ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ HASSAS UYGULAMALI TARIM TEKNOLOJİLERİNİN ÜRETİM EKONOMİSİ VE ÜLKEMİZDEKİ BAZI TARIMSAL ÜRÜNLERİN ÜRETİMİNDE KULLANILABİLME OLANAKLARI Mehmet Metin ÖZGÜVEN TARIM MAKİNALARI ANABİLİM DALI ANKARA 29 Her kkı saklıdır.

2 TEZ ONAYI Mehmet Metin ÖZGÜVEN tarafından zırlanan HASSAS UYGULAMALI TARIM TEKNOLOJİLERİNİN ÜRETİM EKONOMİSİ VE ÜLKEMİZDEKİ BAZI TARIMSAL ÜRÜNLERİN ÜRETİMİNDE KULLANILABİLME OLANAKLARI adlı tez çalışması 17/7/29 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Makinaları Anabilim Dalı nda DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmiştir. Danışman : Yrd. Doç. Dr. Ufuk TÜRKER Jüri Üyeleri: Başkan : Prof. Dr. Selattin ERAKTAN Ankara Üniversitesi Tarım Ekonomisi Ana Bilim Dalı Üye : Prof. Dr. Ali İhsan ACAR Ankara Üniversitesi Tarım Makinaları Ana Bilim Dalı Üye : Prof. Dr.Battin AKDEMİR Namık Kemal Ünv.,Ziraat Fak.,Tarım Makinaları Böl. Üye : Prof. Dr.Mustafa VATANDAŞ Ankara Üniversitesi Tarım Makinaları Ana Bilim Dalı Üye : Yrd. Doç. Dr. Ufuk TÜRKER Ankara Üniversitesi Tarım Makinaları Ana Bilim Dalı Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof. Dr. Orn ATAKOL Enstitü Müdürü

3 ÖZET Doktora Tezi HASSAS UYGULAMALI TARIM TEKNOLOJİLERİNİN ÜRETİM EKONOMİSİ VE ÜLKEMİZDEKİ BAZI TARIMSAL ÜRÜNLERİN ÜRETİMİNDE KULLANILABİLME OLANAKLARI Mehmet Metin ÖZGÜVEN Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Makinaları Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Ufuk TÜRKER Bu çalışmanın hedefi ssas tarım teknolojileri kullanımının getirebileceği ekonomik potansiyeli ülkemizde bu alanda yatırım yapacak işletmeler ve çiftçiler için ortaya koymaktır. Bu çalışmada; ssas tarım teknolojileri uygulamasının, yılları arasındaki dönemde, değişik alan büyüklüğü ve girdi miktarları için maliyetleri kısmi bütçeleme metodu yardımıyla incelenerek İç Anadolu Bölgesinde buğday, Güneydoğu Anadolu da pamuk ve Çukurova da mısır bitkileri için ekonomik olup olmadığının belirlenmesi amaçlanmıştır. Buna yönelik minimum gübre, ilaç ve tohum kullanımıyla elde edilecek tasarruf ile verimden elde edilen gelir ssas tarım yatırım maliyetleriyle karşılaştırılarak ekonomik alan büyüklükleri ile birlikte ortaya konmuştur. Bu dönemde, Avro ( ) kuru ve girdi maliyetlerindeki değişime bağlı olarak, ssas tarım yatırım şartlarının değiştiği ve yatırımın bazı yıllarda da cazip olduğu, son yıllarda, girdi fiyatlarındaki artışa rağmen, teknoloji fiyatlarının azalması, HT yatırımının da cazip le geldiği tespit edilmiştir. Ayrıca, tarladaki değişkenliğe bağlı olarak + % 5, + % 1, + % 2, + % 5 değişkenlik aralığı içinde duyarlık analizi yapılmıştır. Kombine sistemde, 28 yılı için 1 lık alanda, İç Anadolu Bölgesinde buğday üretiminde % 16,41 lik denge verim artışıyla, Güneydoğu Anadolu da pamuk üretiminde % 3,96 lik denge verim artışıyla ve Çukurova da mısır üretiminde % 4,1 lik denge verim artışıyla ssas tarım maliyetinin karşılanabileceği sonucu elde edilmiştir. Temmuz 29, 19 sayfa Anahtar Kelimeler: Hassas tarım, Değişken oranlı uygulama, Alana özgü işletmecilik i

4 ABSTRACT Ph.D. Thesis THE PRODUCTION ECONOMICS OF PRECISION FARMING AND ITS POSSIBLE APPLICATION FOR SOME AGRICULTURAL CROPS IN TURKEY Mehmet Metin ÖZGÜVEN Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Machinery Supervisor: Asist. Prof. Dr. Ufuk TÜRKER The main objective of this study is to reveal the economic potential of the possible implication of precision farming tecnologies for farmer and enterprises which will invest this area in Turkey. It was aimed tt whether the application of precision farming in different field scala and farm input level is ecomical or not in winter wheat grown in Central Anatolia, cotton in Southern Anatolia and grain corn in Çukurova region by using partial budgetting method with examining the variable costs in the period of the years between in this study. It was disclosed tt the revenue obtained from yield and the minimum saving from fertilizer, pesticide and seeds ve been compared with precision farming initial costs in order to cover the investment together with economical field sizes. In this period, depending on the variation of the input costs and excnge rate of Euro, it was ascertained tt investment conditions of precision farming were cnged and investment was attractive in some years and also, in recent years, whereas input prices ve increased and technology prices ve decreased, the investment of precision farming ve become attractive. Moreover, depending on the variability on field, sensitive analysis was made in + % 5, + % 1, + % 2, + % 5 variable intervals. It is concluded from this study tt the costs of precision farming can be covered by 16,41% yield incerase in winter wheat production in Central Anatolia, 3,96% yield increase in grain cotton in Southern Anatolia, 4,1% yield increase in grain corn in Çukurova in combine systems for 1 field size in 28. July 29, 19 pages Key Words: Precision farming, Variable rate application, Site specific farming ii

5 ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR Bilişim teknolojisinin sağladığı imkanlar, uzun yıllar tarımla uğraşanların ilgi alanının dışında kalmış olmasına rağmen, son yıllarda ve özellikle kalkınmış toplumlarda bilgi teknolojilerinin tarıma entegrasyonu yönünde önemli gelişmeler kaydedilmiştir. Hassas tarım teknikleri, geliştirilmiş bilgi ve kontrol sistemlerini kullanarak toprak işlemeden sada kadar bitkisel üretimin hemen her döneminde kullanılabilmektedir. Uygulamada toprak analizi, toprak işleme, ekim, gübreleme, ilaçlama, ürün koşullarını izleme ve sat işlemlerinin da etkin bir şekilde yerine getirilmesinde bu tekniklerden yararlanılabilmektedir. Alana özgü tarım, alana özgü işletme, bilgisayar destekli tarım, reçeteli tarım, değişken oranlı girdi uygulama, noktasal tarım gibi örnekler bu uygulamalar içerisinde sayılmaktadır. Kaynak israfının önüne geçmeyi, ürünün brüt getirisini artırmayı ve üretimden kaynaklanan çevresel kirliliği en aza indirmeyi amaçlayan ssas tarımın hedefleri arasında; gübre ve ilaç gibi kimyasal giderlerin azaltılması, çevre kirliliğinin azaltması, yüksek miktarda ve kaliteli ürün sağlanması, işletme ve yetiştiricilik kararları için da etkin bir bilgi akışının sağlanması ile tarımda kayıt düzeninin oluşturulması sayılabilmektedir. Bana bu konuda çalışma olanağı sağlayan danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Ufuk TÜRKER e, çalışmalarım sırasında yardımlarını esirgemeyen önceki danışmanım Sayın Prof. Dr. Musa AYIK ve Tez İzleme Komitesi üyeleri hocalarım Sayın Prof. Dr. Selattin ERAKTAN ve Sayın Prof. Dr. Mustafa VATANDAŞ a, Tez Değerlendirme Jüri hocalarım Sayın Prof. Dr. Ali İhsan ACAR a ve Sayın Prof. Dr. Battin AKDEMİR e, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü Toprak ve Su Kaynakları Ankara Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yatırım Yönetimi Bölüm Başkanı Sayın Dr. Ayla ALTUN a, GAP Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Ziraat Mühendisleri Yasemin VURARAK a ve Ahmet ÇIKMAN a, Tarsus Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yatırım Yönetimi Bölüm Başkanı M. Emin BİLGİLİ ye teşekkürlerimi sunarım. Mehmet Metin ÖZGÜVEN Ankara, Temmuz 29 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET... ABSTRACT ÖNSÖZ VE TEŞEKKÜR.... SİMGELER DİZİNİ.... ŞEKİLLER DİZİNİ ÇİZELGELER DİZİNİ.. 1. GİRİŞ Hassas Tarım ve Uygulamaları Hassas tarımda veri toplama Veri işleme ve ritalama Değişken oranlı uygulama (VRA) Hassas tarımın ekonomik potansiyeli Tarımsal Yapı ve Bitkisel Üretim Türkiye de buğday üretiminin durumu Türkiye de pamuk üretiminin durumu Türkiye de mısır üretiminin durumu Tarım İşletmelerinin Yapısı Mekanizasyon Düzeyi 1.5 Türkiye ve AB Tarım Sektörlerinin Karşılaştırması. 2. KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL ve YÖNTEM Materyal Yöntem BULGULAR. 4.1 Toplam Test Maliyeti Ekstra Ekipman Maliyeti Toplam Değişimi Karşılamak İçin Gereken Alan Maliyeti. 4.4 Denge Verim Artışı 4.5 Denge Gübre Azaltma Denge İlaç Azaltma.... i ii iii vi vii xii iv

7 4.7 Denge Tohum Azaltma. 4.8 Denge Tüm Maliyetlerde Azaltma Duyarlık Analizi. 5. TARTIŞMA ve SONUÇ.. KAYNAKLAR. EKLER. ÖZGEÇMİŞ v

8 SİMGELER DİZİNİ A Amk a Amk b BM CBS DG az DGPS Dİ az DT az DTM az DV ar DV ar5 DV ar1 DV ar2 DV ar5 DV ar5t DV ar1t DV ar2t DV ar5t EEM F G ar G az GM GPS HT İM KB Amortisman değeri Azalan Maliyetlerden Kazanç Artan Maliyetlerden Kayıp Bilgi Maliyetleri Coğrafi Bilgi Sistemi Denge Gübre Azaltma Diferansiyel Küresel Konum Belirleme Sistemi Denge İlaç Azaltma Denge Tohum Azaltma Denge Tüm Maliyetlerde Azaltma Denge Verim Artışı + % 5 Değişkenlikteki Duyarlık Analizi Denge Verim Artışı (%) + % 1 Değişkenlikteki Duyarlık Analizi Denge Verim Artışı(%) + % 2 Değişkenlikteki Duyarlık Analizi Denge Verim Artışı(%) + % 5 Değişkenlikteki Duyarlık Analizi Denge Verim Artışı(%) + % 5 Değişkenlikteki Duyarlık Analizi Denge Verim Artışı (t -1 ) + % 1 Değişkenlikteki Duyarlık Analizi Denge Verim Artışı (t -1 ) + % 2 Değişkenlikteki Duyarlık Analizi Denge Verim Artışı(t -1 ) + % 5 Değişkenlikteki Duyarlık Analizi Denge Verim Artışı (t -1 ) Ekstra Ekipman Maliyeti Avro Faiz Artan Gelirler Azalan Gelirler Gübre Maliyeti Küresel Konum Belirleme Sistemi Hassas Tarım İlaç Maliyeti Kısmi Bütçeleme vi

9 MD n n ö NGD rf RTK SM TDK am TM TÖM TTM UA ÜD V VRA Makina Değeri Ekonomik Ömür Örnekleme Sayısı Net Gelirlerdeki Değişim Faiz Oranı (Reel Faiz) Gerçek zamanlı kinematik ölçme (real-time kinematic) Satınalma Maliyeti Toplam Değişimi Karşılamak İçin Gereken Alan Maliyeti Tohum Maliyeti Toplam Örnekleme Maliyeti Toplam Test Maliyeti Uzaktan Algılama Ürertim Değeri Verim Değişken Oranlı Uygulama vii

10 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1. 1 Şekil 1. 2 Şekil 1. 3 Şekil 1. 4 Şekil 1. 5 Şekil 1. 6 Şekil 1. 7 Şekil 1. 8 Şekil 1. 9 Şekil 1. 1 Şekil Şekil Şekil 2. 1 Şekil 2. 2 Şekil 2. 3 Şekil 2. 4 Şekil 2. 5 Şekil 2. 6 Şekil 2. 7 Şekil 2. 8 Şekil 2.9 Şekil 2. 1 Şekil 3. 1 Şekil 3. 2 Şekil 3. 3 HT da veri akış şeması... HT da teknoloji uygulama döngüsü... HT sisteminin bileşenleri ve etkileşimleri... Biçerdöver verim ölçüm ve kayıt sistemi... Harita temelli sistem... Algılayıcı temelli sistem yılları arasında Türkiye de bölgelere göre buğday üretimi yılları arasında Türkiye de bölgelere göre pamuk üretimi yılları arasında Türkiye de bölgelere göre mısır üretimi... İşletme büyüklüğüne göre Türkiye de tarım bölgelerinin işletme sayıları İşletme büyüklüğüne göre Türkiye de tarım bölgelerinin tarım arazisi büyüklükleri... Türkiye de yıllar itibarıyla motorin ve üre fiyatlarındaki değişim... İşletme büyüklüğüne göre Türkiye de tarım bölgelerinin işletme sayıları İşletme büyüklüğüne göre Türkiye de tarım bölgelerinin tarım arazisi büyüklükleri... HT uygulayan üreticilerin tarım alanı büyüklükleri... HT maliyetinin dengelenebilmesi için gerekli denge verim artışı... Üç farklı tarım sistemi için alan büyüklüğü veya yatırım duyarlık analizi farklı arazi değişkenlik seviyeleri için başabaş gereken verim artışı... Denge verim artışı... Denge gübre azaltma... Denge ilaç azaltma... Denge tohum azaltma... Bazı Avrupa ülkelerinde 2 yılı için tahıl alanlarında verim ritalama adaptasyonu... RDS Marka Ceres 8 model verim kayıt ve izleme sistemi cizı... GPS amaçlı Agleader GPS 12 cizı... Buğday için Ankara yöresinde üretim girdi ve maliyetlerinin yıllara göre viii

11 Şekil 3. 4 Şekil 3. 5 Şekil 3.6 Şekil 4. 1 Şekil 4. 2 Şekil 4. 3 Şekil 4. 4 Şekil 4. 5 Şekil 4. 6 Şekil 4. 7 Şekil 4. 8 Şekil 4. 9 Şekil 4. 1 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil 4. 2 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil değişimi... Pamuk için GAP bölgesinde üretim girdi ve maliyetlerinin yıllara göre değişimi... Mısır için Çukurova bölgesinde üretim girdi ve maliyetlerinin yıllara göre değişimi... Hassas tarım uygulamasının ekonomikliğinin belirlenmesi için izlenen yöntemlerin akış şeması... Buğday için ilaçlama sisteminde denge verim artışı... Buğday için gübreleme sisteminde denge verim artışı... Buğday için tohum ekim sisteminde denge verim artışı... Buğday için kombine sistemde denge verim artışı... Pamuk için ilaçlama sisteminde denge verim artışı... Pamuk için gübreleme sisteminde denge verim artışı... Pamuk için tohum ekim sisteminde denge verim artışı... Pamuk için kombine sistemde denge verim artışı... Mısır için ilaçlama sisteminde denge verim artışı... Mısır için gübreleme sisteminde denge verim artışı... Mısır için tohum ekim sisteminde denge verim artışı... Mısır için kombine sistemde denge verim artışı... Buğday için denge gübre azaltma... Pamuk için denge gübre azaltma... Mısır için denge gübre azaltma... Buğday için denge ilaç azaltma... Pamuk için denge ilaç azaltma... Mısır için denge ilaç azaltma... Buğday için denge tohum azaltma... Pamuk için denge tohum azaltma... Mısır için denge tohum azaltma... Buğday için denge tüm maliyetlerde azaltma... Pamuk için denge tüm maliyetlerde azaltma... Mısır için denge tüm maliyetlerde azaltma Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) ix

12 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil 4. 3 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil 4. 4 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil 4. 5 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) 25 Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) x

13 Şekil Şekil Şekil 4. 6 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil 4. 7 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil 4. 8 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) 25 Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) xi

14 Şekil 4. 9 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil 4. 1 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) xii

15 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1.1 Çizelge 1.2 Çizelge 1.3 Çizelge 1.4. Çizelge 1.5 Çizelge 2.1 Çizelge 2.2 Çizelge 2.3 Çizelge 2.4 Çizelge 2.5 Çizelge 2.6 Çizelge 2.7 Çizelge 2.8 Çizelge 2.9 Çizelge 3.1 Çizelge 3.2 Çizelge 3.3 Çizelge 3.4 Çizelge 3.5 Çizelge 3.6 Çizelge 3.7 Çizelge 3.8 Çizelge 3.9 Çizelge 4.1 Çizelge 4.2 Çizelge 4.3 Çizelge yılında Moreton çiftliğinde mısır tarımında elde edilen verim ve kireçleme giderlerinin geleneksel ve ssas tarım teknolojilerine göre karşılaştırılması yılında Mount level çiftliğinde darı tarımında gübre maliyetinin ssas tarım ve geleneksek tarım yaklaşımı için karşılaştırılması... Türkiye tarım alanları Bölgeler itibarıyla mekanizasyon düzeyi... Tarım sektörüne ilişkin Türkiye-AB karşılaştırması... Türkiye deki tarımsal bölgelere göre mekanizasyon düzeyleri... Pamuk için Türkiye de verim ve birim fiyatlar... Ekstra ekipmanlar ve maliyetleri... Pamuk üretimi girdi ve maliyeti... Ekonomik veriler... Ekstra ekipman yatırımı... HT Bilgi maliyetleri... Pamukta HT ile yatırım maliyetleri ve ekonomiklik... Ohio çitçilerinin değişik HT bileşenlerine adaptasyon oranları... Tarımsal bölgeler... Türkiye de tarımsal bölgelere göre işletme sayıları... Tigem arazi varlığı... HT da kullanılan sistemler ve cinsinden maliyetleri... Bilgi maliyetleri yılları arası kurları... Buğday için Ankara yöresinde hektar başına verim ve birim fiyatlar... Pamuk için GAP bölgesinde hektar başına verim ve birim fiyatlar... Mısır için Çukurova bölgesinde hektar başına verim ve birim fiyatlar... Toplam test maliyetleri... Ekstra ekipman maliyeti... İlaçlama sistemi için ekstra ekipman maliyeti... Gübreleme sistemi için ekstra ekipman maliyeti xiii

16 Çizelge 4.5 Çizelge 4.6 Çizelge 4.7 Çizelge 4.8 Çizelge 4.9 Çizelge 4.1 Ek 1 Ek 2 Ek 3 Ek 4 Ek 5 Ek 6 Ek 7 Ek 8 Ek 9 Ek 1 Ek 11 Ek 12 Ek 13 Ek 14 Ek 15 Ek 16 Ek 17 Ek 18 Ek 19 Ek 2 Ek 21 Tohum ekim sistemi için ekstra ekipman maliyeti... Kombine sistem için ekstra ekipman maliyeti... İlaçlama sisteminde toplam değişimi karşılamak için gereken alan maliyeti... Gübreleme sisteminde toplam değişimi karşılamak için gereken alan maliyeti. Tohum ekim sisteminde toplam değişimi karşılamak için gereken alan maliyeti Kombine sistemde toplam değişimi karşılamak için gereken alan maliyeti... Buğday için Ankara yöresinde üretim girdi ve maliyetlerinin yıllara göre değişimi... Pamuk için GAP bölgesinde üretim girdi ve maliyetlerinin yıllara göre değişimi... Mısır için Çukurova bölgesinde üretim girdi ve maliyetlerinin yıllara göre değişimi... Buğday için ilaçlama sisteminde denge verim artışı... Buğday için gübreleme sisteminde denge verim artışı... Buğday için tohum ekim sisteminde denge verim artışı... Buğday için kombine sistemde denge verim artışı... Pamuk için ilaçlama sisteminde denge verim artışı... Pamuk için gübreleme sisteminde denge verim artışı... Pamuk için tohum ekim sisteminde denge verim artışı... Pamuk için kombine sistemde denge verim artışı... Mısır için ilaçlama sisteminde denge verim artışı... Mısır için gübreleme sisteminde denge verim artışı... Mısır için tohum ekim sisteminde denge verim artışı... Mısır için kombine sistemde denge verim artışı... Buğday için denge gübre azaltma... Pamuk için denge gübre azaltma... Mısır için denge gübre azaltma... Buğday için denge ilaç azaltma... Pamuk için denge ilaç azaltma... Mısır için denge ilaç azaltma xiv

17 Ek 22 Ek 23 Ek 24 Ek 25 Ek 26 Ek 27 Ek 28 Ek 29 Ek 3 Ek 31 Ek 32 Ek 33 Ek 34 Ek 35 Ek 36 Ek 37 Ek 38 Ek 39 Ek 4 Ek 41 Ek 42 Ek 43 Ek 44 Ek 45 Ek 46 Ek 47 Ek 48 Ek 49 Ek 5 Ek 51 Ek 52 Ek 53 Buğday için denge tohum azaltma... Pamuk için denge tohum azaltma... Mısır için denge tohum azaltma... Buğday için denge tüm maliyetlerde azaltma... Pamuk için denge tüm maliyetlerde azaltma... Mısır için denge tüm maliyetlerde azaltma Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ) 23 Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ). 24 Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ). 25 Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ). 26 Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ). 27 Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ). 28 Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (t -1 ). 22 Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) xv

18 Ek 54 Ek 55 Ek 56 Ek 57 Ek 58 Ek 59 Ek 6 Ek 61 Ek 62 Ek 63 Ek 64 Ek 65 Ek 66 Ek 67 Ek 68 Ek 69 Ek 7 Ek 71 Ek 72 Ek 73 Ek 74 Ek 75 Ek 76 Ek 77 Ek 78 Ek 79 Ek 8 Ek 81 Ek 82 Ek 83 Ek 84 Ek Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ). 23 Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ). 24 Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ). 25 Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ). 26 Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ). 27 Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ). 28 Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ). 22 Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) xvi

19 Ek 86 Ek 87 Ek 88 Ek 89 Ek 9 Ek 91 Ek 92 Ek 93 Ek 94 Ek 95 Ek 96 Ek 97 Ek 98 Ek 99 Ek 1 Ek 11 Ek 12 Ek 13 Ek 14 Ek 15 Ek 16 Ek 17 Ek 18 Ek 19 Ek 11 Ek 111 Ek 112 Ek 113 Ek 114 Ek 115 Ek 116 Ek Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (t -1 ) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) xvii

20 Ek 118 Ek 119 Ek 12 Ek 121 Ek 122 Ek 123 Ek 124 Ek 125 Ek 126 Ek 127 Ek 128 Ek 129 Ek 13 Ek 131 Ek 132 Ek 133 Ek 134 Ek 135 Ek 136 Ek 137 Ek 138 Ek 139 Ek 14 Ek 141 Ek 142 Ek 143 Ek 144 Ek 145 Ek 146 Ek 147 Ek 148 Ek Buğday için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için gübreleme sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DV ar (%) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Buğday için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (%) xviii

21 Ek 15 Ek 151 Ek 152 Ek 153 Ek 154 Ek 155 Ek 156 Ek 157 Ek 158 Ek 159 Ek 16 Ek 161 Ek 162 Ek 163 Ek 164 Ek 165 Ek 166 Ek 167 Ek 168 Ek 169 Ek 17 Ek 171 Ek 172 Ek 173 Ek 174 Ek 175 Ek 176 Ek 177 Ek 178 Ek 179 Ek 18 Ek Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Pamuk için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için ilaçlama sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için gübreleme sistemi duyarlık analizi DVar (%) xix

22 Ek 182 Ek 183 Ek 184 Ek 185 Ek 186 Ek 187 Ek 188 Ek 189 Ek 19 Ek 191 Ek 192 Ek 193 Ek 194 Ek Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için tohum ekim sistemi duyarlık analizi DVar (%) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) Mısır için kombine sistem duyarlık analizi DVar (%) xx

23 1. GİRİŞ Dünya nüfusunun hızlı artışı karşısında arazi ve diğer üretim faktörlerinin aynı oranda artırılamaması, toplumların gıda maddeleri ihtiyacını karşılamak amacıyla tarımda yoğun olarak gübre, ilaç, sertifikalı tohum ve suni tohum kullanılması uygulamalarını beraberinde getirmektedir. Ancak, günümüzde dünya nüfusunun 7 milyara yaklaşması ve bunun 25 yılında 9 milyar olacağının tahmini, bilim adamlarını artacak nüfusun beslenmesi ve açlıkla mücadele etmek amacıyla tarımda yeni arayışlara yöneltmektedir. Bu kapsamda tarımda uygulanan yeni teknolojilerden en çok konuşulanı; genetiği değiştirilmiş organizmalar (GDO-Genetically Modified Organisms)dır. Tarımdaki önemli diğer bir teknolojik gelişme ise Information Management, Site Specific Management, Precision Farming şekillerindeki deyimlerle, İngilizce literatürde ifade edilen Hassas Tarım (HT) dır (Peker vd 25). Tarımda zaman içerisinde insan gücünden yvan gücüne, yvan gücünden de traktör gücüne geçildiği gibi, günümüzde de ekonomik ve teknolojik olarak yeni bir geçiş süreci yaşanmaktadır. Bu geçiş, tarımda yetiştiriciliği ve işletmeciliği etkileyerek bir çok değişiklikler meydana getirmektedir. Geleneksel tarımda toprak yönetimi, üretim ortamının üniform bir şekilde ele alınıp işletilmesi ile yapılmaktadır. Bu işletmecilikte, arazideki coğrafi (toprak ve bitki özellikleri, topoğrafya, vb.) değişkenler ihmal edilmektedir. HT, yetiştiricinin bilgi teknolojilerini kullanarak arazisinde nasıl bir değişkenlik olduğunu doğru bir şekilde tespit etmesi, anlaması ve arazisini bu değişkenliğe göre işletmesidir. Öncelikle değişkenlik belirlenmeli ve sonra pratik bir işletmeciliğe dönüştürülmeden önce anlaşılıp doğru yorumlanmalıdır. Bunun desteklenebilmesi için geliştirilmiş yazılımların yanında doğru ve zamanında yeterli bilgilere ve bu bilgilerin işlenmesine ihtiyaç vardır (Blackmore 1996). HT da, verim görüntüleme ve ritalama sistemleri, toprak örnekleme sistemleri kullanılarak toprak özelliklerinin belirlenmesi, organik madde miktarının belirlenmesi, 1

24 toprağın ph düzeyi ve bitki besin elementleri, nem içeriğinin algılanması, toprak sıkışmasının ölçülmesi mümkün olmaktadır. HT teknolojilerii sayesinde, tarladaki ürünün ihtiyacına göre kimi yeree da az kimi yere da fazla gübre ve ilaç atarak hem tasarruf hem de da çevreci bir tarım yapılması sağlanarak, arazinin az verim veren ve çok verim veren yerlerinin belirlenmesi ve buna bağlı olarak gerekli işlemlerin uygulanmasıyla gerek tarımsal, gerek çevresel ve gerekse ekonomik bir verimlilik sağlanmaktadır (Hekimoğlu vd 26). HT sürecinde genel veri akışına göre Coğrafi Bilgi Sistemi CBS, Küresel Konum Belirleme Sistemi (global positioning systems) GPS, ve gerçek zamanlı duyargalardan ve ayrıca kullanıcıdan (operatör veya veri analizi uzmanı) gelen veriler Kontrol Cizı naa ulaşmaktaa ve burada öngörülen algoritmalar sayesinde uygulama aracıı yönlendirilmektedir (Şekil1.1). Şekil 1.1 HT da veri akış şemasıı (Tekin ve Sındır 26) HT teknolojisinin en önemli bölümünü Bilgisayar Destekli Kontrol Cizı oluşturur. Kontrol cizı, tarlanın konumuna bağlı olarak gerçek uygulamaa değerlerine göre veri tabanı oluşturmak için uygulama aracından ve diğer algılayıcılardan bilgiler alarak değişken girdi değerlerini sağlar (Clark and McGuckin 1996). 2

25 HT da teknoloji uygulama döngüsünde, GPS ve uydular arasında kurulan köprü yardımıyla öncelikle sat esnasında verim ölçümü yapılmakta, bu ölçüm veri kartları yardımıyla bilgisayara aktarılmakta ve da sonra da arazi verim ritaları çıkartılmaktadır (Şekil 1.2). Toprak analiz sonuçlarının bilgisayara girilmesi ile her bir tarımsal faaliyet için belirlenen uygulama ritaları, alet veya makinanın değişken oranlı uygulama (variable rate application) VRA teknolojisi sayesinde, tarlada kontrol amacıyla kullanılabilmektedir. Şekil 1.2 HT da teknoloji uygulama döngüsü (Anonymous 1996) HT da ekonomik analiz diğer yeni teknolojilere uygulanan analizden farklı değildir. Birim alan başına kısmi bütçeleme KB metodu HT ın kârlılığının belirlenmesinde en çok kullanılan metoddur. Mevcut planda düşünülen kısmi bir değişimde KB bu değişimin ekonomik yönden etkisinin belirlenmesinde kullanılır ve böylece girdi ve maliyetlerdeki değişimler hesaplanabilmektedir. 3

26 Net gelirlerdeki değişim aşağıdaki eşitlikle hesaplanmaktadır (Aras 1988): NGD = (Amk a + G ar ) (Amk b + G az ) (1.1) Burada; NGD: Net gelirlerdeki değişim Amk a : Azalan maliyetlerden kazanç G ar : Artan gelirler Amk b : Artan maliyetlerden kayıp G az : Azalan gelirlerdir. Bu yeni tekniğin adaptasyonu sonucu kârlı olup olmadığını, ne getireceğini ve ne götüreceğini bilmek bakımından net gelirdeki değişimi belirlemektedir. HT, mevcut teknolojilerle önce bu değişikliği, ardından bu değişikliğin nedenlerini belirler ve son olarak da, bu değişikliğe yönelik en uygun gübre, tohum, ilaçlama ve su uygulamalarının gerçekleşmesini sağlamaktadır. Öte yandan, tarımsal üretimde her şeyden önce çiftçinin bilip yaşadığı; tarımsal girdi maliyetlerinin arttığı, fakat çiftçi gelirlerinin aynı oranda artmadığıdır. Çiftçilerimiz bu farkı kapatmak istiyorsa bu teknolojilerden yararlanmak zorundadır ve HT teknolojilerine kademeli geçişleri de şart olmaktadır. 1.1 Hassas Tarım ve Uygulamaları HT dünyada değişik terimler kullanılarak ifade edilmektedir. Bunlar arasında, alana özgü tarım (site specific farming), alana özgü işletme (site specific management), bilgisayar destekli tarım (computer aided farming), reçeteli tarım (prescription farming), 4

27 değişken oranlı girdi uygulama, noktasal tarım (spot farming) sayılabilmektedir. Kullanılan terim ngisi olursa olsun HT; kontrol, elektronik, bilgisayar ve veri tabanı ile hesap bilgisini biraraya getirerek gelişmiş bir sistem yaklaşımı ortaya koymaktadır. HT teknolojisinin bileşenleri; GPS, CBS, VRA ve uzaktan algılama UA dır. HT, girdi kullanımının azaltılması konusundaki baskılar altında, geliştirilmiş bilgi ve kontrol sistemlerinin kullanımıyla etkinliğin arttırılması sayesinde; kaynak israfının önüne geçmeyi, ürünün brüt getirisini artırmayı ve üretimden kaynaklanan çevresel kirliliği en aza indirmeyi amaçlamaktadır. HT teknikleri, toprak işlemeden sada kadar bitkisel üretimin hemen her döneminde kullanılabilmektedir. Uygulamada toprak analizi, toprak işleme, ekim, gübreleme, ilaçlama, ürün koşullarını izleme ve sat işlemlerinin da etkin (gerektiği miktarda) bir şekilde yerine getirilmesinde bu tekniklerden yararlanılabilmektedir (Vatandaş vd 25). HT tekniklerinin uygulanmasında esas fikir, arazinin değişken ürün potansiyelleri ve verim değişmesine sebep olan faktörlerin bir önceki sat devresinde, veya aynı ekim periyodunda yapılan noktasal çalışmalarla, o alan için tespit edilerek, gerekli görülen (ilaçlama, farklı gübre uygulaması vb.) uygulamanın bir sonraki veya aynı yetiştirme periyodunda yapılmasıdır. Değişken girdi uygulamasına geçmeden önce (Türker vd 23); 1. Değişkenlik belirlenmeli ve nicelleştirilmeli, 2. Değişkenliğe neden olan unsurlar belirlenmeli, 3. Üretimi iyileştirmek ve zenginleştirmek için problemlerin düzeltilmesine yönelik, yönetim ve işletim kararları belirlenmeli, 4. Bu uygulamaların ekonomik getirileri analiz edilmeli, 5. Kesin ekonomik fayda ve getiri sağlayacak işletme ve yönetim etkinliği belirlenmelidir. 5

28 HT, verim artışı yanında, verim kaybına yol açmayacak şekilde girdi kullanımında tasarrufa imkan verecek uygulamaları da içermektedir. HT uygulamalarında birçok bileşen karşılıklı olarak etkileşim lindedir. Bu bileşenler ve birbirleriyle etkileşimleri Şekil 1.3 de görülmektedir. Ekonomik Zorunluluklar Yasalar Çevresel Etkiler Araç Konumlandırma Sistemi Azaltılan Girdiler Coğrafik Bilgi Sistemi Coğrafik Bilgi Sistemi Geliştirilmiş Kontrol HASSAS TARIM İşletmecilik Bilgi Sistemi Karar-Destek Sistemi Alet Kontrol ve Görüntüleme Artan Verimlilik Ürün Modelleri ve Tarlanın Geçmişi Da Az Kayıp İyileştirilmiş Brüt Miktar Da Az Çevresel Etki Şekil 1.3 HT sisteminin bileşenleri ve etkileşimleri (Blackmore 1994) Hassas tarımda veri toplama GPS ler, herngi bir zamanda dünyanın herngi bir yerinde bulunan bir kullanıcının konumunu belirleyen ve en az 4 uydudan ölçüm yapılması esasına dayanan bir uydu ölçme sistemidir. GPS ler ilk olarak ABD Savunma Bakanlığı tarafından seyrü sefer amaçlı kullanılmış olup, günümüzde tarım dahil pek çok sektörün hizmetine sunulmaktadır. Tarımsal amaçlı kullanımda bu sistemler, verim izleme, toprak ve bitki örnekleme gibi konularda veri toplamada kolaylık, hız ve ekonomiklik sağlamaktadırlar. 6

29 GPS de; ölçülen noktaların cinsine, istenen duyarlılığa ve amaca göre farklı ölçme metodları kullanılmaktadır. Sonuçta elde edilen koordinatlar alıcı tipine, gözlem süresine, uyduların konumuna ve sayısına ve ölçü tipine göre değişmektedir. GPS uygulamaları, arazi sınırlarının çizimi, ürün izleme ve değerlendirme, verim izleme ve toprak örnekleme uygulamalarını içermektedir. GPS uydularına ait sinyallerin, güvenlik ve kötü amaçlı kullanımı engellemek gerekçesiyle bazı ülkelerce bozulması veya şifrelenmesi nedeniyle; düzeltilmesi ve doğruluğunun artırılması gerekmektedir. Bu işlem, diferansiyel GPS tekniğiyle gerçekleştirilmektedir. Bu sistemde konum, belirli bir referans noktasına göre yapılmakta ve temel olarak ölçülerin olması gereken değerleri, verilerle karşılaştırılmaktadır. Gerçek zamanlı kinematik ölçme, standart GPS konfigürasyonuna ek olarak radyo modem ve RTK (real-time kinematic) kontrol ünitesi kullanmaktadır. Böylece koordinatlar cm duyarlılığında arazide üretilebilmektedir. Bu amaçla diferansiyel algoritma kullanılmakta ve en az 2 GPS alıcısı gerekmektedir. Gerçek zamanlı kinematik ölçme, yüksek doğruluklu diferansiyel GPS DGPS olarak adlandırılmaktadır. Günümüzde gelişmiş elektronik ve bilgisayar teknolojisi ile arazi özelliklerindeki değişkenliğin belirlenmesi mümkün le gelmektedir. Arazi üzerindeki verim değişimi, farklı verim ölçüm ve ritalama yöntemleri kullanılarak belirlenebilmektedir. Verime ilişkin bu veriler, elde edilen toprak ve çevreye ait diğer verilerle birleştirilerek, değişkenliğin nedeni saptanabilmektedir. En yaygın kullanılan verim görüntüleme ve ritalama sistemi, biçerdöverlerle tahıl sadında kullanılan sistemdir. Biçerdöverlerde kullanılan verim görüntüleme ve ritalama sisteminin bileşenleri Şekil 1.4 de görülmektedir. 7

30 Geleneksel tarım sisteminde çiftçiler, tarladan tesadüfi olarak toprak örnekleri almakta ve analiz sonuçlarına ait ortalama değerlerden yararlanmaktadırlar. Tüm tarla bu ortalama değerler esas alınarak işleme tabi tutulmakta ve sadece tek bir norma (orana) göre uygulama yapılmaktadır. HT tekniğinde ise, tarlanın değişik yerlerinden düzenli bir biçimde örnekler alınmakta ve analiz sonuçlarına göre norm değiştirilebilmekte veya sadece girdi ihtiyacı duyulan yere ve gerekli miktarda uygulanmaktadır. Bu örneklemelerde toprağın verimliliği, fiziksel ve kimyasal koşulları ile sulama-drenaj durumları değerlendirilmektedir. Optimum bitki gelişimi için, toprağın değişik düzeylerde bitki besin elementlerine sahip olması gerekmektedir. Ürün gelişimini etkileyen bu elementlerin düzeyinin belirlenmesi amacıyla toprak analizleri yapılmaktadır. Bu analizlere göre toprağın ihtiyacı VRA larla karşılanabilmektedir. HT da, eksikliğin olduğu yerleri tespit ederek doğrudan ilgili yerdeki eksikliği gidermek esastır. Nem sensörü (opsiyonel) Veri kayıt cizı ve iş genişliği ayar rölesi Tabla kesme anahtarı Hız sensörü Verim sensörü Eğim ölçer Şekil 1.4 Biçerdöver verim ölçüm ve kayıt sistemi (Türker ve Güçdemir 24) 8

31 UA, farklı amaçlı yerel ve zamansal değişimler üzerinde değerlendirmeler yapmak üzere; fiziksel temas olmaksızın nesnelerin durumunu görüntüleme ve değerlendirme olarak tanımlanabilmektedir. UA, HT için önemli bir işletmecilik aracı olma özelliğine sahip olmaktadır. Bu yöntemin kullanılması topraktaki bitki besin elementleri düzeyini, bitkilerin durumunu ve yabancı ot ile stalık-zararlı durumunu görsel olarak değerlendirmeyi mümkün kılabilmektedir. Günümüzde uydu veya uçaklar sayesinde oldukça yüksekten görüntüleme yapmak mümkün olabilmektedir Veri İşleme ve Haritalama Arazinin coğrafi durumuna ilişkin olarak veri toplama işlemleri için CBS den yararlanılmaktadır. CBS, coğrafi verilerin toplanması, bilgisayar ortamına aktarılması, depolanması, işlenmesi, analiz edilmesi ve sunulması amacıyla bir araya getirilmiş bilgisayar donanımı, yazılım, insan kaynakları ve coğrafi bilgilerden oluşan bir bütündür. Aynı zamanda CBS, uzaysal verilerin toplandığı, uzaysal bilgiyi görüntüleyebilen, grafik ve nitelik bilgilerinin eş zamanlı kullanıldığı, farklı bilgi kaynaklarından gelen verileri bütünleştirerek yönetim, planlama ve analiz problemlerinin çözümüne katkıda bulunan, bilgi alış verişinde standardizasyonu ve rita ile tabloların kombinasyonunu sağlayan bilgisayar destekli sistemlerdir. CBS teknolojisi, sayısal akıllı ritalar yardımıyla sorgulama amaçlı veri tabanlarını ve istatistiksel analizi kullanarak, bilginin sınıflandırılmasını sağlar. CBS, nesneleri ve olayları anlatmakta, sonuçları tahmin etmekte ve stratejik planlamada öne çıkmaktadır ( 26) Değişken oranlı uygulama (VRA) VRA teknolojisi, gübre, tohum ve ilaç gibi girdileri değişken oranlarda tarlaya verebilmek için bilgisayarlı kontrol ünitesi ve ilişkili donanımı içeren bir yapıdadır. 9

32 Burada kontrol ünitesi fızasına uygulama ritası yerleştirilerek, bağlantı linde olduğu GPS yardımıyla tarladaki pozisyona göre donanım kontrol edilmekte ve girdi, değişken oranlarda uygulanmaktadır. Harita temelli sistem ve algılayıcı temelli olmak üzere iki sistem vardır. Şekil 1.5 te rita temelli sistem, Şekil 1.6 da ise algılayıcı temelli sistem verilmektedir. Şekil 1.5 Harita temelli sistem ( 27). Şekil 1.6 Algılayıcı temelli sistem ( 27). 1

33 1.1.4 Hassas tarımın ekonomik potansiyeli HT ın teknolojik gelişiminde büyük ilerlemeler kaydedilmektedir. Oldukça çok ve kapsamlı bir veri elde etme süreci başlamış ve bu süreç sonunda verilerin analizi ile bu analiz sonuçlarına göre de işletmecilik kararlarının verilmesi noktasına gelinmiştir. HT teknolojisinin ekonomik analizi birçok faktöre bağlı olmaktadır (Moss and Schmitz 1999). Bunlar şöyle sıralanabilmektedir: Üretim fonksiyonlarıyla ilişkili özel fonksiyonel formlar ile arazi tipleri, Üretim ve ürün fiyatları, Toprak tiplerinin dağılımı, Toprak verimliliğinin göreceli değişimi, VRA nın ve sınıflandırmanın doğruluk düzeyi, Doğal olayların değişkenliği Teknolojinin de traktör ya da bir işletmenin gelir gider kayıtlarında kullanılan hesaplama sistemi gibi bir araç olduğu unutulmamalıdır. Buna göre işletmecinin bu araçlardan nasıl yararlandığı, ekonomikliği ya da kârlılığı belirleyen başlıca unsur olmaktadır. Konunun ilk geliştiği ve len de öncü durumundaki ABD deki örnekler incelenerek, ekonomik sonuçlar üzerinde durulmaktadır. Bu amaçla, 1997 yılında araştırma projesi için 365 büyüklüğe sahip mısır ekimi yapılan Moreton çiftliği ile 1999 yılında darı ekimi yapılan 557,5 lık alana sahip olan Mississipi Bölgesi yakınlarında bulunan Belmont taki Mount level çiftliği ele alınmaktadır. ( 1999). Çizelge 1.1 de Moreton çiftliğinde ve Çizelge 1.2 de ise Mount level çiftliğinde ssas tarım ile geleneksel tarım teknolojilerinin ekonomik yönden karşılaştırılması görülmektedir. 11

34 Çizelge yılında Moreton Çiftliğinde mısır tarımında elde edilen verim ve kireçleme giderlerinin geleneksel ve ssas tarım teknolojilerine göre karşılaştırılması ( 1999) GÜBRE GİRDİSİ Geleneksel tarım yaklaşım Maliyet ($ -1 ) Miktar (kg -1 ) Maliyet ($ -1 ) HT yaklaşımı Miktar (kg -1 ) Kireç (Kırmızı) 95, , Azot 59, ,5 59, ,5 Fosfat 49, ,4 51, ,8 Potasyum 33, , ,2 Sülfür 7, , Çinko 16,8.- 8 Bor 2,5.-,227 1,1.-,16 Toplam girdi ($ -1 ) ,1.- - Gübre Dağıtma ($ -1 ) 9, , Örnekleme ($ -1 ) 1, , Genel toplam ($ -1 ) 259, ,6.- - DÖNÜŞÜM HT uygulandığında başına $ 9,75.- kâr Çizelge yılında Mount Level Çiftliğinde darı tarımında gübre maliyetinin ssas tarım ve geleneksek tarım yaklaşımı için karşılaştırılması ( 1999) Geleneksel tarım yaklaşım HT yaklaşımı GÜBRE GİRDİSİ Maliyet ($ -1 ) Miktar (kg -1 ) Maliyet ($ -1 ) Miktar (kg -1 ) Azot 34, ,9 41,7.- 57,9 Fosfat 26, , Potasyum , ,6 Sülfür 7,8.- 17,7 5,6.- 12,7 Çinko,13.-,12 Bor 8,5.- 1,1 3,3.-,45 Toplam girdi ($ -1 ) 19, ,5.- - Gübre dağıtma ($ -1 ) 1, , Örnekleme ($ -1 ), , Genel toplam ($ -1 ) 119, DÖNÜŞÜM HT uygulandığında başına $17,27.- zarar 12

35 Çizelge 1.1 ve 1.2 değerleri göz önüne alındığında, belirtilen uygulamalar için Moreton çiftliğinde kârlı olan HT uygulaması Mount Level çiftliğinde kârlı görülmemektedir. Bu da göstermektedir ki, her arazi ve her işlem farklı özelliklere sahip olduğundan; HT ın kullanılmasıyla farklı sonuçlara ulaşılabilmektedir. Yukarıdaki örnekler her arazi ya da işlem için geçerli olmamaktadır. Bu nedenle her arazinin ayrı ele alınması gereklidir. Bütün bu sonuçlar, HT ın en önemli yönünün, alana özgü (site specific) olduğunu ortaya koymaktadır. 1.2 Tarımsal Yapı ve Bitkisel Üretim Türkiye topraklarının verimlilik durumunun saptanması amacıyla Toprak ve Gübre Araştırma Enstitüsü nde ülkemiz genelinde tarafından yapılan çalışmalarda; toplam adet toprak örneğinde verimlilik analizleri yapılmıştır. Toprakların organik madde bakımından % 65.3 ünün yetersiz olduğu, sadece % 12.3 ünde yeterli ve yüksek olduğu saptanmıştır. Bünye durumuna göre topraklar; % 5.5 tınlı, % 41.5 killi tınlı, % 4.74 killi ve % 3.27 ise kumlu bünyeye sahip olmaktadır. Toprak reaksiyonunun(ph) ise % 62 si ve % 29.9 unun olduğu saptanmıştır. Hafif alkali olan topraklar 2,345,796 alanı kapsamaktadır. İdeal tarım için toprak ph sının uygun olmadığı ve topraklarımız kireç bakımından incelendiğinde ise % 58.6 sı yani 19 milyon arazide kireç miktarının orta, fazla ve çok fazla durumda olduğu tespit edilmiştir. Kireç, toprağın verimliliğini ve dolayısı ile tarımsal üretimi önemli derecede engelleyen bir faktör olmaktadır. Kireç ve yüksek ph kaynaklı olarak, başta fosfor olmak üzere, demir ve çinko gibi besin elementlerinin eksiklikleri ortaya çıkmaktadır. Topraklarımızın % 87.4 ü potasyum bakımından yeterlidir ve potasyumlu gübrelemeye ihtiyacı olmamaktadır. Potasyum ihtiyacı olan topraklar % 6.8 civarındadır. Toprakta yarayışlı fosfor bakımından incelendiğinde % 58 inde fosforun az veya çok az olduğu ve fosforlu gübrelemeye gereksinim duyduğu saptanmıştır. Fosfor kapsamı yeterli ve gübre gereksinimi olmayan topraklarımız ise % 25 civarındadır. Bitkinin ihtiyacı olan fosforun gerektiği kadar uygulanması, hem ekonomik hem de sürdürülebilir tarım açısından büyük önem taşımaktadır. Toprakların mikroelement durumlarının saptandığı 13

36 bir çalışmada, toprakların % 49.8'inde çinko ve % 26.9'unun demir kapsamı eksik bulunmuştur. Ancak demir eksikliği toprakta demirin yetersizliğini göstermemekte, yüksek ph ve kireç nedeniyle mevcut demir ve çinkonun bitki tarafından alınmasının engellenmesi sonucu oluşan kloroz çok yaygın olduğunu göstermektedir. Topraklarda mangan ve bakır eksikliği bulunmamaktadır (Anonim 23). 27 yılı itibarıyla Ülkemizin milyon hektar tarım arazisi vardır. % sı tarla ürünleri, % i nadas alanları, % 2.98 si sebze üretim alanları, % i meyve alanları olarak değerlendirilmektedir. İşlenen tarla alanının % ünde tahıl, % 6.36 sında baklagil, % 8.69 unda endüstri bitkileri, % 6.54 ünde yağlı tohumlar, % 1.27 sinde yumru bitkiler ve % 8.8 ninde yem bitkileri yetiştirilmektedir. Çizelge 1.3 de Türkiye tarım alanları görülmektedir. Ekiliş alanlarından en büyük payı tahıllarda buğday, baklagillerde nohut, endüstri ve yağlı bitkilerde pamuk, yumrulu bitkilerde ise patates almaktadır ( 28). Çizelge 1.3 Türkiye tarım alanları ( 28) Yıl Toplam Alan (dekar) Ekilen tarla alanı(dekar) Nadas alanı(dekar) Sebze bahçeleri alanı(dekar) Meyve bahçeleri alanı (dekar) ,792,18 181,233,96 5,4,42 8,312,55 25,845, ,272,4 175,626,56 49,98,82 8,178,52 26,558, ,931,78 181,98,57 49,563,78 8,52,37 27,217, ,68,95 181,483,77 48,761,64 8,58,98 27,764, ,79, ,598,596 46,98,46 7,795,422 28,488, ,875,51 17,626,667 42,189,473 7,47,868 28,651,43 Çizelge 1.3 den de izlenebileceği gibi, yılları arasında, toplam tarım alanlarında genelde bir azalma gerçekleşmiştir. Benzer şekilde ekilen tarla alanları, nadas alanları, sebze bahçeleri alanları da azalmış, buna karşın meyve bahçeleri alanlarında artış gözlemlenmektedir. 14

37 1.2.1 Türkiye de buğday üretiminin durumu Buğday üretimimiz yıllar içerisinde değişiklik gösterse de, yaklaşık 19 ila 21.5 milyon ton olarak gerçekleşmektedir. 26 yılı itibariyle buğday ekilen alan 25 yılına göre 76 bin hektarlık azalışla 8.49 milyon hektara, 27 yılında bu düşüş devam ederek 8.1 milyon a gerilemiştir. Üretimde ise 26 da başlayan düşüş 27 de devam ederek 2776 bin ton azalarak milyon tona düşmüştür. Türkiye nin hemen hemen her bölgesinde buğday üretimi yapılmakta ise de üretimin en yüksek olduğu bölgeler, başta Ortakuzey Anadolu olmak üzere, Ortagüney Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleridir. Şekil 1.7 de yılları arasında Türkiye de bölgelere göre buğday üretimi değerleri görülmektedir. 5 Buğday üretimi milyon ton) Bölgeler Şekil yılları arasında Türkiye de bölgelere göre buğday üretimi ( 28) Türkiye de pamuk üretiminin durumu Ülkemizde yılları arasında pamuk ekim alanlarında yıllar itibarıyla azalış olduğu görülmektedir. Ekim alanlarında azalışın tersine teknolojideki gelişmeler ve sertifikalı tohum kullanımının giderek yaygınlaşması sonucu verim artışı gerçekleşmiştir. Verim artışına bağlı olarak üretimde de artış gözlenmektedir

38 yılında 59.7 da, ton üretim gerçekleşmiş iken, 27 yılında ekilen alan a gerilemiştir. Üretim ise ton azalarak tona düşmüştür. Şekil 1.8 de yılları arasında Türkiye de pamuk üretimi değerleri verilmiştir. Pamuk üretimi milyon ton),5,4,3,2, Bölgeler Şekil yılları arasında Türkiye de bölgelere göre pamuk üretimi ( 28). Ülkemiz pamuk üretimi bakımından elverişli ekolojik şartlara sahiptir. Türkiye de Ege ve Akdeniz bölgelerinde pamuk tarımının geçmişi oldukça eski olmasına rağmen, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde sulama olanaklarının gelişmesi ile bu bölgede üretim alanları artmakta ve son yıllarda Türkiye nin en önemli pamuk üretim bölgesi konumuna gelmektedir. Ülke üretiminin yaklaşık % 5 si bu bölgeden karşılanmaktadır. GAP ile sulanan alanların artmasına paralel olarak, Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki pamuk ekim alanlarının da da artacağı tahmin edilmektedir Türkiye de mısır üretiminin durumu Ülkemiz mısır üretiminin büyük bölümü Akdeniz bölgesinde yapılırken, Karadeniz en geniş ekim alanına sahip bölgedir. Ancak, Karadeniz bölgesindeki düşük verim düzeyi bölgenin üretim içerisindeki payını azaltmaktadır yılları arasında ekiliş alanları çok fazla değişmezken, verimdeki artış nedeniyle üretim 2.1 milyon tondan

39 milyon tona yükselmiştir. Bu dönem içerisinde mısır üretimi yaklaşık % 81 oranında artmıştır. Aynı dönemde ekim alanları ise 5 bin dan, 6 bin a kadar yükselmiş ve 27 yılında tekrar düşüşe geçerek 517 bin olarak gerçekleşmiştir (Şekil 1.9). 2,5 Mısırüretimi milyon ton) 2 1,5 1, Bölgeler Şekil yılları arasında Türkiye de bölgelere göre mısır üretimi ( 28). 1.3 Tarım İşletmelerinin Yapısı Ülkemizde özel mülkiyete dayalı küçük aile işletmelerinin kim olduğu bir tarımsal yapı mevcuttur. Zaman içinde işlenen arazilerdeki genişlemeyle birlikte, işletme sayısı da artış göstermektedir. 21 yılı genel tarım sayımı sonucuna göre, Türkiye de ortalama işletme büyüklüğü 61. dekar olup dekar ile Şanlıurfa ilinde en yüksek, dekar ile Rize ilinde en düşüktür. Tarım işletmelerinin parçalı ve küçük yapıda olması, tarımsal yatırımları ve buna bağlı olarak yeni teknolojilerin kullanımını kısıtlamakta, beklenen üretimin sağlanmasını önlemekte, arazilerin verimli bir şekilde kullanılmasına da engel teşkil etmektedir. Şekil 1.1 da işletme büyüklüğüne göre Türkiye de tarım bölgelerinin işletme sayıları Şekil 1.11 de ise işletme büyüklüğüne göre Türkiye de tarım bölgelerinin tarım arazisi büyüklükleri görülmektedir (Anonim 24). 17

40 işletme sayıları (%) ,88 19,2 8,69 Orta Kuzey 4,63 9,67 19,47 6,41 8,36 8,57 8,36 9,6 12,37 1,73 12,21 5,38 8,45 1,71 6,33 2,53 7,89 9,19 16,13 9,41 6,64 Şekil 1.1 İşletme büyüklüğüne göre Türkiye de tarım bölgelerinin işletme sayıları (Anonim 24) 9,7 Ege Marmara Akdeniz Kuzey Doğu 19,92 Güney Doğu Karadeniz Küçük ( 1 da) Orta (1 2 da) Büyük (>2 da) Bölgeler Orta Doğu 2,92 Orta Güney Şekil 1.1 a göre büyük işletmelere sahip bölgeler sırasıyla Orta Güney, Orta Kuzey ve Güney Doğu bölgeleridir. Bu bölgelerdeki büyük işletmeler sayısal olarak Türkiye genelindeki büyük işletmelerin sırasıyla % 2.92, % 2.88 ve % sine sahip olmaktadır. Bu da Türkiye genelindeki büyük işletmelerin yaklaşık % 62 sini oluşturmaktadır. İşletmeleri da çok küçük ölçekli olan bölge ise dağlık yapısı nedeniyle Karadeniz bölgesidir. 6 Tarım arazisi büyüklükleri (%) ,18 19,76 11,46 Orta Kuzey 4 9,68 18,51 6,21 8,6 8,3 8,21 1,7 1,58 7,2 1,35 Ege Marmara Akdeniz Kuzey Doğu 24,97 11,79 6,66 8,4 Güney Doğu 1,46 7,47 6,1 9,3 15,8 19,92 16,76 1,26 8,25 Karadeniz Orta Doğu Orta Güney Küçük ( 1 da) Orta (1 2 da) Büyük (>2 da) Bölgeler Şekil 1.11 İşletme büyüklüğüne göre Türkiye de tarım bölgelerinin tarım arazisi büyüklükleri (%) (Anonim 24) 18

41 Benzer şekilde Şekil 1.11 incelendiğinde, 2 da ve da büyük işletmelerin Türkiye genelindeki payları sırasıyla Güney Doğu (% 24.97), Orta Kuzey (% 2.18) ve Orta Güney (% 19.92) Bölgeleri olarak yaklaşık % 65 civarında olmaktadır. Karadeniz Bölgesi yine tarım alanları yönünden de en olumsuz bölge olma özelliğini korumaktadır. Buna göre Orta Kuzey Bölgesi gerek işletme sayısı ve gerekse bu işletmelerin sahip oldukları arazi büyüklüğü yönünden diğer bölgelerden da iyi durumdadır. 1.4 Mekanizasyon Düzeyi Tarımsal mekanizasyon düzeyinin belirlenmesinde birçok kriter tanımlanmakla beraber, en çok kullanılanları aşağıda verilmektedir (Kadayıfçılar vd 199; Yavuzcan 1994): a. Toplam tarım alanı başına düşen traktör motor gücü, b. Traktör başına düşen tarım alanı, c. 1 lık tarım alanına düşen traktör sayısı, d. Traktör başına düşen ekipman miktarı, e. Birim alana düşen mekanik enerji miktarı, f. Birim alana düşen elektrik enerjisi tüketimi. Bu kriterlerden ilk beşi, tarla ve bahçe tarımının makinalaşma derecesini gösterirken, sonuncusu içsel tarım kesiminin makinalaşma düzeyini belirlemede kullanılabilmektedir. Tarımsal makinalaşmada söz konusu gösterge değerlerinin irdelenmesinde, sadece sayısal verilerin yüksekliği yeterli olmamaktadır. Göstergelerin birbiriyle uyumu, verimlilik ve karşılaştırmada kullanılan işletmelerin veya ülkelerin benzerlikleri de göz önünde tutulmalıdır. Makinalaşmayla ilgili olarak alınacak yatırım kararları konusunda, 19

42 özellikle son yirmi yıldan bu yana optimizasyon teknikleri yoğun olarak kullanılmaktadır. Çizelge 1.4 de 27 yılı için bölgeler itibarıyla mekanizasyon düzeyi verilmektedir. Çizelge 1.4 Bölgeler itibarıyla mekanizasyon düzeyi Bölgeler *Traktör Sayısı (adet) **Tarım Alanı (1 ) Ortalama Güce *** Göre Park Gücü (kw) Mekanizasyon Düzeyi İşletme Sayısı (adet) Traktör /1 kw/ 1 / Traktör Traktör/ 1 işletme ORTA KUZEY , EGE , MARMARA , AKDENİZ , KUZEY DOĞU , GÜNEY DOĞU , KARADENİZ , ORTA DOĞU , ORTA GÜNEY , TÜRKİYE , *( 28) **( 28) ***Ortalama traktör gücü 27 yılı için 42 kw olarak alınmaktadır (Anonim 27d). Çizelge 1.4 de verilen 27 yılına ilişkin bölgeler itibarıyla mekanizasyon düzeyi değerlerinden de görüleceği gibi, tarım bölgeleri arasındaki yapısal farklılık mekanizasyon düzeylerine artarak yansımaktadır. Ege, Marmara ve Karadeniz bölgeleri Türkiye ortalamasının üstünde, diğerleri ise altında yoğunluk değerlerine sahip olmaktadır. Traktör yoğunluğu en fazla olan bölgelerle düşük yoğunluklu bölgeler arasındaki fark 4-5 kata kadar çıkabilmektedir. Birim alanda kullanılan güç değeri yönünden Ege bölgesi 3.6 kw/ değeri ile en yüksek değerde iken, Güneydoğu Anadolu bölgesi.57 kw/ değeriyle en düşük seviyededir. Ortakuzey, Kuzeydoğu ve Ortagüney bölgeleri Türkiye ortalaması değeri olan 1.78 kw/ ın altındadır. Ortadoğu bölgesi yaklaşık Türkiye ortalamasında iken, diğer bölgeler ise bu değerin üzerindedir. Ülkemizde birim alandaki traktör yoğunluğu ise (traktör/1 ) 42 dir. Bölgeler arasında traktör varlığı ikinci büyük olan Ortakuzey bölgesinde işlenen alanın fazlalığından dolayı, güç değeri de 6. sırada kalmaktadır. Güneydoğu Anadolu 2

43 Bölgesi nin güç değeri en düşük düzeyde olup, bir traktöre düşen tarım alanı yönünden en yüksek olmaktadır. Ege ve Marmara Bölgelerinde, 1 /traktör düzeyi 12 değeriyle en düşük düzeydedir. 1.5 Türkiye ve AB Tarım Sektörlerinin Karşılaştırması Dünyada artan nüfus baskısı ve doğal kaynakların sınırlı kullanımı zorunluluğu, dünya ülkelerini da sıkı bir şekilde ekonomik işbirliği ve yardımlaşmaya zorlamaktadır. Bu oluşumlardan en önemlilerinden bir tanesi Avrupa Birliği dir. AB ye katılma Türkiye nin en öncelikli politikaları arasında yer almaktadır. Çizelge 1.5 de tarımın ekonomideki önemini ortaya koyan başlıca göstergeler ve Türkiye-AB karşılaştırması verilmektedir. Çizelge 1.5 Tarım sektörüne ilişkin Türkiye-AB karşılaştırması (İleri 26) Türkiye Avrupa Birliği İşletme Sayısı Ortalama İşletme Büyüklüğü () 6 15,8 Parsel Sayısı Hektardan Küçük İşletme Sayısı Hektardan Büyük İşletme Sayısı Toplam Tarım Alanı () Nüfus Toplam Tarım İstihdamı ve istihdamdaki payı 6 5 (% 3) (% 5) Tarımsal Nüfus 28 5 (% 4) 28 (% 6) Tarım Kesiminin GSMH dan Aldığı Pay (%) 11,2 1,9 Tarımda Kişi Başına Düşen GSMH ($) Toplam Tarımsal Üretim (Milyar ) 28,9 32,6 Traktör Başına Düşen Ekipman Ağırlığı (ton) 4,2 12 Traktör Başına Düşen Ekipman Sayısı 5,2 1 1 Ha Alana Düşen Traktör Sayısı Traktör Başına Düşen Tarım Arazisi () 26 11,3 Traktör Sayısı 1 15 Ortalama Traktör Gücü (kw) Alana Düşen Traktör Gücü (kw) 1,68 6 Ortalama Traktör Yaşı 15-4WD Traktör Oranı (%) 2 9 Buğday Verimi (kg -1 ) Tarım Destekleri/GSMH dan Pay (Milyar ) 3 (% 2,5) 43 (% 42) 21

44 Çizelge 1.5 de yer alan, tarımın ekonomideki önemini ortaya koyan başlıca göstergelerde, Türkiye ve AB geneli açısından bazı farklılıklar olduğu görülmektedir. AB de tarım sektörünün GSMH içindeki payı % 1.9 iken, Türkiye de % 11.2 milli gelirin önemli bir payını oluşturmaktadır. AB nüfusunun % 5 i kırsal alanda yaşamakta ve istihdamda tarımın payı % 6 düzeyinde iken, Türkiye nüfusunun % 4' ı kırsal alanda yaşamakta, tarımın istihdama katkısı % 3 oranında olmaktadır. Bu oran nüfusun önemli bir bölümünün tarım kesiminden geçimini sağladığını göstermektedir. Tarımda nüfus yoğunluğuna bağlı olarak Türkiye de tarımsal işletme sayısı da oldukça yüksek ve ortalama işletme genişliği AB nin üçte biri kadardır. 5 hektarın üzerinde bulunan işletme sayısı Türkiye de 22 bin ve toplam işletmelerin sadece %.7 sini ifade etmekte iken, AB de 67 bin işletmenin toplam işletme içerisindeki oranı % 11.2 dir. Büyük ölçekli işletmelerde işletme başına üretim cmi ve verimlilik yüksek olduğundan, AB deki üreticiler Türkiye deki üreticilerden ortalama 8 kat yüksek gelir elde etmektedir. Tarımsal üretim/verimlilik yönünden karşılaştırıldığında, Türkiye'nin AB'nin çok gerisinde olduğu görülmektedir. Buğday verimi, Türkiye'de 2266 kg -1 iken AB'de 5.7 kg -1 dır. Bununla birlikte, AB nin ortak tarım politikası çerçevesinde 26 yılı toplam tarım desteği 43 milyar iken bu AB bütçesinin % 42 sini oluşturmaktadır. Türkiye de 26 yılında tarımsal destek 3 milyar dur. Türkiye de destekleme sisteminden kaynaklanan sorunlar yanında, temel tarımsal girdi fiyatlarındaki artışlar önem taşımaktadır. Üretim maliyetini doğrudan etkileyen ve olmazsa olmaz konumda olan iki girdi ise mazot ve gübredir. Her ikisi de petrol ürünü olan bu girdilerde yaşanan fiyat dalgalanmaları üretim maliyetlerine doğrudan yansımaktadır. Bu anlamda, dünya petrol piyasalarında yaşanan gelişmeler Türkiye nin genel ekonomik dengelerine olduğu gibi tarım sektörüne de doğrudan etki yapmaktadır. Aynı şekilde bir petrol türevi olan ve mazot ile birlikte tarımsal üretimin en önemli girdilerinden birisi konumundaki gübre fiyatları da bu dalgalanmalardan etkilenmektedir. Motorin ve Üre (Gübre) fiyatlarının Türkiye de göstermekte olduğu eğilim Şekil 1.12 de gösterilmektedir. 22

45 1 Endeks (2=1) * (*) İlk dört aylık ortalama fiyatlardır. Motorin Üre Şekil 1.12 Türkiye de yıllar itibarıyla motorin ve üre fiyatlarındaki değişim (Kıymaz ve Saçlı 28) Şekil 1.12 den de görüleceği gibi, Türkiye de 25 yılına kadar mazot ve gübre fiyatları eşit oranlarda değişim gösterirken 25 yılından sonra gübre fiyatlarında da hızlı bir artış gözlenmektedir. HT teknolojilerinin üretim ekonomisi ve ülkemizdeki bazı tarımsal ürünlerin üretiminde kullanılabilme olanaklarının inceleneceği bu çalışmada, amaç HT teknolojileri kullanımının getirebileceği ekonomik potansiyeli Ülkemizde bu alanda yatırım yapacak işletmeler ve çiftçiler için ortaya koymaktır. Önce uygulama yapılabilecek HT sistemleri belirlenerek, bu sistemlerin fiyatları tespit edilmiştir. Yapılan literatür çalışması sonucu Türkiye de üretilen tarım ürünlerinin en önemlilerinin buğday, pamuk ve mısır olduğu ve bu ürünlerin üretimlerinin en çok yapıldığı bölgelerin, buğday için İç Anadolu Bölgesi, pamuk için Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve mısır için Çukurova Bölgesi olduğu belirlenerek bu bölgelerdeki işletmelerin sahip olduğu tarım arazisi büyüklükleri ve tarımsal mekanizasyon düzeyleri tespit edilmiştir yılları arasındaki dönemde, buğday, pamuk ve mısır için üretim merkezi oldukları bölgelerde, değişik alan büyüklüğü ve girdi miktarları için maliyetleri kısmi bütçeleme metodu yardımıyla, minimum gübre, ilaç ve tohum tasarrufu ile verimden elde edilen gelir, HT yatırım maliyetleriyle karşılaştırılarak ekonomik alan büyüklükleri birlikte ortaya konmuştur. Ayrıca tarladaki değişkenliğe bağlı olarak + % 5, + % 1, + % 2, + % 5 değişkenlik aralığı içinde duyarlık analizi yapılmıştır. 23

46 2. KAYNAK ÖZETLERİ Aras (1988) eserinde işletmenin organizasyonunda büyük, köklü değişmelere, üretim dalları arasında önemli kaynak transferine gitmeden işletmenin üretim sisteminde yapılmak istenen değişikliklerin KB ile çözümlenebileceğini belirtmektedir. Kısmi bütçelemede sadece kısmi değişikliğin gerektirdiği fazladan giderler ve ilave gelirlerin hesaba katılacağını, bu kısmi değişikliğin etkilemediği gelir ve giderler veya üretim dalları hesaplamanın karşılaştırmanın dışında tutulacağını ve işletme planında yapılmak istenen marjinal değişikliğin ortaya çıkaracağı gelir ve giderler ile sınırlı kalınacağını belirtmektedir. Bunun yanında, aşağıdaki bilgiler ortaya konulduktan sonra kısıtlayıcılar gözönünde tutularak bütçenin zırlanması gerektiği üzerinde durulmuştur: 1. Sorun veya sorunlar belirtilmiş olmalıdır. Sona ermekte olan üretim döneminin musebe kayıtları analiz edilerek başarı durumu belirtilmelidir. Dolayısıyla, sorun veya sorunlar ortaya konulmalıdır. 2. Amaç veya amaçlar saptanmalıdır. Da yüksek bir kazanç, toprak verimliliğini artırma ve koruma, kaynaklar arasındaki dengesizliği gidermek gibi amaç veya amaçlar saptanmalıdır. 3. İşletmenin kaynak varlığı ayrıntılı şekilde ortaya konulmalıdır. İşletmenin sahip olduğu arazi; nevileri ve toprak sınıfı, verimlilik derecesi, meyili, erozyon durumu, bir önceki dönemde ngi ürünlere tahsis edildiği; aylar veya kritik dönemler itibarıyla işletmenin iş gücü potansiyeli; yöneticinin (çiftçinin) yaşı, tecrübe ve yeteneği, tutumu, aile iş gücü ve ücretli işçi kaynağı ayrıntılı şekilde belirtilmelidir. Kaynaklardan doğan sınırlamalar açıklanmalıdır. Binaların durumu, kapasiteleri; alet-ekipman ve makinaların miktar ve kapasiteleri belirtilmelidir. 4. Ekim nöbeti ve yasal kısıtlayıcılar döner sermayeden doğan kısıtlamalar bilinmelidir. 5. Girdi ve sılaya ilişkin katsayılar, miktar olarak bilinmelidir. 6. Girdilere ve sılaya ait fiyatlar (gelecek üretim dönemi için) tahmin edilmelidir. 7. Sabit giderler (sabit kaynak ihtiyacı) hesaplanarak belirtilmelidir. 24

47 Stafford and Miller (1993), yabancı ot ilaçlamasında, sadece yabancı ot zararından etkilenen kısma ilaç uygulanmasını hedefleyen bir çalışma yapmışlardır. Bu çalışmada düşük doz uygulaması tarlanın her tarafına uygulanırken, yüksek doz veya farklı karışımlardan oluşan ilaçlar koordinatları belli alanlara uygulanmıştır. Araştırıcılar bu uygulamalardan etkin sonuçlar almışlardır. Bu çalışmada, HT tekniklerine uygun olarak sadece GPS lerle ot yoğunluğu belirlenen alanlara da fazla ilaç uygulanamasının, uygulanan ot ilacı miktarında % 35 civarında bir azalma görüldüğünü ve ilacın uygulandığı alanda tam bir etki sağlandığını belirtmişlerdir. Lowenberg and Swinton (1997) yaptıkları çalışmada, HT uygulamasının mevcut koşullarda yeni bir uygulama olması ve kullanılan ekipmanların palı olması nedeniyle kârlı bir üretim sistemi olmadığını, ancak ileride kârlı olabilecek potansiyeli olduğunu ortaya koymuşlardır. Brown et al. (1997) çalışmalarında fıstık için HT teknolojilerinin uygulanmasıyla sadece girdi azalışı ve verim artışı değil, aynı zamanda fıstığın genotip ve çevre değişkenleriyle ilgili önemli sonuçlar da elde etmişlerdir. Fıstık için yöreye en iyi adapte olan uzun ömürlü ve yüksek değerli çeşitler belirlemişler ve farklı pozisyonlarda dikim ile verim artışı farklılıklarını ortaya koymuşlardır. Ayrıca elma üretimi için HT teknolojilerini kullanan araştırıcılar, optimum parsel büyüklüğünü, sulama takvimini ve su miktarlarını, girdi-çıktı ilişkilerini belirlemişlerdir. Stafford et al. (1998) HT teknolojilerini kullanarak herbisit uygulamasının % 4-6 azaltılabileceğini belirlemişlerdir. Değişik püskürtme memelerini kullanarak ilaç kullanımının etkinliğini geliştirmek için püskürtmenin etkinliğini ölçen monitörler kullanmışlardır ve uygun püskürtme memeleri geliştirmişlerdir. 25

48 Görücü vd. (1998) HT teknolojisi veya değişik düzeylerde girdi uygulama teknolojisinin; her bölgeye veya her türlü işletme koşullarına uygulanamayacağını, bir tarım işletmesinde HT ın uygulanabilmesi ve ekonomik çıktılar sağlanabilmesi için genellikle aşağıdaki koşulların sağlanmasının zorunlu olduğunu belirtmişlerdir; 1) Büyük işletme, 2) Yüksek mekanizasyon düzeyi, 3) Farklı verim seviyeli. Yazarların açıklamalarına göre, Türkiye, farklı iklim koşullarına sahip bir ülke durumundadır. Buna rağmen üretim işlemleri temel olarak geleneksel uygulamalar yapılarak yürütülmektedir. Ülke; iklim ve coğrafik koşullara göre dokuz tarımsal bölgeye ayrılmaktadır. Bu bölgeler aşağıdaki şekildedir: I Orta-kuzey IV Akdeniz VII Karadeniz II Ege V Kuzey-doğu VIII Orta-doğu III Marmara VI Güney-doğu IX Orta-güney Yazarlar, Türkiye de HT ın uygulanabilirliğini ortaya koymak için, işletmelerin sayı ve büyüklük yönünden durumu, mekanizasyon durumu ve üretimde verim farklılıklarına ilişkin verileri inceleyerek aşağıdaki sonuçları vermişlerdir: İşletmelerin sayı ve büyüklük yönünden durumu Türkiye de tarım işletmelerinin işletme büyüklüğüne göre durumu Şekil 2.1 de bölgeler bazında verilmiştir. 26

49 işletme sayıları (%) Orta Kuzey Ege Marmara Akdeniz Kuzey Güney Karadeniz Orta Doğu Doğu Doğu Küçük ( 1 da) Orta (1 2 da) Büyük (>2 da) Bölgeler Şekil 2.1 İşletme büyüklüğüne göre Türkiye de tarım bölgelerinin işletme sayıları Orta Güney Şekil 2.1 e göre büyük işletmelere sahip bölgeler sırasıyla VI., I. ve IX. bölgelerdir. Bu bölgelerdeki büyük işletmeler sayısal olarak Türkiye genelindeki büyük işletmelerin sırasıyla % 26.7, % 2.2 ve % 18.3 üne sahip olmaktadır. Bu da Türkiye genelindeki büyük işletmelerin yaklaşık % 65 ini oluşturmaktadır. İşletmeleri da çok küçük ölçekli olan bölge ise dağlık yapısı nedeniyle VII. bölgedir. Türkiye de işletme büyüklüğüne göre, Türkiye de tarım bölgelerinin tarım arazisi büyüklükleri durumu Şekil 2.2 de bölgeler bazında verilmiştir: Tarım arazisi büyüklükleri (%) Orta Kuzey Ege Marmara Akdeniz Kuzey Güney Karadeniz Orta Doğu Doğu Doğu Küçük ( 1 da) Orta (1 2 da) Büyük (>2 da) Bölgeler Şekil 2.2 İşletme büyüklüğüne göre Türkiye de tarım bölgelerinin tarım arazisi büyüklükleri Orta Güney 27

50 Şekil 2.2 den izlenebileceği gibi, bölgeler sahip oldukları tarım alanları yönünden incelendiğinde, 2 ve da büyük işletmelerin Türkiye genelindeki payları sırasıyla VI., I. ve IX. bölgeler (% 39.4, % 16.1 ve % 15.5) olarak yaklaşık % 71 olmaktadır. VII. bölge yine tarım alanları yönünden de en olumsuz bölge olma özelliğini korumaktadır. VI. bölge ise gerek işletme sayısı ve gerekse bu işletmelerin sahip oldukları arazi büyüklüğü yönünden diğer bölgelerden da iyi durumdadır. İşletmelerin mekanizasyon durumu Bölgeler, işletmecilik açısından önemli olan tarım alanına düşen güç (kw/), bir traktöre düşen tarım alanı (/traktör), 1 a düşen traktör (traktör/1 ) ve traktör başına alet-makina varlığı gibi mekanizasyon ölçütlerine göre de incelenmelidir. Çizelge 2.1 de 39.8 kw ortalama traktör gücü dikkate alınarak yapılan değerlendirmeler verilmektedir. Çizelge 2.1 Türkiye deki tarımsal bölgelere göre mekanizasyon düzeyleri Bölgeler kw/ Traktör/ 1 /traktör Alet ve makina sayısı/traktör I II III IV V VI VII VIII IX TÜRKİYE Çizelge 2.1 e göre; birim alanda kullanılan güç değeri yönünden 2.55 kw/ ile III. bölge en iyi durumdadır. Bunu II. IV. ve I. bölgeler izlemektedir. Benzer sıralama 28

51 traktör yoğunluğu için de geçerlidir. Traktör ile birlikte kullanılan alet-makinaların çeşitliliği ve sayısı yönünden ise birinci sıraya 3.9 adet/traktör değeri ile IX. bölge yerleşirken bunu III., I. ve V. bölgeler takip etmektedir. Mekanizasyon düzeyi yukarıda belirtilenlere göre düşük olan bölgelerin sıralanması durumunda ise gerek birim alanda kullanılan güç ve gerekse traktör yoğunluğu bakımından VI. (.19 kw/, 4.9 traktör/1 ) ve V. (.47 kw/, traktör/1 ) bölgeler Türkiye ortalamasının gerisindedirler. Üretimde verim farklılığı Türkiye; bölgeleri arasında iklim yönünden farklılıkları olan bir ülkedir. Bu farklılık tarım alanlarındaki toprak özellikleri yönünden de mevcuttur. Sulamanın yoğun ve bilinçsiz olarak yapıldığı Çukurova gibi üretim bölgelerinde tuzluluk problemi kendini göstermektedir. Hastalık ve zararlı populasyonları yönünden de yine bölgeler farklılık göstermektedir. Diğer taraftan aşırı makina trafiği ve gereksiz toprak işleme uygulamaları nedeniyle toprak derinliğinde sert ve geçirimsiz tabakalar oluşmaktadır. Bütün bu olumsuzluklar, doğal olarak en son çıktı olan birim alandan elde edilen ürün verimine etki etmekte ve verim farklılıklarına yol açmaktadır. Bu farklılıklar tarlalar arasında olduğu gibi aynı tarlada alt parsellerde de oluşmaktadır. Araştırmada elde edilen sonuçlar aşağıdaki şekilde özetlenebilmektedir: Türkiye; toprak, iklim ve diğer çevresel etmenler yönünden büyük farklılıklara sahip bir ülkedir. Tarım bölgeleri bazında incelendiğinde, henüz kuru tarımdan sulu tarıma geçiş yapamayan bölgelerden sırasıyla VI., I. ve IX. bölgelerle Çukurova bölgesinin yer aldığı IV. bölge HT ın uygulanabileceği bölgeler olarak gösterilebilmektedir. Özellikle GAP projesi kapsamındaki VI. bölgede mekanizasyon düzeyi oldukça düşüktür. Bu nedenle 29

52 gerek traktör ve gerekse traktörle birlikte kullanılacak alet ve makina varlıklarının iyileştirilmesi HT dan beklenen yararın sağlanabilmesi için zorunlu olmaktadır. Kirişçi vd. (1998); len uygulanmakta olan geleneksel tarım sisteminde toprak, su ve enerji başta olmak üzere girdilerin etkin bir şekilde kullanımı ve çevrenin korunmasının genellikle ihmal edildiğini; yapılan üretim faaliyetlerinde tarlanın mikro ölçekte durumu dikkate alınmaksızın bütün alanlara tekdüze toprak işleme, gübreleme, ekim ve tarımsal savaş gibi uygulamalar yapıldığını; bu işlemler sırasında, bilgiden uzak, aşırı ve gereksiz makina kullanıldığını ve uzun vadeli planlamaların kesinlikle uygulamada yer almadığını bildirmektedirler. Ancak, üretimde her geçen gün artan girdi maliyetleri ve toplumlarda gerek ulusal ve gerekse uluslararası düzeyde yükselen çevre bilincinin, ilgilileri yeni sistem arayışlarına yönlendirdiği ve bu çalışmaların merkezinde ise HT ın yer aldığı üzerinde önemle durulmuştur. Yazarlar ayrıca, HT yardımıyla kontrol edilebilen değişkenlerden bazılarının aşağıdaki şekilde sıralanabileceğini bildirmektedirler: Toprak sıkışması, Sulama yetersizlikleri, Su göllenmeleri, Drenaj, Toprak besin elementleri ve ph, Hastalık ve zararlılardan bitkinin korunması, Yabancı ot durumu. Kirişçi vd. (1999) eserlerinde HT teknolojisi unsurlarının kullanılmasının ekonomik olup olmadığı sorusuna yanıt ararken aşağıda yer alan konuların mutlaka değerlendirilmesi gerektiğini bildirmişlerdir: 3

53 HT teknolojisi unsurlarının kullanımı için gerekli olan verilerin, doğru, zamanında elde edilmiş ve üretim alanını temsil eder özellikte olması, Mevcut donanım va yazılım araçlarının verilerin amaca uygun gösterilmesine uygunluğu, Doğru verilerin seçilmesi ve yorumlanması için yeterli bilgiye sahip olunup olunmadığı, HT teknolojisinin uygulanmasına ilişkin karmaşık teorilerin, basitleştirilerek uygulamaya aktarılabilme olanakları ve bu aktarma sonucunda, uygulama anındaki özelliklere de bağlı olarak nasıl sonuç alınacağı, Verilen kararların yüksek ürün verimi/düşük gider oluşumuna neden olup olmadığı, diğer bir ifadeyle kârlılığın belgelenebilmesi, Kullanılan ekipmanların güvenilirliği, Sermayenin geri dönüşü, Standardizasyon, HT teknolojilerine geçiş düzeyi. Upadhyaya et al. (1999) çalışmalarında domates üretiminde uygulanan HT teknolojileri ile topraktaki nem düzeyinin ayarlanması sonucu verimin % 15 arttığını belirtmişlerdir. Aynı araştırmada, araştırma bölgesinde uygulanan azotun 7 kg/da'ından bitkinin yararlanamadığı ve bunun gereksiz bir kayıp olduğunu verimin yüksek olduğu bölgelerde ise sezon sonunda azot kalmadığını ortaya koymuşlardır. Ayrıca değişen oranda girdi kullanımı ile ilgili olarak iki farklı bölgeden seçilen ve farklı iki sulama yöntemi uygulayan domates üreticileri için bu yöntemle geliştirilen uygun sulama sistemi ve optimum azot kullanımı sonucu % 35 maliyet azalışı ve % 4-5 verim artışı sağlandığını bildirmişlerdir. Plant et al. (1999) çalışmalarında, vuç üretiminde HT teknolojileri kullanarak toprağın fiziksel ve kimyasal karakteristiklerini belirledikten sonra farklı dikim aralıklarında, optimum azot kullanımında ve uygun damla sulama yöntemlerinde maksimum verim tespit edildiğini bildirmişlerdir. 31

54 Moss and Schmitz (1999) HT ın maliyeti ve faydalarının belirlenmesi ve değişken düzeyli üretim teknolojisinin uygulanmasının metodolojisini kurdukları çalışmalarında, orta batı Amerika tahıl tarlalarında değişken düzeyli gübre uygulamasının HT daki ekonomik değeri deneysel tahminlerle hesaplayarak, HT teknolojisinin güncel yatırım maliyetleriyle karşılaştırmışlardır. Çalışma sonucunda, HT teknolojisinin azot uygulamasında kullanılmasıyla, yerine göre dekar başına kârlılıkta ortalama 1,2.- $ dan 5,77.- $ a kadar değişim olduğunu, bu teknolojinin yatırım maliyetlerinin ise dönüm başına 5,71-7,69.- $ arasında değiştiğini belirlemişlerdir. Bundan dolayı orta batı Amerika tahıl tarlalarında değişken düzeyli gübre uygulamasının HT yatırımı, geniş oranlı tahıl fiyatları, gübre fiyatları ve toprak karakteristiklerindeki agronomik farklılıklara da bağlı olarak kârlı olmadığını bildirmişlerdir. İlter (21) duyarlık analizinin, bir yatırım projesinin yapılabilirlik kararı oluşturulurken, kullanılan proje değerlendirme yöntemlerinin göz önüne alınmasıyla değişkenlerin (fiyat, satış miktarı, sermaye maliyeti, vb.) ve parametrelerin (proje yaşam devri, kullanılan indirgenme oranları ve hurda değeri gibi) olası değişiklikler karşısında projenin net bugünkü değerini ve kârlılığını ne yönde ve ngi ölçüde etkileyebileceğini amaçladığını belirtmektedir. Eserde ayrıca, başabaş analizine genellikle kapasite kullanımı gibi seçenekler arasındaki seçimde ağırlıklı olarak belirsiz bir parametreye bağımlılık durumunda başvurulması gerektiği ve toplam gelir ile toplam maliyetin eşit olduğu, dolayısıyla kâr ve zararın olmadığı üretim noktasının belirlenmesinin amaçlandığı belirtilmektedir. Pedersen et al. (21) yaptıkları çalışmada, HT uygulayan üreticilerin tarım alanı büyüklüklerini belirtmekte olup buna göre Amerika daki çiftliklerin büyük olduğunu, bunu İngiltere ve Danimarka nın izlediğini ve bu üç ülkedeki HT uygulayan üreticilerin çiftlik alanı büyüklüklerinin herbir ülke ortalamasından da büyük olduğunu bildirmektedir (Şekil 2.3). 32

55 Tarım arazilerine oranı (%) Alan () Danimarka İngiltere Nebraska Şekil 2.3 HT uygulanan arazilerin tarım arazilerine oranı (Pedersen et al. 21) Swinton and Lowenberg-DeBoer (21) çalışmalarında HT ın dört bilgi teknolojisini de içerisinde bulundurmasına rağmen, çiftçilerin bunlardan sadece bir veya ikisiyle ilgilenip kullanmakta olduklarını; bu teknolojilerin GPS, CBS, ürün girdisinin VRA için bilgisayar rehberli kontrolü ile otomatik bilgi toplama ve ritalama için algılama teknolojilerini içerdiğini; GPS ve CBS teknolojilerinin her ikisinin de önemli HT uygulamaları olduğunu ve çiftçilerin adaptasyona bu teknolojilerle başladığını; bunlardan birinin gıda yönetimi olduğunu ve bunun uzaysal referanslı toprak örnekleme içerdiğini; sık sık VRA yla bağlantı kurulduğunu, ürün monitörlemenin ise ürün ritalamasına bağlı olduğunu bildirmektedirler. Godwin et al. (22) güncel fiyatlarla, uzaysal VRA nın sağlayacağı faydanın azota ödenecek bedelden fazla olduğunu, HT sistemleri yatırım maliyetlerinin tahıl çiftlikleri 75 dan büyük ise temel sistem yatırım maliyeti ve 2-3 dan büyük kombine sistemlerin maliyetleri ile arasında olduğunu ve değişken düzeyli azot uygulamasının 22-1 ile uzaysal herbisit uygulamasıyla 2-1 ve fungusit uygulamasıyla 2-1 dan fazla net etkisi bileşen faydasının olduğunu bildirmişlerdir. Şekil 2.4 te HT maliyetinin dengelenebilmesi için gerekli verim artışı, Şekil 2.5 te ise üç farklı tarım sistemi için alan büyüklüğü veya yatırım duyarlık analizi farklı arazi değişkenlik seviyeleri için başabaş gereken verim artışı verilmektedir. 33

56 Şekil 2.4 HT maliyetinin dengelenebilmesi için gerekli denge verim artışı (Godwin et al. 22) Şekil 2.5 Üç farklı tarım sistemi için alan büyüklüğü veya yatırım duyarlık analizi farklı arazi değişkenlik seviyeleri için başabaş gereken verim artışı (Godwin et al. 22) 34

57 Sındır ve Tekin (22) Türkiye de pamuk üretiminin HT da ekonomik olup olmadığının araştırıldığı çalışmalarında çeşitli kabullenmelerden yola çıkmışlardır. Bu kabullenmeler aşağıdaki gibidir; Çiftlik HT bileşenleri riç aynı büyüklükte ekipmanlar kullanıyor, Girdiler asgari koşullar göz önüne alınarak kullanılıyor, Birim ünite başına girdi uygulaması 5 a kadar değişmiyor. Çalışmada, arazi büyüklüğü arttıkça toplam Ekstra Ekipman Maliyeti EEM nin ne kadar düştüğü, maliyeti dengelemek için gereken verim artışları 5 5 lık alanlar arasındaki 1 farklı alan için ayrı ayrı verilmiştir. Ayrıca farklı büyüklükteki alanlar için ne kadarlık gübre, ilaç ve tohum azaltılmasının HT maliyetini karşılayıp karşılamayacağını ortaya koymuşlardır. Çizelge 2.2 de pamuk için Türkiye de verim ve birim fiyatlar, Çizelge 2.3 de ekstra ekipmanlar ve maliyetleri, Çizelge 2.4 de pamuk üretimi girdi ve maliyeti, Çizelge 2.5 de ekonomik veriler, Çizelge 2.6 da ekstra ekipman yatırımı, Çizelge 2.7 de, HT bilgi maliyetleri BM, Çizelge 2.8 de Pamukta HT ile yatırım maliyetleri ve ekonomiklik, Şekil 2.6 da denge verim artışı DV ar, Şekil 2.7 de denge gübre azaltma DG az, Şekil 2.8 de denge ilaç azaltma Dİ az, Şekil 2.9 de denge tohum azaltma DT az değerlerine ilişkin bilgiler yer almaktadır. Çizelge 2.2 Pamuk için Türkiye de verim ve birim fiyatlar (Sındır ve Tekin 22) Verim (kg -1 ) 4.5 Fiyat (TL kg -1 ) Fiyat (TL -1 ) Çizelge 2.3 Ekstra ekipmanlar ve maliyetleri ($) (Sındır ve Tekin 22) Arazi sınır ritası 2.- Verim monitörleme 4.- DGPS 4.- VRA ekipmanı 7.- Mikrocomputer ve yazıcı

58 Çizelge 2.4 Pamuk üretimi girdi ve maliyeti ($) (Sındır ve Tekin 22) Miktar Birim Fiyat Toplam (kg -1 ) (TL kg -1 ) (TL -1 ) İşlem tarifi Gübreleme (1) DAP İlaçlama (1) Treflon Tohum Delinted İlaçlama (2) Trips Büyüme destekleyici İlaçlama (3) İnsektisit İnsektisit İnsektisit Gübreleme (2) Am.Nitrat İlaçlama (4) İnsektisit İnsektisit İnsektisit Büyüme destekleyici İlaçlama (5) İnsektisit İnsektisit İnsektisit Büyüme destekleyici İlaçlama (6) Büyüme destekleyici İlaçlama (7) Defoliant Toplam GÜBRELEME İLAÇLAMA TOHUM Çizelge 2.5 Ekonomik veriler ($) (Sındır ve Tekin 22) Enflasyon oranı (%) 4 Faiz oranı (%) 5 Gerçek faiz oranı (%) 7,14 Gerçek faiz oranı (desimal),7 Ekipman ömrü (yıl) 5 Dolar kuru (TL/$)

59 Çizelge 2.6 Ekstra ekipman yatırımı (1 için) (Sındır ve Tekin 22) ($ yıl -1 ) ($ -1 ) (TL -1 ) Sınır ritalama , Verim izleme , DGPS , VRA ekipmanı , Bilgisayar ve yazıcı , Çizelge 2.7 HT Bilgi Maliyetleri ($) (Sındır ve Tekin 22) Toplam alan () 1 Örnekleme alanı (),4 Örnekleme sayısı 25 Örnekleme maliyeti (TL örnek -1 ) Toplam test maliyeti TTM Birim alan başına maliyet (TL -1 ) Çizelge 2.8 Pamukta HT ile yatırım maliyetleri ve ekonomiklik (Sındır ve Tekin 22) Tarim arazisi büyüklüğü () BM (TL -1 ) EEM (TL -1 ) TDK am (TL -1 ) DV ar (%) 5,5 3,3 2,6 2,2 2, 1,8 1,7 1,6 1,6 1,5 DG az (%) 66,9 52, 44,6 4,2 37,2 35,1 33,5 32,2 31,2 Dİ az (%) 3,6 18,3 14,3 12,2 11, 1,2 9,6 9,2 8,8 8,6 DT az (%) 97,2 83,3 75, 69,4 65,5 62,5 6,2 58,3 DTM az (%) 21,5 12,9 1, 8,6 7,7 7,2 6,8 6,5 6,2 6, 37

60 Alan () Şekil 2.6 Denge verim artışı (Sındır ve Tekin 22) Alan () Şekil 2.7 Denge gübre azaltma (Sındır ve Tekin 22) Alan () Şekil 2.8 Denge ilaç azaltma (Sındır ve Tekin 22) Değişim (%) Değişim (%) Değişim (%) Değişim (%) Alan () Şekil 2.9 Denge tohum azaltma (Sındır ve Tekin 22) 38

61 Türker vd (23) yaptıkları çalışmada AOÇ arazisi üzerinde değişken oranlı fosfor, çinko, azot ve ilaç uygulaması ile arazide hem verim artışı, hem de girdilerden önemli ölçüde tasarruf edildiğini belirtmişlerdir. Bu amaçla arazide VRA ya dönük gübre ve ilaç uygulama ritaları zırlamışlardır. Burada fosfor uygulanmasına ihtiyaç duyan alan toplam alanın yaklaşık % 3 una tekabül etmektedir. Geleneksel uygulama ile tüm alana verilen fosforlu gübre miktarı 77 kg DAP olmaktadır. HT uygulamalarında ise bu miktardan yaklaşık 1/4 oranında gübre tasarrufu sağlanabileceği görülmektedir. Gübre tasarrufu sağlanırken hiçbir şekilde üründen bir kayıp söz konusu olmamaktadır. Benzer şekilde eldeki veriler kullanılarak üç farklı zirai mücadele yöntemi belirlenmektedir. Bu uygulama şekli ile toplam alanın sadece yaklaşık % 35 inin ilaçlanması gerekmektedir. Çalışma sonunda bu uygulamaların tarım alanlarında da fazla kullanılmalarının optimum bir gübre kullanımı ve zirai mücadele imkanı sağlayacağı vurgulanmıştır. Lowenberg-DeBoer (23) araştırmasında dünyada birçok HT adaptasyonunun ya ürün monitörleme yada VRA ile başladığını, Danimarkalı araştırıcıların raporlarında yaklaşık 4 çiftçinin ülkelerinde ürün monitörleriyle GPS i kullandıklarını, Almanya da ise ürün monitörleme sayısının 2 olarak tahmin edildiğini, fakat bazı gözlemci tahminlerine göre bu sayının ülkede 1 olması gerektiğini, karşılaştırma amacıyla ABD de 3-4 arasında kombine ekipmanlı ürün monitörü ile bunların yaklaşık 1/3 ü GPS ile birlikte kullanılmakta olduğunu bildirmektedirler. Güney Avrupa da ürün monitörü kullanımının ise düşük olduğunu, tahmini olarak Fransa da 5, İspanya da 5 ve Portekiz de 3 adet olduğunu, Güney Avrupa da ürün monitör kullanımının düşük olmasının nedenlerini ise aşağıdaki şekilde belirtmektedir : Geleneksel tarımın yeni teknolojiye karşı direnmesi, Küçük ölçekli tarla alanları, Topoğrafya ve toprak tipinin tamamen homojen olması, Güney Avrupalı üreticiler gizlilik gerektiren bilginin yanlış ellere düşmesinden çekindiklerinden, bildikleri ürünlerde ve tarlalarında müşteri operatörleri (örn. kredi verenler, çevreciler, hizmet sağlayıcıları) istememeleri. 39

62 Pedersen (23) Danimarka da HT uygulamalarının ekonomik olarak uygulanabilir olması için tarıma uygun ürünler ile 5 dan büyük alanlara ihtiyaç duyulduğunu belirtmiştir. Bazı İngiliz ve Danimarkalı çiftçilerin 9 lı yıllardan günümüze kadar HT uygulamalarını kullandıklarını, ancak genel olarak 3 dan büyük araziye sahip üreticilerin yeni teknoloji yatırımı için ilgi duyduklarını; buna karşın, küçük üreticilerin GPS ekipmanlarının yatırımı için isteksiz olduklarını ifade etmiştir. Bununla birlikte, Danimarka nın nispeten yüksek adaptasyon oranının büyük olasılıkla ilk yerli üretim GPS ekipmanlı kombine biçerdöverlerden kaynaklandığını belirtmiştir. Ayrıca, araştırmasında bazı avrupa ülkelerinde 2 yılı için tahıl alanlarında verim ritalama adaptasyonunu Şekil 2.1 daki gibi ortaya koymuştur Adaptasyon (%) Danimarka Fransa Almanya İsveç İngiltere ABD Ülkeler Şekil 2.1 Bazı Avrupa ülkelerinde 2 yılı için tahıl alanlarında verim ritalama adaptasyonu (Pedersen 23) Şekil 2.1 da Danimarka da tahıl için verim ritalamanın alan başına oranının % 1 dan düşük olduğu; HT ın aslında tahıl üreten ülkeler içinde özellikle Kuzey Avrupa ve ABD de adapte edildiği, bununla birlikte Avrupa ülkeleri arasında adaptasyonun hızla birbirinden ayrıldığı verilmiştir. Şimdiye kadar Fransa ve Almanya daki adaptasyon oranının, Danimarka, İngiltere ve İsveç e oranla da yavaş olduğu üzerinde de ayrıca durulmuştur. 4

63 Griffin et al. (24) 24 yılına kadar HT ın kârlılığını inceleyen 234 makale yayınlandığını, bunlardan 21 makalenin HT ın az çok bazı fayda ve zararlarını ortaya koyduğunu, % 68 makalenin HT ın olumlu taraflarını vurguladığını, % 52 makalenin ise ekonomik çalışmalarla ilgili olduğunu bildirmektedirler. Güçdemir vd (24) Ülkemizde HT teknolojilerinden yararlanarak yaptıkları ilk proje bazında uygulama çalışmalarında, İç Anadolu bölgesinde iki farklı arazide ürün veriminde % 64 lere varan alansal bir değişkenlik gözlendiğini belirtmişlerdir. Burada, 1 ton -1 ve 8 ton -1 arasında değişen farklı verim alanları belirlemişler ve bunun nedenlerini ortaya koymuşlardır. Yaptıkları çalışmada bu kadar yüksek oranda verim değişkenliği gösteren arazide uniform uygulama yapmanın, gerek gübrelemede gerekse zirai mücadelede çiftçinin bilmeden yaptığı israf anlamına geldiğini belirtmişlerdir. Türker (25) yaptığı çalışmada, yabancı otların, yatta kalmaları ve yeniden üremeleri ve tekrar arazi üzerindeki dağılımları değişken olduğu için, arazi üzerinde tekrar kümeler linde ortaya çıkabileceğini ortaya koymuştur. Burada, bu dağınık yabancı ot kümelerinin yabancı ot yoğunluğu değişse bile kümeleştiği yerlerin yıldan yıla aynı kalabileceğini, yabancı otları kontrol etmek üzere kullanılan metodların gerek ekonomik ve gerekse çevresel anlamda olumsuz etkileri olabileceğini belirtmiştir. HT ile palı girdilerden olan ilacın yabancı otların kümeleştiği yerler hedef alınarak ihtiyaç duyulan yerlerin ilaçlanması ve yabancı otun olmadığı yere ilaç atılmaması ile çevreye olan zararlı etkilerin en aza indirgenebileceğini, CBS ve GPS ile yabancı otların arazi üzerindeki dağılımlarını gösteren ritalarla, alana özgü ilaç uygulama ritalarının geliştirmesinin mümkün olabileceğini ifade etmiştir. Yapılan çalışmada 6.4 (AOÇ) ve 6.7 lık (Sarayköy araştırma istasyonu) iki kışlık buğday ekili arazide yabancı ot örneklemesi yapılmış ve elde edilen sonuçlar kullanılarak, ssas ilaçlama için yabancı otların ritalanması ile teorik olarak uygulanacak ilaç miktarının azaltılabileceğini ortaya koymuştur. Yapılan çalışmada elde edilen sonuçlara göre; geleneksel tek düze uygulamalar ile kıyaslandığında ilaç miktarının, çalışılan arazilerde Sarayköy için % 25, AOÇ için ise % 55 azaltılabileceğini belirtmiştir. 41

64 Batte (27) Ohio da HT uygulamalarını ve yıllar içerisinde çiftçilerin HT adaptasyonundaki değişimlerini incelemiştir. Çizelge 2.9 da Ohio çitçilerinin değişik HT bileşenlerine adaptasyon oranları verilmektedir. Çizelge 2.9 Ohio çitçilerinin değişik HT bileşenlerine adaptasyon oranları (Batte 27) HT Bileşenleri (%) Yılllar Verim görüntüleme 31,7 11,6 6, Hassas yönlendirme (ışık çubuğu veya oto pilot sistem) 31,6 5,2 Coğrafi referanslı ızgara toprak örnekleme 26,5 15,3 8,1 Uydu esaslı GPS alıcısı 26,1 7,6 2,2 Sınır ritalama 23,6 9,8 4,3 Değişken oranlı kireç uygulama 22,2 14, 6,7 Değişken oranlı fosfor uygulama 19,6 14,1 7,3 Değişken oranlı potasyum uygulama 19,5 13,4 7,3 Havadan veya uydu tarla fotoğrafı 17,3 5,2 2,7 Değişken oranlı azot uygulama 1,7 7,7 6,3 Değişken oranlı tohum ekimi 8,1 4,2 3,4 Değişken oranlı herbisit uygulama 7,1 5,3 5,7 Coğrafi referanslı bulunan böcek, mantar veya stalık 6,6 4,9 2, Coğrafi referanslı bulunan yabani ot 6,3 6, 2,3 Değişken oranlı diğer besin uygulama 5,7 4,1 3,9 Değişken oranlı pestisit uygulama 4,8 2,8 2,9 Adapte olan kişi 54,2 31,8 23,6 42

65 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Materyal Türkiye, farklı iklim koşullarına sahip bir ülke durumundadır. Buna rağmen üretim işlemleri temel olarak geleneksel uygulamalar yapılarak yürütülmektedir. Ülke; iklim ve coğrafik koşullara göre dokuz tarımsal bölgeye ayrılabilmektedir. Bu bölgeler Çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1 Tarımsal Bölgeler ( 28) Orta Kuzey Ege Marmara Akdeniz Kuzey Doğu Güney Doğu Karadeniz Orta Doğu Orta Güney Ankara Aydın Bursa Adana Ağrı Bingöl Giresun Adıyaman Afyon Bilecik Balıkesir Edirne Antalya Artvin Bitlis Gümüşne Amasya Kayseri Bolu Burdur İstanbul Gaziantep Erzincan Diyarbakır Ordu Elazığ Konya Çankırı Çanakkale Kırklareli Hatay Erzurum Hakkari Rize Malatya Nevşehir Çorum Denizli Kocaeli Mersin Kars Mardin Samsun Sivas Niğde Eskişehir Isparta Sakarya K.Maraş Ardan Muş Sinop Tokat Aksaray Kırşehir İzmir Tekirdağ Kilis Iğdır Siirt Trabzon Tunceli Karaman Kütahya Manisa Yalova Osmaniye Şanlıurfa Bayburt Uşak Muğla Düzce Van Zonguldak Yozgat Batman Kastamonu Kırıkkale Şırnak Bartın Karabük Bu çalışmada, üretimi yapılan tarım ürünlerinden en stratejik ve en önemli ürünler olan, buğday, pamuk ve mısır bitkileri seçilerek, bu ürünlerin üretiminin en çok yapıldığı bölgeler olan iç Anadolu Bölgesi, GAP ı içeren Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Çukurova yı içeren Akdeniz Bölgesi incelenmiştir. Buğday üretiminin en çok yapıldığı bölge olan iç Anadolu Bölgesinde, toplam buğday üretim alanının yaklaşık % 25 i bu bölgede bulunmaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Akdeniz Bölgesi toplam pamuk ve mısır üretiminin yaklaşık % 5 sini gerçekleştirmektedir. Ülkemizde tarımsal 43

66 bölgelere göre işletme büyüklüğüne bağlı olarak işletme sayıları çizelge 3.2 de verilmiştir. Ülkemizde işletme büyüklüğü açısından önemli işletmeler TİGEM in bünyesinde bulunmaktadır (Çizelge 3.3). Çizelge 3.2Türkiye de tarımsal bölgelere göre işletme sayıları (Anonim 24) İşletme Büyüklüğü () ORTA KUZEY EGE MARMARA AKDENİZ KUZEY DOĞU GÜNEY DOĞU KARADENİZ ORTA DOĞU ORTA GÜNEY TÜRKİYE Çizelge 3.2 den görülebileceği gibi, 5-1 büyüklüğündeki işletme sayıları verilmiştir. Ancak 1 dan büyük alana sahip işletmelerin HT ı ekonomik olarak uygulayabilecekleri düşünülmektedir. Avrupa da HT yatırımı yapabilmek için 75 dan büyük işletme büyüklüğüne sahip olmak gerekmektedir (Godwin et al. 22). Çizelge 3.3 TİGEM arazi varlığı ( 29) İŞLETME ADI Toplam Arazi (da) Kültüraltı Arazisi (da) Kültüraltı Arazi Dağılımı Çayır Mera Arazisi (da) Tarla Arazisi (da) Bahçe Arazisi (da) Kültürdışı Arazisi (da) Sulanan Arazisi (da) Alpaslan , , ,5 3 Altınova , , Anadolu 45 97, , C Pınar , , Çukurova Gözlü , , , Hatay 2 936, , Konuklar Malya , ,3 2 8 Polatlı , , , Çizelge 3.3 den görülebileceği gibi bu işletmeler, HT teknolojisinin ekonomik olarak uygulanabileceği büyüklükteki işletmelerdir. 44

67 Toprak yapısı, toprak bitki besin elementlerinin durumu, arazi eğimi, ph düzeyi, toprak sıkışıklığı, yabancı ot, stalık ve zararlı yoğunluğu gibi tarla özelliklerinin, arazinin her bölgesinde aynı olmadığı ve verimin arazi içerisinde farklılık gösterdiği bilinmektedir. Tarımsal üretim yapılan arazinin özelliklerindeki bu değişkenlik, önce belirlenmekte ve da sonra değişken düzeyli tarımsal uygulama makinalarının kullanımı ile arazinin farklılık gösteren bu bölgelerine gerektiği kadar uygulama yapılabilmektedir. Hassas tarım uygulamaları için toprağa ve araziye ilişkin özelliklerin belirlenmesi için bazı cizlara gereksinim bulunmaktadır. Bu amaçla, çalışmada, verim kayıt ve izleme sistemi olarak RDS Marka Ceres 8 modeli cizı kullanılmıştır. (Şekil 3.1). Bu ciz, toprak ritalaması, verim ritalaması, DGPS özelliği ve VRA işlemlerini gerçekleştirebilmektedir. GPS ile birlikte kullanılması sayesinde tarla yüzeyindeki her bir birim alanın verim değerleri kaydedilebilmektedir. Böylece tarlanın verim ritası oluşturulabilmekte ve verime etki eden faktörlerin belirlenebilmesi için önemli bir adım atılmış olmaktadır. Tezde GPS amaçlı olarak ise Agleader 12 cizı seçilmiştir (Şekil 3.2). Şekil 3.1 RDS Marka Ceres 8 model verim kayıt ve izleme sistemi cizı ( 29) 45

68 Şekil 3.2 GPS amaçlı Agleader GPS 12 cizı ( 29) Bu işlemleri yapabilmek için gerekli alet ve ekipmanların satın alma fiyatları ile bilgi maliyetleri BM RDS ve Micotron firmasından alınmıştır. Kullanılan alet ve ekipmanların satın alma fiyatları yurtdışı fiyatlarıdır. Bunun nedeni yurtiçinde bu alet ve ekipmanların satılmamasıdır. Bu alet ve ekipmanlar alınmak istendiğinde ayrıca gümrük vergisi, KDV ve nakliye masrafı gibi çeşitli masrafların da ödenmesi gerekmektedir. Çizelge 3.4 de tez çalışmasında HT amaçlı kullanılan sistemler ve maliyetleri, Çizelge 3.5 de bilgi maliyetleri ve Çizelge 3.6 da yılları arası kurları verilmiştir. Çizelge 3.4 HT da kullanılan sistemler ve cinsinden maliyetleri Ekstra Ekipmanlar Tohum ekimi Gübreleme İlaçlama Verim kayıt ve izleme sistemi (DGPS li) Kombine Sistem VRA Ekipmanı Bilgisayar ve Yazılım Hizmet, bakım ve diğer Toplam Maliyet

69 Şekil 3.4 den izlenebileceği gibi, farklı amaçlar için kullanılabilecek dört farklı HT sisteminin maliyeti arasında değişmektedir. Çizelge 3.5 Bilgi Maliyetleri ( ) Özellik Bilgi Maliyeti ( ) Toplam alan () 1 Örnekleme alanı (),4 Örnekleme sayısı 25 Örnekleme maliyeti ( örnek -1 ) 1.- TTM ( ) Birim alan başına maliyet ( -1 ) 25.- Şekli 3.5 den görülebileceği gibi, 1 alana sahip bir işletmede 4 lık bir alanda örnekleme yapıldığı ve bu işlemin maliyetinin 25 olduğu görülmektedir. Çizelge yılları arası kurları ( 29) (TL/ ) 1, , , , , , ,148.- Not: kuru o yılın son iş günü olan günün (31 Aralık 22, 31 Aralık 23, 31 Aralık 24, 3 Aralık 25, 29 Aralık 26, 31 Aralık 27, 31 Aralık 28) alış fiyatı olarak alınmıştır. Çalışmada, belirlenen üç ürünün yetiştirilmesi için gerekli işlemler olarak seçilen ilaçlama, gübreleme ve tohum ekimi işlemleri için girdi maliyetleri Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü Toprak ve Su Kaynaklarının Ankara Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, GAP Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Tarsus Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü tarafından zırlanan, seçilen tarım ürünlerinin üretim sürecinde kullanılan değişken üretim girdilerini ve maliyetlerini belirten çizelgeler kullanılarak belirlenmiştir. Bu verilerden oluşturulan teze materyal oluşturacak, 22 47

70 28 yıllarına ilişkin verim, satış fiyatı ve üretim değerleri Ankara yöresinde buğday için Çizelge 3.7 de, GAP bölgesinde pamuk için Çizelge 3.8 de ve Çukurova bölgesinde mısır için Çizelge 3.9 da verilmiştir. Çizelge 3.7 Buğday için Ankara yöresinde hektar başına verim ve birim fiyatlar (Altun 22, Altun 23, Altun 24, Altun 25, Altun 26, Altun 27, Altun 28) BUĞDAY Verim (kg -1 ) Satış fiyatı (TL kg -1 ) Üretim değeri (TL -1 ) ,32.-,35.-,32.-,31.-,39.-,43.-, ,5.- Çizelge 3.7 den görüldüğü gibi, verimin arasında yıllar itibarıyla arttığı, da sonraki yıllarda kuraklığa bağlı olarak düştüğü görülmektedir. Çizelge 3.8 Pamuk için GAP bölgesinde hektar başına verim ve birim fiyatlar (Vurarak 22, Vurarak 23, Çıkman ve Vurarak 24, Vurarak 25, Vurarak 26, Çıkman 27, Çıkman 28) PAMUK Verim (kg -1 ) Satış fiyatı (TL kg -1 ) Üretim değeri (TL -1 ) ,6.-,68.-,8.-,55.-,65.-,78.-, Çizelge 3.8 den görüldüğü gibi satış fiyatında dalgalı bir seyir olmasına rağmen yılları arasında tekrar yükselişe geçmiştir. 48

71 Çizelge 3.9 Mısır için Çukurova bölgesinde hektar başına verim ve birim fiyatlar (Bilgili 22, Bilgili 23, Bilgili 24, Bilgili 25, Bilgili 26, Bilgili 27, Bilgili 28) MISIR Verim (kg -1 ) Satış fiyatı (TL kg -1 ) Üretim değeri (TL -1 ) ,22.-,3.-,32.-,25.-,35.-,41.-, , Çizelge 3.9 dan görüldüğü gibi mısır fiyatı 25 yılında azalmış olmasına rağmen, yılları arasındaki dönemde yaklaşık % 1 artmıştır yılları arası Ankara yöresinde kuru koşullarda buğdayın değişken üretim girdileri ve maliyetlerinin yıllara göre değişimi, Şekil 3.3 de ve Ek 1 de, yılları arası GAP bölgesinde sulu koşullarda pamuğun değişken üretim girdileri ve maliyetlerinin yıllara göre değişimi, Şekil 3.4 de ve Ek 2 de, yılları arası Çukurova bölgesinde ana ürün mısırın değişken üretim girdileri ve maliyetlerinin yıllara göre değişimi ise Şekil 3.5 de ve Ek 3 de verilmiştir. Değişim (TL) Şekil 3.3 Buğday için Ankara yöresinde üretim girdi ve maliyetlerinin yıllara göre değişimi (Altun 22, Altun 23, Altun 24, Altun 25, Altun 26, Altun 27, Altun 28) İlaç Tohum Gübre Toplam 49

72 Şekil 3.3, Ek 3.1 den görüleceği gibi, girdi maliyetleri yıllara göre sürekli bir artış göstermektedir. Bu artışlar ürün çeşidine, kullanılan girdinin çeşidine, girdinin kullanılan ildeki fiyatına, girdi kullanım miktarına göre değişik oranlarda olmaktadır yılları arasında Ankara da buğday üretiminde ilaçta % 66,67, tohumda % 312 ve gübrede % 231 lik bir artış olmuştur. Değişim(TL) İlaç Tohum Gübre Toplam Şekil 3.4 Pamuk için GAP bölgesinde üretim girdi ve maliyetlerinin yıllara göre değişimi (Vurarak 22, Vurarak 23, Çıkman ve Vurarak 24, Vurarak 25, Vurarak 26, Çıkman 27, Çıkman 28) Şekil 3.4, Ek 3.2 den izlenebileceği gibi, yılları arasında GAP bölgesinde pamuk üretiminde, ilaç ve tohum fiyatındaki değişim, yaklaşık olarak aynı kalmasına rağmen, gübre fiyatında % 633 lük bir artış şeklindedir. Değişim (TL) Şekil 3.5 Mısır için Çukurova bölgesinde üretim girdi ve maliyetlerinin yıllara göre değişimi (Bilgili 22, Bilgili 23, Bilgili 24, Bilgili 25, Bilgili 26, Bilgili 27, Bilgili 28) İlaç Tohum Gübre Toplam 5

73 Şekil 3.5 ve Ek 3.3 den görüleceği üzere, yılları arasında Çukurova da mısır üretiminde, ilaçta % 184, tohumda % 157 ve gübrede özellikle yılları arası fiyatının hızlı bir şekilde artması sonucu % 628 lik bir artış gerçekleşmiştir. HT uygulamasının ekonomik olup olmadığının bulunması için yapılan hesaplamaları kolaylaştırmak amacıyla bazı kabullenmeler yapılmıştır. Bu kabullenmeler aşağıda verilmiştir; Çiftlikte HT bileşenleri riç aynı büyüklükte ekipmanlar kullanılmaktadır, Girdiler belirlenirken asgari koşullar göz önüne alınmaktadır, Birim alan başına girdi uygulaması 5 a kadar değişmemektedir. HT uygulamasının seçilen ürünlerin üretiminin yapıldığı bölgelerde, ssas tarımın ekonomik olduğu alan büyüklüklerinin belirlenmesi amacıyla 25 5 lık alanlar arasındaki 11 farklı alan büyüklüğü için ayrı ayrı maliyetler belirlenmiştir. Ayrıca farklı büyüklükteki alanlar için ne kadarlık gübre, ilaç ve tohum azaltılmasının HT maliyetini karşılayıp karşılamayacağı araştırılmıştır. 3.2 Yöntem Bu çalışmanın temel amacı ülkemizde bazı bölgelerde bazı tarım ürünlerinin HT teknolojisi ile üretiminin ekonomikliğinin analizidir. Bu nedenle yapılan literatür araştırması sonucu bu konu ile ilgili birtakım temel hesaplamaların yapılmasına karar verilmiştir. Hassas tarım uygulamasının ekonomikliğinin belirlenmesi için izlenen yöntemlerin akış şeması Şekil 3.6 da verilmiştir. 51

74 HT Sisteminin Belirlenmesi Denge Gübre Azaltma Hesabı Dengee İlaç Azaltma Hesabı HT Sisteminin Fiyatının Belirlenmesi Denge Verim Artışı Hesabı Denge Tohum Azaltma Hesabı Girdi Maliyetlerinin Belirlenmesi Toplam Değişimi Karşılama Maliyeti Hesabı Dengee Tüm Maliyetlerde Azaltma Hesabı Toplam Test Maliyeti Ekstra Ekipman Maliyeti Hesabı Duyarlık Analizi Tartışma, Sonuç ve Öneriler Şekil 3.6 Hassas tarım uygulamasının yöntemlerin akış şeması ekonomikliğinin belirlenmesi için izlenenn HT teknolojisinin uygulanabilmesi için gerekli alet ve makinalarınn satın almaa fiyatlarınaa amortisman ve faizi eklenerek ekstra ekipman maliyetii hesaplanmaktadır. Hesaplamalar için aşağıdaki genel formüller ve yöntemler kullanılmaktadır (Kıral vd 1999) : (3.1) (3.2) Burada; A: Amortisman değeri (TL yıl -1 ), MD: Makina değeri (Satınalma bedeli)(tl), n: Ekonomik ömür (yıl), F: Faiz gideri (TL), rf: Faiz oranı (reel faiz)(%) dir. Sermaye değerleri ele alınan üretim döneminin sonu itibarıyla ele alınıyorsa o zaman reel faiz oranlarınınn kullanılması uygun olmaktadır (Kıral vd 1999). Reel faiz, 52