amacõyla iyi bir vezir, nedim, kâtip ve hacip seçip bulmasõ lazõmdõr. Hükümdarlõ õn iyi bir halde kalmasõ vezir sayesinde mümkündür. Nedimi ona aklõnõ gösterir, kâtibi fazilet ve bilgisini ispat eder. Hâcibi ise onun siyasetinin delilidir. O zaman hükümdarõn göreve getirece i ki iler i e ehil kimseler olmalõdõr. Vezir seçmekte ve mü avirlere ihsanda bulunmakta gaye, sayõnõn, kuvvetin ço almasõ de il kazancõn elde edilmesi olmalõdõr. steneni yapabilen bir ki i, sayõyõ artõran bin ki iden daha iyidir. Bilgi ve marifeti az olanõn vücudunun büyük olmasõ, do ruluk ve anlayõ õ kõt olanõn boyunun uzun olmasõ seni aldatmasõn. Çünkü inci küçük olmakla beraber, büyük kayadan daha faydalõdõr. E er hükümdar bu nasihatleri göz ardõ eder i ten anlamayanõ vezir yaparsa, hükümdarlõ õnõ tehlikeye atar. Çünkü emniyet edilmeyecek insanlara itimat eden kendi mahvõna yardõm eder. Daha açõkçasõ körü kõlavuz yapan do ru yolu göremez. Ancak hükümdar yardõmcõlarõ seçim i inde gaflet içerisinde de il de bilerek yanlõ adam seçiyorsa o vakit durum daha tehlikeli olmaktadõr. Çünkü fena sultan sefil insanlarõ toplar, kötülükleri ço altõr. Fena çocuk selefi lekeler, erefi yõkar, dü ünceyi me gul eder, öhreti ortadan kaldõrõr, sõrrõ yayar, örtüyü yõrtar (Râvendî, 1957: 96, 126, 142, 151, , 273, ). Böyle bir durumda Allah da yardõmõnõ keser ve verdi i kutu da geri alõr. O zaman yardõmcõlarõn seçiminde dikkatli ve titiz davranmak ve i e ehil olanlarõ getirmek gerekmektedir. Râvendî Birini vali yaptõ õn vakit i i yapacak ve ba aracak, iyi bir mahareti bulunan, riayet ve vefasõ güzel olan i lerin iç ve dõ õnõ bilen bir adamõ vali yap. Valiler, memleketin deste i, devletin kaleleri, i lerin ba larõdõr. Onlar sayesinde i ler yoluna girer, hazinenin parasõ toplanõr, sultan kuvvetlenir, memleketler mamur olur. Onlarõn hali karõ õk olursa, halkõn rahatõ kaçar (Râvendî, 1957: 105) sözleriyle konuyu çok güzel özetlemektedir. Ancak mesele sadece iyi yardõmcõ seçmekle bitmez. Bunlarõn memnun edilmesi daha verimli çalõ malarõ için taltif edilmeleri gerekmektedir. Çünkü yardõmcõlarõna ve i ini iyi görenlere iyi muamele eden her hükümdar, hükümdarlõk ve saltanatõnõ kuvvetlendirmi olur (Râvendî, 1957: 103). Râvendî bu konuda Valilerin amilleri, muharebede silahlarõ ve kar õlõklõ ok mücadelesinde, oklarõ mesabesindedir. Yanõnda i bilen adamlar olmadan hükümdar olanlar hamileri olmadan muharebe ile kar õla mõ kimse gibidir Amillere kar õ az tamahkâr davranmak ve çalõ malarõnõ iyi mükâfatlandõrmak, onlarõn sana kar õ sevgilerini muhafaza ettirecek ve

19 S.Özbek / Siyasetnâme Özellikleri Açsõndan Râhatü s Su-dûr un De erlendirilmesi 159 senin iyili ini istemelerini ve dostluklarõnõ devam ettirecek eylerdendir (Râvendî, 1957: 129) diyerek devlet ricaline yapõlacak ihsanlarõn önemini vurgulamaktadõr. Râvendî bir taraftan devlet ricaline ihsanda bulunmayõ te vik ederken bir taraftan da maiyetinin ve adamlarõnõn hükmü altõna giren hükümdarõn i leri ve bunlarõ halledecek çareleri karmakarõ õk olur (Râvendî, 1957: 175) sözleriyle hükümdarõn maiyetine esir olarak onlarõn ellerinde oyuncak olmamasõnõ telkin etmektedir. ayet Hükümdar kontrolü elinden kaçõrõr ve devletin idaresi görevlilerin eline geçerse o zaman zulüm ve rü vet alõr ba õnõ gider. Bir memlekete de rü vet girerse eyaletler kötüle tirir, iyi idareciler ve valiler bozulur (Râvendî, 1957: 173). Saltanatõn ve devlet otoritesinin en büyük dü manlarõndan birisi de hükümdarlarõn sarayda harem ve kadõnlarõn tahakkümüne girmesidir. Tarihe bakõldõ õnda buna benzer pek çok hadisenin cereyan etti i ve kadõnlarõn küçük ya taki hükümdarlarõ veya zayõf ahsiyetli sultanlarõ etki altõna alarak onlar adõna devlet i lerine müdahale ettikleri görülmektedir. Selçuklu sultanõ Melik ah õn hanõmõ Terken Hatun ile Osmanlõ hükümdarõ Kanunî Süleyman õn hanõmõ Kösem Sultan ve IV. Murad õn annesi bunlardan sadece bir kaçõdõr. Râvendî bu konuda da çok titiz davranmaktadõr. O Bir hükümdarõn dü üncelerinde kadõnlarõn hükmünün tesiri olursa, ülkesinde dü manlarõn hükmü geçer (Râvendî, 1957: 234) diyerek tavrõnõ açõk biçimde ortaya koyarken, hükümdara da hiçbir i te kadõnõn emrini yapma, çünkü kadõnlarõn do ru fikir söylediklerini göremezsin. Bir toplulu un büyü ü olan bir kimse için, kadõn buyru unu yapmaktansa, kefen daha iyidir. Er ve yüksek ba lõ olana kadõnla sõrda olmak yara maz (Râvendî, 1957: 311) diye tavsiyede bulunur. Tahtõn en büyük tehlikelerinden birisi de hanedan arasõnda ya anan taht mücadeleleridir. Unutulmamalõdõr ki, Türk devlet felsefesine göre devlet bütün hanedan üyelerinin ortak malõ olarak görülmekte ve her bir üye sonucuna katlanmak artõyla tahtta hak iddiasõnda bulunabilmektedir. Ancak bunun sonucunda ortaya çõkan karga a ortamõ devletin zayõflamasõna ve hatta yõkõlmasõna dahi sebep olmaktadõr. Râvendî bu konuyu da ele alarak hükümdarlõk kõsõrdõr, hükümdarla kimse arasõnda akrabalõk yoktur... akrabalar akreptir... akrabanõn i nesi daha derin yara açar. Hükümdarlõk arzusu karde i karde e, o lu babaya dü ürür (Râvendî, 1957: 207) sözleriyle hanedan içi tehlikeye i aret etmekte ve hangi hükümdar fesat çõkaranlarõ çi nemezse üzerinde dü man ve muhaliflerinin tabanlarõnõn a õrlõ õnõ duyar (Râvendî, 1957: 176) ifadesiyle de hükümdarõn bu tip mücadelelere meydan vermemesi gerekti ini vurgulamaktadõr. Bir devleti ayakta tutan en önemli unsur ordusudur. yi donatõlmõ, güçlü bir ordu halkõna güven, dü mana korku, dost devletlere de gurur verir. Hükümdar, ancak ordusunu memnun ederek hem içeride hem de dõ arõda ba arõyõ yakalayabilir. Râvendî orduna bol bol ihsan ver onlara iyi bak ve

20 160 Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt: IX, Sayõ: 2, Aralõk 2007 itina et. Onlarõn zayõflarõnõ kuvvetlendirirsen i in sa lam olur. Onlar sayesinde ani felaketler uzakla tõrõlõr, dü manlar kahredilir, ihtiyaçlar bertaraf edilir, i ler nizama sokulur. Vazife vermeden önce onlarõ imtihan et. Birisi bir sava ta yaralanõrsa ismini defterden silip maa õnõ kesme, bayra õnõn altõnda ehit edilirse çocuklarõnõn mai etini temin et ve onu ehli arasõnda koru. Zira bu onlarõ sana hizmet etme e te vik eder (Râvendî, 1957: ) sözleriyle konuyu kõsaca özetlemektedir. Dikkat edilecek olursa Râvendî bir taraftan sadece orduda görevli olan mevcut askerleri memnun etmenin yeterli olmadõ õnõ vurgularken, di er taraftan da bundan daha önemli olanõn, ehit ve gazilerin aile ve çocuklarõnõn haklarõnõn korunmasõ ve geleceklerinin devlet teminatõ altõna alõnmasõnõn hükümdarõn en önemli vazifelerinden saymaktadõr. Çünkü ordusu ile askerine kötülük eden hükümdar böyle davranmakla ancak dü manõ ile muhaliflerine iyilik etmi olur (Râvendî, 1957: 201). Ordu ile ilgili olarak hükümdarõn yapaca õ ilk i i aret edildi i gibi askerlerini da õtaca õ ihsan ve ba õ larla mutlak surette kendisine ba lamak olmalõdõr. kincisi de en az birincisi kadar önemlidir. Hükümdar askerlerine cesaret ve kahramanlõk hususunda örnek olmalõdõr. Çünkü Ordu hükümdarõn yüre ine ve yardõmõna bakar. E er onu cesaretli bulursa, korkmaz az bile olsa dü manõ yener (Râvendî, 1957: 209). Ancak askeri sava a te vik edece im diye hükümdarõn ön saflarda sava a girmesi de do ru de ildir. Râvendî bu konuda sakõn bizzat kendin harbe girme. Çünkü ya hükümdarlõ õnõ tehlikeye korsun veyahut mahvolmak tehlikesine dü ersin (Râvendî, 1957: 125), ikazõnda bulunmaktadõr. Hükümdar her eyden önce iyi bir istihbarat a õna sahip olmalõdõr. Bu te kilat sayesinde sava a girmeden önce rakibi hakkõnda gerekli her türlü bilgiyi edinmeli ve ona göre tedbir almalõdõr. Yukarõda Nizâmü l-mülk ün ülkenin en uç noktalarõna varõncaya kadar casuslar gönderilmesi yolundaki tavsiyelerine i aret etmi tik. Râvendî de dü manõn ok atõ õnõ ö renmek, kuvvet ve vuru larõnõ tanõmak, hallerine vakõf olmak, yaptõklarõnõ ve hareketlerini görmek, ordunun âdet ve yollarõnõ soru turmak, kafirin oturu ve kalkõ õna bakmak (lazõmdõr). Çünkü hükümdar dü manõn ne yaptõ õnõ bilmezse ona kar õ tedbir alamaz. Satranç oynayan nasõl kendi oyununu gördü ü kadar kar õsõndakinin oyununa da dikkat ederse, hükümdar da dü manõnõn halinden haberdar olmalõdõr. Çünkü hile ve kurnazlõk devletin alametlerindendir (Râvendî, 1957: 109, 208) sözleriyle Selçuklu vezirini teyit etmektedir. Râvendî, hükümdar da akõllõ, cesaretli ve uyanõk olmalõ; harpten anlar ve muharebe görmü bulunmalõdõr. Muhtelif dü manlara kar õ muhtelif yer ve mahallerde orduyu nasõl tertip edece ini bilmelidir. Her iki taraftan da kendi askerleri ile dü man ordusuna bakmalõ, dü manõn ne gibi bir silah kullandõ õnõ ve bundan hangi silah ve vasõta ile korunaca õnõ bilmelidir. Ordunun silahlarõ dü man askerini aciz bõrakacak ekilde olmalõdõr. Ordu