ORM 424 SULAK ALAN EKOLOJİSİ. I. Hafta Sulak Alanlar ve Sınıflandırılması Yrd. Doç. Dr. Arda Özen DERS KAYNAKLARI

Transkript

1 ORM 424 SULAK ALAN EKOLOJİSİ I. Hafta Sulak Alanlar ve Sınıflandırılması Yrd. Doç. Dr. Arda Özen Konular 1.Sulak Alanlar ve Sınıflandırılması Ders İçeriği ve Programı 2.Sulak Alan Çevresi; Sulak Alan Toprağı, Sulak Alan Biyojeokimyası 3.Sulak Alan Hidrolojisi 4.Sulak Alan Bitkileri ve Adaptasyonları 5.Sulak Alan Canlıları Hayvanlar ve Mikroorganizmalar 6.Sulak Alan İşlev ve Değerleri 7. Sulak Alan Sorunları 8. Su Kirliliği ve Nedenleri 9.İklim Değişikliği ve Sulak Alanlar 10.Yapay Sulak Alan ve Arıtma Sistemleri Değerlendirme Ölçütleri Etkinlik Adet Yüzde (%) Ara Sınav 1 25 Ödevler 1 25 Yarıyıl Sonu Sınavı 1 50 DERS KAYNAKLARI Devamsızlık : % hafta 4 devamsızlıktan fazla olursa öğrenci FF2 den kalır. Vize ve Finale alınmaz. Ders devam durumu kanaat notu olarak kullanılacaktır Sulak-Alanlar%C4%B1ndan-Yans%C4%B1malar-00-bask%C4%B1.pdf Sites.pdf 1

2 Dünyanın su varlığı yaklaşık 1.4 milyar km 3 dür. Kullanılabilir Tatlı Su Kullanılamayan Tatlı Su Tuzlu Su Kaynak: TEMA Tüm bu suyun ise sadece 35 milyon km 3 ü yani %2.5 i ise tatlı sudan oluşur Doğalgaz 9% İnternet 10% KESİNTİ KORKUSU Ekoloji, organizmalarla, içinde yaşadıkları ortamı ve bu iki varlığa ait karşılıklı etki ve ilişkileri inceleyen bir bilim dalı olarak tanımlanabilir. Bu tanımlamadaki organizmalar, diğer bir deyim ile canlılar; insan, hayvan ve bitkilere ait bireyleri veya bunlardan oluşmuş toplumları ifade etmektedir. Organizmaların içinde yaşadıkları ortam deyimi ise cansız çevre olarak da ifade edilir ve hava, su, toprak, ışık gibi faktörleri kapsar. Elektrik 23% Su 58% Kaynak: Birleşik Ödeme, Kişilik anket 12 2

3 EKOSİSTEM Ekosistem İklim Arazi Şekli Kendi aralarında etkileşim içerisinde olan tüm organizmaları Toprak ve cansız ortam bileşenlerini içine alan, mekansal olarak belirli bir yeri kaplayan yeryüzü birimleridir. Mikro Canlılar Canlı ve cansız çevre bakımından benzer özelliklere sahip Hayvanlar Vejetasyon alanlardır Ekoloji Canlı ve cansız varlıklar arasındaki ilişkileri inceler Cansızlar Işık Su Rüzgar Toprak ve sudaki Besin Canlılar Bitkiler Hayvanlar Mikroorganizmalar Maddeleri Sıcaklık Solar Radyasyon Atmosfer... Ekolojik Çalışmaların Kapsamı Organizmaların çevreleri ve birbirleri ile olan ilişkilerini inceler Abiyotik İklim Bilimi Hidroloji Oşinografi Fizik Kimya Jeoloji Toprak,... Biyotik Hayvan davranışları Taksonomi Fizyoloji Genetik Biyokimya Matematik 3

4 Çok çeşitli hidrolojik koşullar Wetland hydroperiod is the seasonal pattern of the water Su ya yüzey suyu olarak yada bitkilerin kökleri seviyesinde bulunur level of a wetland. It defines the rise and fall of a wetland s surface. Relative Su seviyesi depth Kendine has Toprak ve Kimyasal Döngüler içerir. M A N M M J H JT A A E JO FS M S EOK NA D Aylar Biyota Suda yaşayan bitkiler (Hidrofit) ve ona bağlı çok zengin biyo çeşitlilik Sulak alanların 3 Temel Özelliği 4

5 Sulak alanların Dünyada Yayılımı!!!!!! Sulak alanlar Antartika hariç her yerde bütün coğrafyalarda bulunurlar. 2.6 M km2 tropikal 2.1 M km2 subtropikal. 1 M km2 Ilıman 2.6 M km2 boreal 0.2 M km2 Kutup Bölgesinde bulunur. *Dünyanın en kurak yeridir, kıtanın bazı yerlerine 2 milyon sene yağmur yağmamıştır. *Antarktika'yı ortalama m kalınlığında büyük bir buz katmanı zırh gibi örter. *Güney Kutbu'nda yeryüzünün en soğuk ve en fırtınalı iklimi egemendir. Ortalama sıcaklık yaz aylarında -20 C dir ve bu, güneyden fırtınalar estiğinde -70 C'ye kadar düşebilir. Coğrafi Güney Kutbu noktasında bulunan ABD gözlem istasyonunda yapılmış ölçümlerde sıcaklığın yıllık ortalamasının -50 C olduğu, en sıcak ayda ancak -29 C'ye yükseldiği belirlenmiştir. Toplam kapladıkları alan 7-9 milyon km2 (%4-6)!!!!!! Antartika hariç her yerde bütün coğrafyalarda bulunurlar. Sulak alanların Ülkemizde Yayılımı Türkiye, sulak alanlar bakımından Avrupa ve Ortadoğu nun en önemli ülkelerinden biri kabul edilmektedir. Bunun başlıca iki sebebi bulunmaktadır; Birincisi Türkiye nin farklı ekolojik karakterdeki zengin ve çeşitli sulak alan habitatlarına sahip olması, İkincisi ise batı palearktik bölgedeki 4 önemli kuş göç yolundan ikisinin Türkiye üzerinden geçmesidir. Özellikle göçmen kuşlar açısından anahtar konumunda olan ülkemiz 1994 yılında Ramsar Sözleşmesini imzalamıştır. Ülkemizde, 135 uluslararası önemde (14 ü RAMSAR alanı) sulak alan olduğu tespit edilmiştir. Karasal Ekosistem Fizikokimyasal Biyota Karasal ekosistem ile göl, nehir gibi sucul ekosistem arasında geçiş gösterirler ve Hidrolojik koşullara bağlı olarak her iki ekosistemin özelliklerini de taşırlar. Sulakalan Besin ve sucul canlı hareketi Besin girdisi Hidroloji Sulakalan Ekosistemi Sulak alanlar, gerek ekolojik dengenin sağlanmasında, gerekse biyolojik çeşitliliğin korunmasında büyük önem taşımalarının yanı sıra, yöre ve ülke ekonomisine çok büyük katkıları olan ekosistemlerdir. Gelecekte yaşanacak büyük krizlerin ve çatışmaların su kaynakları ve sulak alanlar üzerinde yoğunlaşacağı gerçeği de dikkate alındığında bu alanların ne kadar mühim olduğu daha da iyi anlaşılmaktadır. Bazen/her zaman suyla kaplı Besin: kaynak, değiştirir Genel olarak yüksek: su bitkileri Karasal ekosistemle geçiş içindeki Göller/sulakalanlar 5

6 Sulak alan Yönetimi ve Yöneticisi Sulak alan Yönetimi ve Yöneticisi: Bilimsel yaklaşımla, kurumsal, yasal ve ekonomik yaklaşımlar arasında denge kurmayı hedefler ve sürdürülebilir bir sulak alan yönetimini hedefler. Sulakalan Bilimcisi: sulak alan fonksiyon ve değerlerini oluşturan tüm süreçleri ve mekanizmaları araştırıp ortaya koymaya çalışır. Sulak alan ekosistemlerinin kesin ve net bir tanımını yapmak oldukça zordur. Sulak alanlar mevsimsel olarak karasal ya da sucul ekosistem özelliği taşıyabilirler. Ülkelerdeki devletler, bilim adamları ya da organizasyonlar kendi amaçlarına göre farklı sulak alan tanımlamaları yapmıştır ve bu nedenle tanımlamada yaklaşım farkları ortaya çıkmaktadır. Uluslararası anlaşmalarla başlayan sulakalan koruma önem kazanınca 1970 lerden başlayarak kesin bir tanım ihtiyacı doğdu. Ramsar Sözleşmesi ne göre*; Doğal veya Yapay Devamlı veya Geçici Suları durgun veya Akıntılı Tatlı, Acı veya Tuzlu Denizlerin gel-git hareketinin çekilme devresinde 6 metreyi geçmeyen derinlikleri kapsayan Bütün sular, bataklık, sazlık ve turbiyerler olarak tanımlanır. *İran ın Ramsar kentinde 1971 yılında imzalanan ve sulak alanların korunmasını ve akılcı kullanımını hedefleyen, kısaca Ramsar Sözleşmesi adıyla anılan sözleşmeye Türkiye, 1994 yılında taraf olmuştur. Ramsar Sulak Alan Tipleri Sulak alan sistemleri, Ramsar Sözleşmesi tarafından, sulak alanların coğrafi koşullarına ya da oluşum mekanizmasına göre 42 sulak alan tipi sınıflandırılmıştır. Denizel ve Kıyısal Sulak Alanlar Karasal Sulak Alanlar Yapay Sulak Alanlar 6

7 A B C D E F G H I J K sürekli sığ denizel sular (git döneminde 6 metreden sığ; koylar ve boğazları kapsar) denizel sucul gelgit yatakları; yosun yatakları, tropik denizel söğütlükleri kapsar mercan resifleri kayalık denizel sahiller; kayalık denizötesi adaları ve falezleri kapsar kum ve çakıllı sahiller; kumul burunları, girintileri, adacıkları, kumul sistemleri haliç suları; haliçlerin ve deltalardaki haliç sistemlerinin sürekli suları gelgit çamur, kum ya da tuz düzlükleri gelgit sazlıkları; tuzcul sazlıklar ve söğütlükler, tuzlalar, acı tatlı gelgit sazlıkları gelgit ormanlı sulak alanlar; mangrov bataklıkları, gelgit tatlısu bataklık ormanları kıyısal acı/tuzlu lagünleri; görece sığ denizle bağlantılı, acı tuzlu lagünleri kapsar kıyısal tatlısu lagünleri; tatlısu delta lagünlerini kapsar A sürekli sığ denizel sular (git döneminde 6 metreden sığ koylar ve boğazları da kapsar) B denizel sucul gelgit yatakları; yosun yatakları, tropik denizel çayırlıkları kapsar C Mercan resifleri Mercan resifleri canlı organizmaların ürettiği yapılardır. Az miktar besin içeren deniz sularında bulunur. Çoğu resifte, baskın organizmalar kalsiyum karbonattan oluşan bir dış iskelete sahip taş mercanları ve kolonyal sölenterlerdir. İskeletsel materyaller, dalga hareketleri ve biyoerozyon ile parçalanıp yığılarak yaşayan mercanlar ve çok çeşitli hayvanlar ve bitkilerden oluşan yaşamı destekleyen kalsiyumlu bir oluşum meydana getirirler. Mercan resifleri yaklaşık olarak okyanusların yüzey alanlarının yüzde birini örter. Genelde özellikle Pasifik Okyanusu'nda olmak üzere tropikal sularda sığ derinliklerde bulunur, ancak derin ve soğuk su mercanları da daha küçük ölçekte bulunabilmektedir. Mercan resifleri dünyadaki en zengin ve en çeşitli ekosistemlerinden bazılarını oluştururlar. D kayalık denizel sahiller; kayalık deniz ötesi adaları ve falezleri (dik kayalık sahiller) kapsar E kum ve çakıllı sahiller; kumul burunları, girintileri, adacıkları, kumul sistemleri Antalya Patara Sinop Sarıkum 7

8 F Haliç suları; Nehrin ağzındaki koy, nehrin denizle birleştiği geniş ve açık yer. Haliç bir ya da birden fazla akarsuyun denizin tuzlu suyuyla karıştığı su kütleleridir. Karasal ortamla deniz arasındaki bu geçiş alanları temel olarak denizin dalga etkisiyle oluşur, ancak rüzgarın ve yine dalgaların aşındırma etkisiyle yayvan bir morfolojiye sahip olur, sonuçta daha akarsuya benzer bir yapıya kavuşur. G gelgit çamur, kum ya da tuz düzlükleri Gel git arası deniz seviyesi farkı fazla olduğundan, kot farkının az olduğu sahil kesimlerinde bu çekilme mesafesi kilometrelerle ifade edilen boyutlara ulaşabilir. Denizin çekildiği dönemde ortaya çıkan kumul düzlükler önemli ekosistemler oluştururlar. H gelgit sazlıkları; tuzcul sazlıklar ve çayırlıklar, tuzlalar, acı tatlı gelgit sazlıkları Gel git arası deniz seviyesi farkının fazla olduğu, kot farkının az olduğu sahil kesimlerinde çekilme nedeniyle çok geniş alanlar oluşabilir. Bu alanlarda sazlanma olduğu takdirde, özellikle denizel habitatlara bağımlı türler için son derece kıymetli ortamlar oluşabilir. I ormanlı gelgit sulak alanları; mangrov bataklıkları, gelgit tatlısu bataklık ormanları J kıyısal acı/tuzlu lagünleri; görece sığ denizle bağlantılı, acı tuzlu lagünleri kapsar Lagünler, denizden kıyı kordonu ile ayrılan göl. Bu kıyı kordonu, bir set veya dar bir kanal da olabilir. Lagünler, bir akarsuyun taşıyıp getirdiği kumları, kıyıya yığması ile olduğu gibi, denizin sürükleyip getirdiği çakıl, kum ve molozların bir koy veya körfez önüne yığılmasından da meydana gelebilir Hersek Lagünü K kıyısal tatlısu lagünleri; tatlısu delta lagünlerini kapsar Diğer lagün sistemleriyle aynı şekilde oluşurlar. Fark ise, lagünü besleyen tatlı suların lagünün hidrokimyasal bileşimini tatlı su baskın olacak şekilde değiştirmesidir. Bu durumda sucul fauna da tatlı su baskın bir hidrokimyasal yapıya göre şekillenir. Özellikle tuzlusu bağlantısının (sıklıkla denizle olan bağlantı) sürekli olmaması ve bu dönemselliğin boyutu, lagündeki suyun kimyasal yapısının ne derece tatlı su karakterinde olacağını belirler. Kocaçay Lagünü,Bursa 8

9 L M N O P Q R Sp Ss sürekli karasal deltalar sürekli dere/nehir/ırmaklar; şelalaleri de içerir mevsimsel/geçici/düzensiz dere/nehir/ırmaklar sürekli tatlısu gölleri (8 ha dan fazla); geniş menderes göllerini de kapsar mevsimsel/geçici tatlısu gölleri (8 ha dan fazla); taşkın ovası göllerini de kapsar sürekli tuzlu/acı/alkalin göller mevsimsel/geçici tuzlu/acı/alkalin göller ve ovalar sürekli tuzlu/acı/alkalin sazlık ve gölcükler mevsimsel/geçici tuzlu/acı/alkalin göller ve ovalar Tp Ts U Va Vt W Xf Xp Y Zg Zk sürekli tatlısu sazlık/gölcükleri; göletler (8 ha dan küçük), inorganik topraklarda en azından büyüme sezonunun çoğunda su altında ve bitki gelişen bataklıklar, sazlıklar mevsimsel/geçici tatlısu sazlık/gölcükleri; inorganik topraklarda yol banket çukurları, mevsimsel su basar söğütlükler, sulak çayırlar ağaçsız turbiyerler; açık batak veya fundalıklar, bataklıklar alpin sulak alanları; alpin söğütlükleri, mevsimsel kar eriyikleri tundra sulak alanları; tundra gölcükleri, mevsimsel kar eriyikleri fundalık baskın sulak alanlar; fundalık bataklık ve sazlıklar tatlısu, ağaçlı sulak alanlar; inorganik topraklarda tatlısu bataklık ormanları, mevsimsel subasar koruluklar, ağaçlı bataklıklar ağaçlı turbiyerler; turba bataklık ormanları tatlısu kaynakları, vahalar Jeotermal sulak alanlar yeraltı karst ve mağara hidrolojik sistemleri L sürekli karasal deltalar Karalardaki, iç suları (göl, baraj gölü) besleyen akarsuların mansapta, son noktada oluşturdukları alüvyonlu birikinti yapılarıdırlar. Boyutları akarsuyun debisi, dolayısıyla taşıma kapasitesi ve arazi eğimi gibi iç ve dış faktörlerce kontrol edilir. Taşkın dönemlerinde su altında kalan, suyun çekilme döneminde ise yüzeylenen küçük adacıklar, çoğu kez su kuşlarının üreme ve kışlaması açısından hayati önem taşır. M sürekli dere/nehir/ırmaklar; şelalaleri de içerir N mevsimsel/geçici/düzensiz dere/nehir/ırmaklar O sürekli tatlısu gölleri (8 ha dan fazla); geniş menderes göllerini de kapsar Tüm su yılı boyunca, ekosistem işlevlerini sağlayacak şekilde su aynasına sahip,hidrokimyasal açıdan tatlı su karakterine sahip su bulunduran göller bu sınıfta ele alınır. Su seviyesi dönemsel olarak değişse de, alanın sulak alan olarak tanımlanmasına neden olan biyoçeşitlilik unsurlarının ekosistem içerisindeki varlıklarını devam ettirebileceği miktarda su daima vardır. 9

10 P mevsimsel/geçici tatlısu gölleri (8 ha dan fazla); taşkın ovası göllerini de kapsar R mevsimsel/geçici tuzlu/acı/alkalin göller ve ovalar Sp sürekli tuzlu/acı/alkalin sazlık ve gölcükler Ss mevsimsel/geçici tuzlu/acı/alkalin göller ve ovalar Tp sürekli tatlısu sazlık/gölcükleri; göletler (8 ha dan küçük), inorganik topraklarda en azından büyüme sezonunun çoğunda su altında ve bitki gelişen bataklıklar, sazlıklar Ts mevsimsel/geçici tatlısu sazlık/gölcükleri; inorganik topraklarda yol banket çukurları, mevsimsel su basar çayırlar, sulak çayırlar 10

11 U ağaçsız turbiyerler; açık batak veya fundalıklar, bataklıklar Özellikle geçmiş dönemlerde suya yüzde yüz doygun durumda olmuş olan, ancak günümüzde çeşitli sebeplerle hidrolojik açıdan bu vasfını yitirmiş turbiyerler bu tanım altında ele alınmaktadır. Bugün ekonomik olarak işletilmekte olan pek çok turbiyer bu özelliklere sahiptir. Va alpin sulak alanları; alpin çayırlıkları, mevsimsel kar eriyikleri Alp Himalaya kuşağında yer alan dağlar arasında, başta buzulların erimesi olmak üzere çeşitli fiiksel koşullar altında oluşmuş olan sulak alan ekosistemleridirler. Alansal büyüklükleri fazla olmamakla birlikte, özellikle insan etkisinden uzakta olmaları sebebiyle sulak alanlara bağımlı türler açısından güvenli, temiz habitatlar oluştururlar. Suları genellikle tatlı su karakterindedir. Derinlikleri değişken olan bu sulak alanlar barındırdıkları su hacminin büyüklüğü, boşalım unsurları gibi fiiksel özelliklere bağlı olarak mevsimsel ya da sürekli olabilirler. Vt tundra sulak alanları; tundra gölcükleri, mevsimsel kar eriyikleri Tundra gölcükleri ve kar eriyiklerinin oluşturduğu, daha çok Rusya ya özgü sulak alan ekosistemleridirler. W fundalık baskın sulak alanlar; fundalık bataklık ve sazlıklar Fundalık karakterinde olan su basar ağaçlıklar, sazlıklar ve bataklıkları kapsar. Kuzey ülkelerinde rastlanan, yapısına likenlerin de katıldığı bodur ot toplulukları tundra olarak tanımlanır. Ilıman kuşağın kuzeyinden kutuplara doğru yaklaşıldıkça ormanların yerini, bodur çalılar ile karayosunları ve likenlerden meydana gelen tundralar alır. Xf tatlısu, ağaçlı sulak alanlar; Anorganik topraklarda tatlısu bataklık ormanları, mevsimsel subasar koruluklar, ağaçlı bataklıklar Xp ağaçlı turbiyerler; turba bataklık ormanları İğneada subasar ormanı 11

12 Y tatlısu kaynakları, vahalar Zg Jeotermal sulak alanlar Zk yeraltı karst ve mağara hidrolojik sistemleri 1 su ürünleri üretim havuzları (örneğin balık) 2 havuzlar; çiftlik havuzları, depolama havuzları, küçük tanklar (8 ha dan küçük) 3 sulanan araziler; sulama kanalları ve çeltikler 4 mevsimsel taşkın tarım arazileri (yoğun kullanılan sulak çayır ve otlaklar) 5 tuz işletme alanları; tuz panoları, tuzlalar vd. 6 su depolama alanları; rezervuarlar/barajlar/bentler/göletler (8 ha dan büyük) 7 kazılar; moloz/kiremit/kil kazıları, maden ocakları 8 atıksu arıtma alanları; çökeltme havuzları, oksidasyon havzaları 9 kanal ve kanaletler, arklar 1 su ürünleri üretim havuzları (örneğin balık) 2 havuzlar; çiftlik havuzları, depolama havuzları, küçük tanklar (8 ha dan küçük) 12

13 3 sulanan araziler; sulama kanalları ve çeltikler 4 mevsimsel taşkın tarım arazileri (yoğun kullanılan sulak çayır ve otlaklar) 5 tuz işletme alanları; tuz panoları, tuzlalar vd. 6 su depolama alanları; rezervuarlar/barajlar/bentler/göletler (8 ha dan büyük) 7 kazılar; moloz/kiremit/kil kazıları, maden ocakları 8 Atık su arıtma alanları; çökeltme havuzları, oksidasyon havzaları 13

14 9 kanal ve kanaletler, arklar 14