Son 10 Yılda Karadeniz Jeopolitiği:

Transkript

1 Göknil ERBAŞ DOĞAN 1 Özet Karadeniz, 1990 lardan itibaren jeopolitik değişimin en net izlenebildiği coğrafyalardan biri olmuştur. Bu değişim son on yılda bölgedeki önemli olaylarla daha belirgin hale gelmiştir lardaki değişimin dinamikleri ile 2000 li yılların dinamikleri arasında temel farklılıklar bulunmaktadır. Karadeniz coğrafyası da dünyadaki genel eğilimden etkilenmiş ve 1990 lar küreselleşmenin etkisi altında geçerken küreselleşmenin boyut değiştirmesiyle Karadeniz coğrafyasındaki jeopolitik durum da 2000 lerde değişmeye başlamıştır larda küreselleşmenin ve bölgeselciliğin etkisi 2000 lerde yerini askeri ve enerji boyutlu reel politiğe bırakmıştır. Özellikle jeopolitik dinamiklerin 2008 te Gürcistan da yaşanan savaş sonrasında değişmeye başladığı görülmektedir. Son on yılda hızlı bir şekilde Karadeniz coğrafyasındaki politikalar çeşitlenmektedir. Bu nedenle söz konusu bildiride son on yılda bölge dinamiklerinin genel olarak Karadeniz jeopolitiğini nasıl etkilediği ele alınacaktır. Rusya nın bölgede artan etkisi ve bu kapsamda bölgenin jeopolitik durumunu doğrudan şekillendiren enerji konusuna değinilecektir. Ukrayna ve Kırım sorunları ile NATO ve AB nin Karadeniz e yönelik politikalarının genel jeopolitik durumu nasıl etkilediği de bildiride ele alınacak diğer konulardır. Anahtar Kelimeler: jeopolitik, enerji, Karadeniz, Kırım Abstract The Geopolitics of the Black Sea in the Last Decade: Black Sea is one of the regions where it is possible to track the geopolitical shift from the 1990s onwards in a clear way. The change has been further underlined by several regional developments in the last ten years. Yet there is a basic difference between the dynamics of the change in the 1990s and the 2000s. The Black Sea region has been influenced by the general trends of the 1990s in the world, in which globalization became prevalent. The geopolitical situation in the Black Sea region has started to change in the 2000s as the globalization shifted its course. The influence of globalization and regionalism in the 1990s has been replaced by a realpolitik understanding related to military and energy domains in the 2000s. The shift in geopolitical dynamics became easier to observe after the war in Georgia in Within the last ten years, there has been a variety concerning the political outlook toward the region. Therefore, this presentation focuses on the way that the Black Sea geopolitics is shaped by the regional dynamics in the last ten years. Russia s growing influence and the energy issue that impacts the whole region will be analyzed. The other issues to be handled in the presentation are the Ukraine and Crimea crises, the policies of NATO and the EU towards the region and their effects on the regional geopolitics. Keywords: geopolitics, energy, Black Sea, Crimea 1 Yrd. Doç. Dr. Mersin Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler, goknile@gmail.com 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov

2 G.ERBAŞ DOĞAN GİRİŞ Karadeniz bölgesi, bulunmuş olduğu coğrafya itibariyle 1990 sonrasında sistem değişikliklerinin doğrudan gözlenebildiği bir yer olmuştur. Jeopolitik açıdan da Geniş Karadeniz havzası ise heartland içinde yer almaktadır. Bu nedenle geçmişten günümüze zaman zaman gündemden düşse bile Karadeniz coğrafyasında uluslararası gündem takip edilebilmektedir. Bu kapsamda söz konusu coğrafyanın son on yılı incelenecektir larda Karadeniz Politikaları: 1990 lar, Karadeniz in Soğuk Savaş dönemindeki atıl ve hareketsiz durumunun yavaş yavaş değişmeye başladığı dönemlerdir. Karadeniz in uluslararası politikadaki rolü esas olarak 1990 sonrası bölgede yeni devletlerin ortaya çıkması ve Rusya nın konumunu yitirmesi ile değişmeye başlamıştır. 90 ların genel seyri içinde Karadeniz de değişimin temel dinamiği uluslararası sistemdeki değişimdir. Soğuk Savaş döneminin sona ermesi ile birlikte Karadeniz kıyısında ve geniş Karadeniz bölgesinde SSCB ardılı yeni devletler ortaya çıkmıştır. Her bir devletin kendine has politikaları ve bu devletlerin uluslararası arenadaki diğer aktörlerle ilişkileri ile birlikte Karadeniz coğrafyasında siyaset hareketlenmeye başlanmıştır. Bu dönemin en belirgin özelliği Rusya nın dağılma sonrası yaşadığı ekonomik ve siyasi bunalımlar nedeniyle güçsüz bulunması ve yeni devletlerin de uluslararası politikada kendilerine aradıkları yöndür ların genel durumunun sonucu olarak Karadeniz bölgesinde örgütlenme ve yeni devletlerin Batı sistemine entegrasyonu ön plana çıkmıştır. Türkiye nin öncülüğünü yaptığı Karadeniz Ekonomik İşbirliği Konferansı (KEİ) dönemin kapsamlı örgütlenme çabalarına en belirgin örnektir larda bölgesi 2000 lerdeki hareketli duruma hazırlayacak iki askeri gelişmeden de bahsetmek yerinde olacaktır. Bunlar; 1997 yılında imzalanan NATO-Ukrayna Belirgin Ortaklık Şartı ve 1998 yılında fikir olarak ortaya çıkan BLACKSEAFOR2. Bu iki başlangıç, Karadeniz bölgesinin 2000 lerde askeri açıdan gündeme geldiğinde Rus politikasının oluşmasındaki nedenler içinde olacaktır. Bir diğer 2000 lere hazırlayan proje ise enerji alanındadır yılında proje fikri ortaya çıkan ve 2003 yılında işletilmeye başlanan Mavi Akım projesi, Karadeniz in enerji koridoru olmasının ilk örneklerinden biridir. 2 Blakseafor, 2001 yılında aktif hale gelecek deniz gücü işbirliğidir rd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov. 2017

3 1990 ları özetlemek gerekirse; Uluslararası sistemdeki değişim Yeni devletler Rusya nın güçsüz hali Örgütlenme modelleri TR nin başını çektiği KEİ NATO-Ukrayna Belirgin ortaklık şartı 1997 Mavi Akım (2003 te işlemeye başlıyor.) 1998 Blackseafor fikri ortaya atıldı. (2001 de aktif oluyor.) Arası Dönem: 2000 ile 2007 arası dönem, içinde bulunduğumuz son on yıllık dönemin hazırlık safhası olarak görülebilir. Söz konusu dönemde uluslararası sistemin ana hatlarının belirginleşmeye başladığını görüyoruz yılında Putin in devlet başkanı olmasını takiben Rusya, hem bölgesel hem de küresel politikada daha etkin olmaya başlamıştır. Bu dönemde bölgesel dinamikler için en belirgin değişim gösteren konu, Putin in başa geçmesiyle hareketlenen Rus dış politikasıdır. Küresel dinamikler açısından ise 11 Eylül 2001 tarihinde ABD de yaşanan terör saldırısı sonucunda ABD nin dış politikasının değişmesidir. Bu iki önemli gelişme, 2000 lerin bir önceki on yıla göre çok daha farklı olacağının temel göstergeleridir lerin ilk yarısı, ikinci yarısında başlayan olayların habercisi niteliğindedir. Askeri konular, enerji projeleri ve yeni devletlerin uygulamaya koydukları politikalarla dönem şekillenmiştir. Öncelikle enerji konusunda 2002 yılında ortaya atılan, uzun bir süre gündemde kalan fakat daha sonra iptal edilen Nabucco projesi dönemin en önemli girişimiydi. Hayata geçmemiş olmasına rağmen devletlerin politikalarını şekillendirmesi açısından önemliydi. Bu proje Rusya nın bölgedeki enerji tekeli gücünü kırmaya yönelik en önemli girişimdi. Aynı yıl, NATO-Rusya Konseyinin kurulmuş olması, Rusya ile NATO arasında yakınlaşmanın sağlanmasını hedeflemekle birlikte 2003 yılında Gürcistan da yaşanan Gül devrimi ve hemen ertesi yıl Ukrayna da yaşanan Turuncu devrim ile bölgenin Batı eksenine kaydığı yorumlarının yapılmasına neden olmuştur. Bu durum Rusya ile Batı arasındaki yakınlaşmanın uzun sürmemesiyle sonuçlanmıştır. Türkiye bu dönemde Karadeniz de askeri işbirliği projelerine yenisini eklemiştir yılında başlatılan Blackseaharmony projesi, bölgede askeri işbirliğinin tesis edilmesini hedeflemekteydi. NATO-Rusya yakınlaşmasıyla 3 rd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov

4 G.ERBAŞ DOĞAN paralel olan bu girişim, o dönemde Rusya nın da Batı ekseninde politikalar yürütmesiyle paralel olarak gelişmiştir öncesinin son önemli gelişmesi de 2006 yılında başlatılan Güney Akım projesidir. Nabucco ile Rusya nın önü kesilmeye çalışılırken Güney Akım Rusya nın bölgede gücünü pekiştirecek bir girişimdi. Nabucco gibi Güney Akım da hayata geçirilememiş olmasına rağmen bölge politikalarında Rusya nın gücünü Batıya kaptırmak istememesinin ve yakınlaşma nın çok da uzun süreli olmayacağının göstergesi olmuştur ile 2007 arasını özetlersek; Rusya nın güçlenmeye başlaması, 2000 de Putin in devlet başkanı olması Uluslararası sistemde yeni değişim: 11 Eylül Nabucco projesi 2002 NATO-Rusya konseyi kuruldu 2003 Gürcistan da Gül devrimi 2004 Ukrayna da Turuncu devrim 2004 Blackseaharmony 2006 Güney Akım projesi Arası, Son On Yıllık Dönem: Karadeniz bölgesinin uluslararası politikanın gündeminde ilk sıralarda yer alacağı 2000 lerin ilk yarısındaki gelişmelerden öngörülebiliyordu yılının baharında Gürcistan ın NATO üyelik eylem planına dahil edilmesinin hemen ertesinde yaz aylarında Rusya nın Gürcistan müdahalesi, Karadeniz de politikaların tamamen değişmesine neden olmuştur. Rusya nın Gürcistan müdahalesi karşısında Batının olaya etkisiz kalması, Rusya nın elini güçlendirmiş ve bu tarihten sonra Karadeniz de daha cüretkar adımlar atabilmiştir. 1 Ocak 2009 tarihinde Rusya nın Ukrayna ya giden doğalgaz hattını kesmesi, Rusya nın enerji alanında da daha zorlayıcı politikalar geliştireceğini göstermiştir. Bu kesinti hem Ukrayna ya hem de o dönemde Ukrayna ya üyelik perspektifi konuşulmaya başlanan AB ye bir gözdağı niteliğini taşımaktadır. Karadeniz politikalarının uluslararası gündemde arka planı düşmesi 2011 yılında başlayan Arap Baharı ile gerçekleşmiştir. Bu tarihten sonra uluslararası aktörlerin gündemi Ortadoğu ya yönelecek ve Karadeniz bölgesi rd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov. 2017

5 Rusya nın eline bırakılacaktır sonrasında özellikle ABD nin ilgi alanı değişmiştir. Zaten 2008 Gürcistan müdahalesinde Batı etkin bir rol oynayamamıştı. Bundan sonraki süreçte de Karadeniz coğrafyası neredeyse doğrudan Rusya nın ilgi alanına bırakılmıştır yılında Gürcistan da yaşanan iktidar değişikliği sonrasında yeni başkan İvanişvili, Rusya ile ilişkileri normalleştirmeyi hedeflemiştir yılında AB ile Ukrayna arasında imzalanması planlanan ortaklık anlaşması da imzalanmayınca Batı eksenine kayan bu iki devletin Rusya nın etkisi altına dönüşü garantilenmiş oldu. Böylece Rusya, Karadeniz de istediği sonuca ulaşmıştır yılında Ukrayna da yaşanan iktidar değişikliği ve Donetsk te meydana gelen çatışmalar sonucunda Yanukoviç Rusya ya kaçmış ve Karadeniz politikalarını ve jeopolitiğini doğrudan değiştirecek süreç başlamış; Rusya, Kırım ı ilhak etmiştir. Kırım'ın Rusya'ya resmen dahil olmasından sonra, Rusya bölgede çok hızlı bir şekilde kendi yönetimine karşı olanlara karşı tasfiye politikalarına girişmiştir. Rusya nın Kırım ı ilhakı Batının bölgeden dikkatini çekmesinin en ciddi sonucu olmuştur. İlhaktan sonra verilen tepkiler ve ekonomik yaptırım kararları Rusya nın bu hamlesinin önüne geçememiştir. Rusya geri dönülemez bir şekilde Karadeniz de uzun bir aradan sonra jeopolitik açıdan önemli bir zafer elde etmiştir. 24 Kasım 2015 te Türkiye nin Rus uçağını düşürmesi ile birlikte Rusya, Karadeniz den sonra Ortadoğu da da etkin siyaset yürüttüğü görünür hal almıştır. Bu durum Türkiye ile Rusya arasında ciddi bir krize neden olurken, bundan sonraki süreçte Ortadoğu politikaları da değişmeye başlayacaktır. Son on yılın gelişmelerini özetlemek gerekirse; 2008 Baharında Gürcistan NATO üyelik eylem planına dahil edildi yazında Rusya nın Gürcistan müdahalesi 1 Ocak 2009 Rusya ile Ukrayna arasında doğalgaz krizi. Rusya-AB ilişkileri gerginleşti Arap baharının başlaması 2011 TANAP 2012 Gürcistan da iktidar değişikliği AB ile Ukrayna arasında imzalanması düşünülen Ortaklık Anlaşması Rusya nın baskısıyla imzalanmadı ABD nin Suriye müdahalesi 3 rd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov

6 G.ERBAŞ DOĞAN 2014 Ocak Ukrayna da meydan olayları, iktidar değişikliği, Donetsk te çatışmalar, Yanukoviç Rusya ya kaçtı 2014 Rusya nın Kırım ı ilhak etmesi. 24 Kasım 2015 Rus uçağı Türkiye tarafından düşürüldü. GENEL DEĞERLENDİRME 2007 den itibaren Karadeniz de artan Rus etkisini görülmektedir. Rusya 90 lar boyunca kaybettiği gücünü bölgede yeniden kazanmıştır. Türkiye 90 lara hızlı başlamış fakat zaman içinde yerini kaybetmiştir. Bu değişim özellikle askeri açıdan kendini göstermektedir. Rusya'nın güney askeri bölgesinde düzenlenen Kafkasya 2016 tatbikatlarının sonuçlarının değerlendirildiği bir toplantıda konuşan Rus Genel Kurmay Başkanı Gerasimov, "Bundan birkaç yıl önce Rus (Karadeniz) filosunun askeri kapasitesi Türk Deniz Kuvvetleri'ninkiyle kontrast halindeydi. O zamanlar Türkiye'nin neredeyse Karadeniz'in efendisi olduğu söyleniyordu. Artık her şey değişti." diyerek bu durumu özetlemektedir. Askeri açıdan belirgin bir şekilde Rusya lehine değişen duruma karşı NATO bir takım hamlelerde bulunmaktadır. Romanya daki kara üssünü asker sayısı ve teçhizat açısından zenginleştiren NATO nun bu gibi hamleleri, bölgede askeri üstünlüğü dengelemeye yönelik olarak değerlendirilebilir. Son on yılda bölge, askeri ve enerji konularında küresel aktörlerin mücadelesine sahne olmaktadır. Askeri açıdan üstünlük Rusya lehine dönmüşse de enerji alanında TANAP gibi projelerle Rusya nın mutlak üstünlüğü engellenmeye çalışılmaktadır. Bölgede özellikle enerji alanında çeşitliliğin artması ve Rus tekelinin kırılması hem Türkiye hem de bölgesel güvenlik için sın derece önemlidir. Önümüzdeki on yılın da bu iki başlık altında geçmesi kaçınılmazdır. 21. yüzyılda, Bilgi ve İletişim Teknolojilerinin (BİT'ler) hızla gelişmesi, bilgi, iletişim ve yeni ekonomik fırsatlara anında erişim sağlayarak küresel ekonomiyi ve yaşam biçimini kökten değiştirdi. İşletmeler, rekabet edebilmek için Internet'i giderek daha fazla kullanmakta, teknolojiye bağımlılıkları artarak devam etmektedir. İşletmelere, olumlu etkileri olan bilişim teknolojilerinin bir takım olumsuz etkileri de bulunmaktadır rd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov. 2017

7 KAYNAKÇA Akın E. (2007). The New Geopolitical Order in the Black Sea Region, Türkiye Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığı, < Holmes J. (2014). The Geopolitics of the Black Sea, The Diplomat, < Forbrig J. (2014). Will Ukraine s Crimea Region Be European s Next Frozen Conflict, < Gürdeniz C. (2013). Hedefteki Donanma, Kırmızı Kedi Yayınevi, İstanbul. Özü A. (2006). The Black Sea as an Energy Transit Corridor, Turkish Policy Quarterly. Özdal H. (2016). Sovyetler Birliği nin Dağılmasından Kırım ın İlhakına Rus Dış Politikasında Ukrayna, USAK Yayınları, Ankara. Sputniknews (2016) < 3 rd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), Nov