İSTANBUL DAKİ TÜRK İNANÇ KAYNAKLI MOTİFLİ TARİHİ MEZAR TAŞLARININ BOZULMA NEDENLERİ VE RESTORASYON YÖNTEMLERİ. Hayri YILMAZ

Transkript

1 i İSTANBUL DAKİ TÜRK İNANÇ KAYNAKLI MOTİFLİ TARİHİ MEZAR TAŞLARININ BOZULMA NEDENLERİ VE RESTORASYON YÖNTEMLERİ Hayri YILMAZ YÜKSEK LİSANS TEZİ YAPI EĞİTİMİ GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ŞUBAT 2010 ANKARA

2 ii Hayri YILMAZ tarafından hazırlanan İSTANBUL DAKİ TÜRK İNANÇ KAYNAKLI MOTİFLİ TARİHİ MEZAR TAŞLARININ BOZULMA NEDENLERİ VE RESTORASYON YÖNTEMLERİ adlı bu tezin Yüksek Lisans tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Yrd. Doç. Dr. Osman ŞİMŞEK Tez Danışmanı, Yapı Eğitimi Anabilim Dalı.. Bu çalışma, jürimiz tarafından oy birliği ile Yapı Eğitimi Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Prof. Dr. İlhan ÖZKEÇECİ Türk Dili Edebiyatı Anabilim Dalı, F.Ü.. Yrd. Doç. Dr. Osman ŞİMŞEK Yapı Eğitimi Anabilim Dalı, G. Ü.. Yrd. Doç. Dr. Hanifi TOKGÖZ Yapı Eğitimi Anabilim Dalı, G. Ü... Tarih: Bu tez ile Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yönetim Kurulu Yüksek Lisans derecesini onamıştır. Prof. Dr. Bilal TOKLU Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürü.

3 iii TEZ BİLDİRİMİ Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada orijinal olmayan her türlü kaynağa eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm. Hayri YILMAZ

4 iv İSTANBUL DAKİ TÜRK İNANÇ KAYNAKLI MOTİFLİ TARİHİ MEZAR TAŞLARININ BOZULMA NEDENLERİ VE RESTORASYON YÖNTEMLERİ (Yüksek Lisans Tezi) Hayri YILMAZ GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Şubat 2010 ÖZET İstanbul daki tarihi mezar taşları üzerinde inanç kaynaklı ve sembolik motifler mevcuttur. Yazma eserlerden bu motifler araştırılmıştır. Bu inanç kaynaklı ve sembolik motiflerin başında çiçek motifleri (lale, gül, sümbül, çark-ı felek) gelmektedir. Diğerleri sırasıyla hat yazıları, ağaç, meyve ağacı ve meyve motifleri, geometrik motifler (hilal, ay, yıldız), hançer ve kandil motifleri gelmektedir. İstanbul tarihi Türk mezar taşları ve bozulma nedenleri araştırılmıştır. Bozulma nedenlerinin başında atmosfer etkileri ve canlılara bağlı bozulma gelmektedir. Tarihi mezar taşlarının temizlenmesi mekanik ve kimyasal yöntemlerle yapılmaktadır. Bilim Kodu : Anahtar Kelimeler : Tarihi mezar taşı, inanç kaynaklı motif, mezar taşı bozulma nedeni, mezar taşı restorasyonu Sayfa Adedi : 99 Tez Yöneticisi : Yrd. Doç. Dr. Osman ŞİMŞEK

5 v THE CAUSES OF CORRUPTION AND THE RESTORATION METHODS OF TURKISH BELIEF ORIGINATED AND MOTIVES OF HISTORICAL TOMBSTONES IN İSTANBUL (M.Sc. Thesis) Hayri YILMAZ GAZİ UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY February 2010 ABSTRACT The belief originated and symbolic motives are available on the tombstones in İstanbul. These motives were investigated from manuscripts. The most important of these belief originated and symbolic motives are flowers motives (tulips, roses, hyacinths, wheel-i fate). In order, the the others are writings respectively lines, trees, fruit trees and fruit motives, geometric patterns (crescent, moon, stars), daggers and candles motives. The historical Turkish tombstones in İstanbul and the causes of corruption are the effects of atmosphere and the causes that the creatures caused. Clean of the historical gravestones is performed in chemical or machenical ways. Science Code : Key Words : Old gravestone, belief originated motif, gravestone cause deterioration, gravestone restoration Page Number : 99 Adviser : Assist. Prof. Dr. Osman ŞİMŞEK

6 vi TEŞEKKÜR Çalışmalarım boyunca değerli yardım ve katkılarıyla beni yönlendiren sayın hocam Yrd. Doç. Dr. Osman ŞİMŞEK e, eserlerinden ve yardımlarından faydalandığım Prof. Dr. İlhan ÖZKEÇECİ ye, Orhun Restorasyon un sahibi Orhan Hıdıroğlu na, İsov Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi ndeki mesai arkadaşlarıma ve manevi destekleriyle beni hiçbir zaman yalnız bırakmayan aileme teşekkürü bir borç bilirim.

7 vii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... iv ABSTRACT... v TEŞEKKÜR... vi İÇİNDEKİLER... vii RESİMLERİN LİSTESİ... x 1. GİRİŞ İSTANBUL DAKİ TARİHİ MEZAR TAŞLARINDA TÜRK İNANÇ KAYNAKLIMOTİFLERİNİN İNCELENMESİ Hat Yazıları Çiçek Motifleri Lale motifi Gül motifi Sümbül motifi Çark-ı felek motifi Ağaç,Meyve Ağacı ve Meyve Motifleri Ağaç ve bitki motifleri Hayat ağacı motifi Servi ağacı motifi Meyve ve meyve ağaçlı motifler Geometrik Motifler Hilal, ay ve yıldız motifleri... 32

8 viii Sayfa 2.5. Kılıç, Silah, Kama veya Hançer Motifleri Kandil motifi İSTANBUL DAKİ TARİHİ TÜRK MEZAR TAŞLARININ İNCELENMESİ Mezar Tipleri Şahideli mezarlar Pehleli (kapak taşlı) mezarlar Sandukalı (lahit) mezarlar İSTANBUL DAKİTARİHİ MEZARTAŞLARININBOZULMA NEDENLERİNİN ARAŞTIRILMASI İç (Bünyesel) Bozulma Nedenleri Mineral bileşime bağlı nedenler Dokusal özelliklere bağlı nedenler Kimyasal bileşimle ilgili nedenler Fiziksel özelliklere bağlı nedenler Dış Etkilerle Oluşan Bozulma Nedenler Mekanik etkiler Isı etkileri Atmosfer etkileri (su, nem, tuz ve hava kirliliği) Canlılara bağlı bozulma nedenleri TARİHİ MEZAR TAŞLARINDA RESTORASYON YÖNTEMLERİ Röleve ve Restorasyon Çizimleri Belgeleme (Görünür Belgeleme) Teşhis... 76

9 ix Sayfa 5.4. Çevre Temizliği Tarihi Mezar Taşlarını Temizleme Yöntemleri Mekanik temizlik Kimyasal temizlik Tarihi Mezar Taşlarını Sağlamlaştırma Yöntemler Kimyasallarla sağlamlaştırma Tarihi mezar taşlarının onarılması Tarihi Mezar Taşlarında Yüzeysel Koruma ve Bakım Yöntemleri İklimsel-çevresel koruma Kimyasal-fiziksel koruma Bakım SONUÇ VE ÖNERİLER Sonuçlar Öneriler.94 KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ... 98

10 x RESİMLERİN LİSTESİ Resim Sayfa Resim 2.1. Hat süslemeli tarihi mezar taşı başlığı... 5 Resim 2.2. Kufi hat yazılı besmeleler... 6 Resim 2.3. Hat yazı çeşitleri... 7 Resim 2.4. Tuğra motifli mezar taşı başlığı... 8 Resim 2.5. Tuğra şekilli besmele... 9 Resim 2.6. Hüve l-baki yazılı mezar taşı başlığı Resim 2.7. Osmanlı arması Resim 2.8. Lale ve gül motifli mezar taşı başlığı Resim 2.9. Tarihi mezar taşında lale motifi Resim Ters lale motifli tarihi mezar taşı Resim Gül motifli tarihi kadın mezar taşı başlığı Resim Gül motifli tarihi ayak mezar taşı Resim Sümbül motifli tarihi Sümbülî mezar taşı Resim Sandukalı mezar taşında çark-ı felek motifi Resim Tarihi mezar taşında çark-ı felek motifi kompozisyonu Resim Hayat ağacı motifi Resim Mezar taşında boynu bükük servi ve asma yapraklı üzüm motifi Resim Üç servili motifli tarihi mezar taşı Resim Külah üzerinde servi motifi Resim Tarihi sandukalı mezar taşında kâsede nar motifleri Resim Tarihi mezar taşında meyveli hurma ağacı motifi... 27

11 xi Resim Sayfa Resim Asma ve üzüm motifli tarihi kadın ayak mezar taşı Resim Kâsede üzüm ve armut meyve motifli ayak mezar taşı Resim Geometrik motifli tarihi mezar taşı Resim Geometrik motifli tarihi mezar taşı köşe detayı Resim Sandukalı tarihi mezar taşında hilal motifi Resim Tarihi mezar taşında Kadiri sembolü 18 köşeli yıldız motifi Resim Tarihi mezar taşında ay ve yıldız motifleri Resim Tarihi mezar taşında kılıç, silah ve savaş aletleri motifleri Resim Tarihi mezar taşında hançer (kama) motifi Resim Tarihi mezar taşında kandil motifi Resim 2.32 Tarihi mezar taşında yaldızlanmış kandil motifi Resim 3.1. Süleymaniye Camii bahçesindeki hazire görüntüsü Resim 3.2. Eski ve yeni mezarların iç içe girmiş hali Resim 3.3. Erkek mezar baş taşı ve üzerindeki bilgilerin yerleri Resim 3.4. Kadın mezar baş taşı ve üzerindeki bilgilerin yerleri Resim 3.5. Atıl durumdaki mezar taşları Resim 3.6. Tarihi denizci mezar taşı Resim 3.7. Tarihi cellat mezarı Resim 3.8. Tarihi yeniçeri mezar taşı başlığı Resim 3.9. Şahideli tarihi mezar Resim Tarihi mezar taşında kâtibi kavuk başlığı Resim Tarihi mezar taşında burmalı sarıklı kavuk başlığı Resim Tarihi mezar taşında Mevlevi tacı (sikke) başlığı... 51

12 xii Resim Sayfa Resim Tarihi mezar taşında Sümbülî tacı başlığı Resim Tarihi mezar taşında Mahmudî fes başlığı Resim Kadın mezar taşı tacı Resim Ayak mezar taşı Resim Pehleli (kapak taşlı) mezar Resim Sandukalı (lahitli) tarihi mezar Resim 4.1. Metal kenedin korozyonuyla oluşan kopma Resim 4.2. Hava kirliliğine bağlı siyah tabaka oluşumu Resim 4.3. Mezar taşında yanlış restorasyon (bilinçsizce yapılan müdahale) Resim 4.4. Tarihi mezar taşında yanlış restorasyon (yapıştırma ve dolgu) Resim 4.5. Tarihi mezarların yağmalanması Resim 4.6. Tarihi mezar taşlarına karşı ilgisizlik Resim 4.7. Tarihi mezar taşında yeşil yosunlaşma Resim 4.8. Tarihi kadın mezar taşında sarı ve yeşil yosunlaşmalar Resim 4.9. Ağaç ve köklerinin tarihi mezar taşına verdiği zarar Resim Ağacın tarihi çocuk mezar taşını içine alışı Resim Sarmaşığın tarihi mezar taşını kaplamış hali Resim Tarihi mezar taşında güvercin ve kuş pisliklerinin verdiği zarar Resim 5.1. Tarihi mezar taşının belgelenmiş hali Resim 5.2. Atmosferik olaylardan kirlenmiş, kabuklaşmış tarihi mezar taşı Resim 5.3. Tarihi mezar taşının mikro kumlama yöntemi ile temizlenmesi anı Resim 5.4. Tarihi mezar taşının mikro kumlama yöntemi ile bir kısmının temizlenmiş hali... 82

13 1 1. GİRİŞ İstanbul tarihi Türk mezarlıkları, Osmanlı dönemi ve sonrası mezarlıklarıdır. Bu mezarlıklarda bulunan mezar taşları taşınabilir kültür varlıklarındandır. Tarihi mezar taşları üzerindeki motiflerin bir kısmı inanç (dini) kaynaklı motiflerdir. Bir motifin inanç kaynaklı olduğunu belirtmek için o motif hakkındaki ortak görüşlere bakılır. Yazma eserlerde o motifin dini, sembolik bir anlamı olması gerekir. Bu amaçla İstanbul tarihi mezarlıklarında Türk inanç kaynaklı motifleri tespit ederken kaynaklardan yararlanma yoluna gidilmiştir. Bu amaçla birçok kaynaktan yararlanılmıştır. İstanbul daki tarihi Türk mezarlıkları Osmanlı döneminden sonraki mezarlıklar olduğu için, mezar taşları üzerindeki inanç kaynaklı motifler de İslam sonrası Osmanlı dönemi motiflerinden oluşmaktadır. Türklerin İslam dinini kabul ettikten sonra ortak İslami motifleri kullanmaları yanında eski kültürlerinden gelen motifleri de terk etmediklerini görüyoruz. Bu da bize Türk sanatının hiçbir zaman milli vasfını kaybetmediğini göstermektedir. İstanbul tarihi mezar taşlarının bozulma nedenleri iki gruba ayrılabilir. Bunlar sırasıyla iç (bünyesel) bozulma nedenleri ve dış etkilerle oluşan bozulma nedenleridir. Tarihi mezar taşlarının restorasyonu sırasıyla; röleve ve restorasyon çizimleri, belgeleme, teşhis, çevre temizliğinden sonra mezar taşlarının temizlenmesi mekanik veya kimyasal yöntemlerden biriyle veya birkaçıyla yapılarak, sağlamlaştırılması, koruma ve bakım önlemleri işlemleriyle bitirilir.

14 2 2. İSTANBUL DAKİ TARİHİ MEZAR TAŞLARINDA TÜRK İNANÇ KAYNAKLI MOTİFLERİNİN İNCELENMESİ Mezar veya kabir, ziyaret edilen ve ölünün gömüldüğü yer anlamına gelir. Toplu halde bulunan mezarlar ise mezarlık, kabristan veya hazire olarak adlandırılır. Hazireler; cami, mescit, tekke veya külliye etrafında genellikle kıble tarafında yer alan mezarlıklardır. Tarihi bir mezarda baş taşı, ayak taşı, kapak taşı veya sanduka taşları bulunabilir. Bu taşlar çoğunlukla motif ve sembollerle süslüdür. Motifin sözlük anlamı Türk Dil Kurumu sözlüğünde şöyle açıklanmaktadır [1]: 1.Yan yana gelerek bir bezeme işini oluşturan ve kendi başlarına birer birlik olan öğelerden her biri. 2. Bir süsleme işinde yinelenen resim ve şekillerden her biri. Bu tanımlara göre motif; süsleme sanatlarında süsleme amacıyla kullanılan desenler, figürler, şekiller olarak düşünülmelidir. Özönder (2003), motiflerin kaynağını ve Türklerde motiflerin etkilendiği alanları şu şekilde ifade etmektedir [2]: "El sanatlarında motifler, binlerce yıllık bilgi, görgü, deneyim, inanç, kültür ve estetiğin birleşmesinden oluşur. Türk motiflerinde, Orta Asya, Orta Doğu, Anadolu coğrafyasının; İslam dan öncesi ve sonrasıyla, inanç dünyasının bilinen tarihiyle 5000 yıllık geçmişinin derin etkileri görülür". İnanç kaynaklı motifler; insanların inandıkları ve bağlı oldukları din veya inançları referans alarak ürettikleri motiflerdir. Bu motifler, başta ibadet yerleri olmak üzere dini ve sivil mimaride, el sanatlarının hemen her alanında kullanılmıştır. Sembol veya remiz kelimelerini Özönder şu şekilde tanımlamaktadır [2]: Açık ve seçik değil de simgeli olarak özel bir anlamı ifade ve temsil eden çizgi, harf, yazı, şekil, işaret, motif, figür.

15 3 Sembol; bir şekilde tasvir eden şeylerdir. Figür ise; insan ve hayvan şeklinin resim, heykel ve süslemedeki canlı suretidir. Türkler tarih boyunca farklı dinleri kabul etmişler (Şamanizm, Budizm, Manihaizm, İslamiyet, vb.) ve bu din ile inançların etkisiyle motifler üretmişlerdir. İslam öncesi Türk motifleri daha çok hayvansal motif ağırlıklıdır. Bu tür motifler Selçuklu dönemine kadar gelmektedir. Osmanlı döneminde ise bu motifler yavaş yavaş terk edilmiş veya stilize edilerek kullanılmıştır. İslam sanatında tasvir yasağı, heykel, put ve her türlü canlı veya canlıya benzer figürlere hoş bakılmamaktadır. Kuran ın ve Peygamberimizin puta tapmayı yasaklaması, Allah yerine herhangi bir şeyin konarak ona tapılmasının yasaklanması, putperestliğe dönüş endişesindendir. Peygamberimiz, üzerinde hayvan figürleri olan asılı haldeki örtüleri kaldırttığını, Hz. Aişe nin aynı örtüyü yastık kılıfı yaptığında Peygamberimizin bir şey demediğini görüyoruz [3]. Yine Peygamberimizin bir hadisinde, içinde köpek ve (canlı hayvan) sureti bulunan eve meleklerin girmeyeceğini bildirmektedir [4]. Bu hadislerden anlıyoruz ki putperestliğin hâkim olduğu o devirde, insanların heykele, resme, tasvire tapma endişesi bulunmaktadır. Fakat resim ve heykellerle biçimlendirilen putlara taparak gizli veya açık Allah a şirk koşmak yasaklanmıştır. Bu endişeler; Türklerin İslam ı kabul ettikten sonra, daha önce kullandıkları hayvansal, figüratif, mitolojik motifleri hemen olmasa da yavaş yavaş terk etmelerine sebep olmuştur. Zamanla bu motifler dini yapılardan tamamen kalksa da saray, kervansaray, köprü, han, hamam, darüşşifa gibi sivil mimaride stilize edilerek kullanılmıştır. Türk süsleme sanatları mihenk taşını İslam düşüncesinden alır. İslam sanatı figür ve tasvire sıcak bakmadığı için tezyinatın en önemli unsuru olan motif seçiminde daha çok bitkisel, geometrik, sembolik tarzlara yer vermiştir.

16 4 İstanbul tarihi Türk mezar taşlarındaki motifler Osmanlı dönemi motifleridir. Bu motifleri sırasıyla incelenirse; 2.1. Hat Yazıları Hat; Arapça yazıyı en güzel bir şekilde yazma sanatı olarak tarif edilebilir. Tarihi mezar taşlarını süsleyen motiflerin başında hat yazıları gelir. Bu yazılar bazen bir ayet, bazen bir hadis veya ölümle ilgili bir söz olabilir. Özkeçeci ler (2007) hat sanatını (hüsnü hat) şu şekilde açıklamaktadırlar [5]: Yazı, tüm yazma kitap sanatlarının varlık sebebidir ve bütün İslam ülkelerinde ilme, dolayısıyla yazıya verilen değer sayesinde önemli bir güzel sanatlar kolu haline gelmiştir. Arapça yazı, çizgi, yol gibi manalara gelen hat kelimesi terim olarak Arapça yazıyı estetik ölçülere bağlı kalıp güzel bir şekilde yazma sanatı (hüsnü hat) anlamında kullanılmıştır. Dolayısıyla bu sanata hüsnü hat ve böyle güzel yazı yazan- lara da hattat denir. Türk sanatında olduğu gibi mezar taşlarında da hat sanatı bir süsleme malzemesi olarak kullanılmıştır. Özkeçeci ler, hat sanatı hakkında şunları yazmaktadırlar [5]: Arapça yazı sisteminde harflerin çeşitli biçimlerde yazılmaya elverişli olmaları, harf- lerin köşeli ve yuvarlak hatlarla muhtelif biçimlendirmelere imkân tanıması yazıları sayısız değişik yoruma açık tutmuştur. Bu sebeple hat sanatı eski kaynaklarda cismani aletlerle meydana getirilen ruhani bir hendesedir (geometri) şeklinde tarif edilmiştir. Türkler İslam ı kabul ettikten sonra Arap alfabesini kullanmaya başlamışlardır. Türk sanatında, hat sanatı çok önemli bir yer tutmaktadır. Yüzyıllar boyunca ekoller geliştirip üstatlar yetiştirerek, eşsiz sanat şaheserleri meydana getirmişlerdir. Türk hattatları, Müslümanların ortak yazısı olan bu yazıya büyük emek vermiş, yeni ufuklar açmış ve ona milli sanat damgasını vurmuşlardır. Hat sanatı ile verilen eserler; başta Kuran-ı Kerim ler olmak üzere kitaplar, cüzler, hilyeler, levhalar, fermanlardır. Mimari tezyinat, ağaç, deri, seramik, maden, kumaş, takı, silah vb. akla gelebilecek tüm estetik objelerde farklı karakterlerde hat yazılar görmek mümkündür. Camilerdeki büyük levhalar ve kuşak yazıları, her tür mimari yapıda ve mezar taşlarında görülen kitabeler hat sanatının heybetli örnekleridir. Resim 2.1 de üzerinde hat süslemeli tarihi mezar taşı başlığı görülmektedir.

17 5 Resim 2.1. Hat süslemeli tarihi mezar taşı başlığı İstanbul tarihi mezar taşlarında çok kullanılan hat sanatı yazı tiplerinden olan Kufi yazı hakkında Özkeçeci ler şunları yazmaktadırlar [5]: Hat sanatı İslam ın ilk devirlerinde ortaya çıkmıştır. Hicretten sonra gelişmeye başlar. Kuran, bu dönemde Medeni ismini alan geometrik, dik ve köşeli bir tarzda yazılmaktaydı. Hz. Ömer in hilafeti zamanında Kufe şehrinde bir hat ekolü doğmuştur. Bu yazıya önce Kufe yazısı denmiş, sonra Kufi şeklinde yayılmıştır. Kufi yazı düz çizgiler ve köşelerden oluşan geometrik bir yazı türüdür. Çiçekli, yapraklı, örgülü, figürlü kufi çeşitleri vardır. Kufi yazılı besmeleler mezar taşlarında çok kullanılmıştır. Resim 2.2 de kufi hat yazılı besmele örnekleri verilmiştir.

18 6 Resim 2.2. Kufi hat yazılı besmeleler Hat sanatında kullanılan diğer yazı tipleri sülüs, nesih, celi, muhakkak, reyhanî, tevki, rika, talik, divani ve siyakattir. Aslanapa (1997), hat sanatının diğer yazı tipleri hakkında şunları yazmaktadır [6]: Sülüs yazı kufinin geometrik köşeli karakterine karşı pek az düz hatlarla yuvarlak bir yazıdır. Sülüs yazı da nesih, sülüs ve celi olarak üçe ayrılır. Nesih, sülüsün temelidir. Kuran ve diğer kitaplarda elde okunacak eserlerde kullanılır. Celi, nesih ve sülüsten sonra gelen büyük, iri yazı demektir. Dini yapılarda kullanılan bir yazı şeklidir. Kuran ın bir sanat eseri olarak yazılması, İstanbul da Türk lerle gerçekleşmiştir. Türk hattat Amasyalı Yakut altı çeşit yazının (sülüs, nesih, muhakkak, reyhanî, tevki, rıka) bütün kaide ve özelliklerini ortaya koyarak Türk yazı sanatının temellerini atmıştır. Daha sonra Şeyh Hamdullah, altı çeşit yazıyı kendi üslubunca geliştirmiş ve zirveye çıkarmıştır. Hattatların kıblesi unvanını alarak hattatların üstadı olmuştur. Sonradan bu yazılara talik ve divani yazılar da eklenmiştir. Şeyh Hamdullah tan sonra gelen en büyük üstatlardan biri de Hafız Osman dır. Farklı tarzlarda Kuran-ı Kerim ler yazmış, ilk defa Hilyeyi (Hz. Peygamber in yazı ile tarifi levhası) levha şekline koyan kendisi olmuştur. Osmanlıların resmi devlet yazılarından biri de siyakattir. Selçuklular daha çok Kufi yazı tipini, Osmanlılar ise Nesih yazı tipini benimsemişlerdir. Resim 2.3 te hat yazı çeşitlerine ait örnekler verilmiştir.

19 7 Resim 2.3. Hat yazı çeşitleri Her padişah için özel olarak yazılmış padişah tuğraları da bu gruba sokulabilir. Tuğra, Osmanlı padişahlarının imza ve nişan yerine kullandıkları şeklin adıdır. Resim 2.4 te tuğra motifli mezar taşı başlığı görülmektedir.

20 8 Resim 2.4. Tuğra motifli mezar taşı başlığı Kuşoğlu (1994), tuğra hakkında şunları yazmaktadır [7]: Osmanlılarda ilk tuğra Osman Bey e aittir. Tuğralar, padişah adına nişancı veya tevkii denilen kişi tarafından çekilirdi (çizilirdi). Nişancılar 18. yüzyılın sonlarına doğru Tuğrakeş (Tuğra çeken hattat) denen birini yardımcı olarak kullanmaya başlamışlardır. Zamanla büyük bir titizlikle üzerinde çalışılarak, başlı başına bir sanat dalı hüviyetini kazanan tuğra yalnızca, ferman, berat, vb. resmi evrak üzerinde olmayıp, devletin yaptırdığı her çeşit eserde, ahşap, taş ve madenlere tuğra yapılmış ve devletin resmi arması olarak kullanılmıştır. Hükümdar olan her padişaha ayrı tuğra çekilmiştir. Tuğra şekli hattatlarca çok beğenildiği için, besmele, ayetler, hadisler ve güzel sözler de tuğra şeklinde yazıldığı olmuştur. Resim 2.5 te verilen tuğra şekilli besmeleler tarihi mezar taşlarında çok kullanılmaktadır.

21 9 Resim 2.5. Tuğra şekilli besmele Kuşoğlu, İstanbul Eyüp teki eski mezar taşları üzerinde bulunan Hüve l-baki (O kalıcıdır) yazılarını araştırmıştır. Kuşoğlu, farklı hat yazılarıyla yazılmış bu yazılar hakkında şunları ifade etmektedir [7]: Öyle sanıyorum ki Besmele nin dışında hiçbir söz Hüve l-baki kadar tekrarlanmamış- tır. Haşr suresinin 22. ayetinde Allah adı O adına dönüştürülmüştür. Yeryüzünde her şey fanidir, gelip geçicidir. Baki olan, yalnız ve ancak Allah tır. Mezar taşlarına Hüve l-baki yazmak Osmanlılarda gelenekleşmiş bir anlayıştır. Resim 2.6 da Hüve l-baki yazılı mezar taşı başlığı görülmektedir. Osmanlı armaları da süsleme amacıyla kullanılan, dini nitelik taşıyan motiflerdir. Bir armada padişah tuğrası, güneş motifi, onikili yıldız, Osmanlı sancağı, kılıç, top, yay, hilafet sancağı, Kuran, terazi, tabanca ve tüfek gibi simgeler ve motifler yer alır. Resim 2.7 de taş üzerine işlenmiş Osmanlı arması görülmektedir.

22 10 Resim 2.6. Hüve l-baki yazılı mezar taşı başlığı Resim 2.7. Osmanlı arması

23 Çiçek Motifleri Doğanay (2004), inanç kaynaklı motifli çiçekler ve kabirlerdeki bezemeler hakkında şunları yazmaktadır [8]: Kabirler üzerine resmedilen bitkisel nakışlar, Cennet bahçelerini temsil etmekle beraber, bazı çiçekler, hususi manalar ihtiva etmektedir. İslami remiz dilinde gülün Hz. Peygamberi temsil ettiği bilinmektedir. Lalenin ise ebced hesabıyla Lafzatullah a (Allah ın ismi) tekabül etmesi bu çiçeklerin Türk bezemelerinde sıkça kullanılmasına vesile olmuştur. Bazı mezar taşı serpuşlarına takılan çiçekler, orada metfun olan kişinin bağlı bulunduğu tarikatı temsil etmektedir. Resim 2.8 de kavuk üzerinde lale ve gül motifleri görülmektedir [10]. Resim 2.8. Lale ve gül motifli mezar taşı başlığı

24 Lale motifi Türk süsleme sanatında bazı motifler sembol olarak kullanılmıştır. Yani bir şeyin sembolüdürler. Lale motifi de bu anlamda kullanılmıştır. Lale motifi İstanbul tarihi Türk mezar taşlarında çok kullanılmıştır. Özkeçeci ler, lale motifi hakkında şunları yazmaktadırlar [5]: Asil ve zarif bir çiçek olan, sayısız farklı türlerinin hem yetiştirildiği, hem resmedildiği lale Osmanlı döneminde bir devre adını vermiştir. Lalenin süsleme sanatımıza girişi kitap sanatı yoluyla olmuştur. Natüralist üslubun vazgeçilmeyen bir motifi olarak şukufelerde tek başına veya buketler içinde resmedilen lalenin sembolik değeri de büyük önem taşır. Lale, Allah ve Hilal kelimelerinin ebced hesabında değeri ve bu kelimelerdeki harfler aynıdır. Bu sebeple lale ve hilal motifleri ilahi varlığa işaret eden görsel semboller olarak görülmüştür. Resim 2.9 da kolon şekilli tarihi mezar taşında yaldızla boyanmış lale motifi görülmektedir. Resim 2.9. Tarihi mezar taşında lale motifi Ersoy (2004), lale motifinin sembolik bir motif olduğunu, tarihsel geçmişini, kullanıldığı eserleri şu şekilde anlatmaktadır [9]:

25 13 Türk süsleme sanatında çok kullanılan lale, zambak gurubundan soğandan yetişen iri yapraklı bir çiçektir. 18. yüzyılda III. Sultan Ahmet döneminde ( ) bu çiçeğe çok önem verildiğinden bu dönem Lale Devri olarak isimlendirilmiştir. Bu dönemde süsleme sanatlarının hemen her çeşidi içinde lalenin çok önemli yer tuttuğu görülmektedir. Lale mistik açıdan bakıldığında Tanrı nın birliğini simgeler. Her soğan sadece bir sap ve bir çiçek verdiğinden lale, tevhit işareti sayılmaktadır. Allah ın başındaki elif harfi ile de lale arasında bir benzerlik kurulabildiği gibi, ebced hesabı ile Allah ve lale sözcükleri 66 sayısını vermektedir. Tüm bu benzetme ve rastlantıların bir sonucu olarak lale doğal ve estetik güzelliğinin yanı sıra İslami bir yorumla kutsal sayılmıştır. Tanrı nın yaratıcılığını en güzel yansıtan varlık kabul edilmiştir. Edirne Selimiye Camisi nin müezzin mahfilini tutan mermer sütunlardan birinin üzerinde kabartma olarak yer alan ters bir lale görülmektedir. Böyle ters çevrildiğinde eski harflerle lale hilal anlamına gelmekte, hilal de Osmanlı Devleti nin simgesidir. Lalenin ters olarak yerleştirilmesi caminin yıkılmaması ve hilalin yere düşmemesi için dikkat edilmesini önermektedir. Eğer hilal yere düşerse, Türk Devleti yıkılacak demektir. Lalenin bir başka özelliği de İstanbul un simgesi olarak kabul görmesidir. 16. yüzyıldan 18. yüzyılın sonlarına dek İstanbul da soyluluğu ve kent inceliğini göstermiştir. İstanbul da ilk kültür lalelerini yetiştirenlerden birisi de Şeyhülislam Ebusuud Efendi dir. Pek çok şeyh ve imam da, Ebusuud Efendi gibi cami ve tekke bahçelerinde lale yetiştirmişlerdir. Valide Camii, Hürrem Sultan Türbesi, Üsküdar Atik Valide Camii, Topkapı III. Ahmet Odası, Tophane III. Ahmet Çeşmesi, Bereketzade Çeşmesi güzel lale motiflerinin yer aldığı birkaç eserdir. Özcan, ters lale motifi hakkında şu bilgileri vermektedir [10]: Gelinlik çağında ölen genç kızların mezar taşlarına işlenen ters lale yahut ağlayan gelin çiçeği Doğu ve Güney Doğu Anadolu da baharda açan, çiçekleri aşağıya bakan bir bitkidir. Ters lale, Hıristiyanlarca da kutsal bir çiçektir. Hz. İsa çarmıha gerildiğinde Hz. Meryem in döktüğü gözyaşlarıyla yetiştiğine inanılan bu çiçek, Asurlularda her sabah göbeğinden su akıttığı için ağlayan lale adıyla anılmaktadır. Resim 2.10 da Turhan Valide Sultan Türbesi Haziresi nde üzerinde ters ve düz lale motifleri olan kadın mezar taşı başlığı görülmektedir.

26 14 Resim Ters lale motifli tarihi mezar taşı Gül motifi İstanbul tarihi Türk mezar taşlarında çok kullanılan, sembolik motiflerden olan gül motifi hakkında Özkeçeci ler şunları ifade etmektedir [5]: Gül, bir çiçek olarak değil tüm çiçekler içinde simge olarak görülür. Çiçek goncaları goncagül olarak adlandırılır. Gül şeklinde olmayan bazı bezemelere, mesela Kuran-ı Kerim veya dini konulu başka kitaplarda yer alan ve hizb, aşere, secde gibi yerleri belirten daire şeklindeki küçük madalyonlara gül denir. Gül aynı zamanda Türk-İslam inancı içinde Hz. Muhammed i sembolize eder. Hz. Muhammed in gülü ve gül kokusunu sevdiği, terinin gül koktuğu gibi bilgi ve inanışlar günümüze kadar geçerliliğini sürdürmüştür. Özönder (2003), gül yaprağının (gül-berg) Peygamberimizin yanağını temsil ettiğini

27 15 yazmaktadır [2]. Ersoy, gül motifi ve kullanıldığı yerler hakkında şu bilgileri vermektedir [9]: 18. ve 19. yüzyıl süslemelerinde gül, tezhibin bir parçası haline gelmiştir. Gülsüz bir rokoko üslubu düşünülemez. Katmerli güller tek veya buketler halinde ya da vazolarda gösterilmiştir. Gül minyatür, tezhip, cilt, ebru gibi kitap süslemelerinde kullanıldığı gibi halı, kumaş işleme, taş, çini, ahşap, metal ve kalemişi gibi çeşitli alanlarda da sayısız örneklerde görülmektedir. İslam mimarisinde uygulanan gül şeklinde yuvarlak tezyini motiflere gülçe denir. Gül, gülçe, rozet, madalyon olarak isimlendirilen bu motif çiniden mezar taşlarına dek Osmanlı sanatının hemen her alanında yaygın biçimde kullanılmış- tır. Resim 2.11 de tarihi bir kadın mezar taşı başlığı üzerinde gül motifleri görülmektedir. Resim Gül motifli tarihi kadın mezar taşı başlığı Özcan (2005), mezar taşlarında çok kullanılan gül motifinin inanç kaynaklı olduğunu şu şekilde anlatmaktadır [10]:

28 16 "Gülün süsleme sanatlarında ve özellikle mezar taşları üzerinde görülmesinin sebebi ilahi güzelliği sembolize etmesi ve Hz. Muhammed'in remzi olmasından kaynaklanmaktadır. Gonca; gülün açılmamış, yani "halvet" halidir. Gonca sırrını sakladığı halde gül açılıp saçılarak sırrını faş eylemektedir. Başların tacı olan gül, aynı zamanda Cennet çiçeğidir. İbrahim peygamber'in, ateşe atılınca gül bahçesine düştüğüne inanılır. Resim 2.12 de gül motifli tarihi ayak mezar taşı görülmektedir. Resim Gül motifli tarihi ayak mezar taşı Oğuz (1983), Kadiri tarikatını XVI. yüzyılın ilk yarısında İstanbul ve Anadolu ya sokan İsmail Rumi nin, Osmanlı Kadirilerinin işareti olarak yeşil gülü seçtiğini yazmaktadır [11]. Özcan, 8 yapraklı gül motifinin Kadiri mezar taşlarında kullanıldığını yazmaktadır [10]. Mezar taşlarında gonca gül hiç açmamışsa mezar taşı sahibi genç yaşta ölmüş anlamı taşır [12].

29 Sümbül motifi Ersoy, sümbül motifinin sembolik bir motif olduğunu söyleyerek şunları yazmaktadır [9]: Sümbül, İslam tarikatlarından Halvetiliğin simgesi olarak kullanılmıştır. Tipik bir İstanbul tarikatı olan ve Sultan Beyazid in desteği ile kurulmuş, tasavvufun ve özellikle Halvetiliğin İstanbul daki en önemli temsilcisi olmuştur yılında Şeyh Yusuf Sinan, Sümbülîliği kurmuştur. Koca Mustafa Paşa Külliyesi içinde yer alan Sümbül Efendi Tekkesi nde geç döneme ait kalem işleri arasında sümbül demetleri yer almaktadır. Bunlar Sümbülîliği simgeleyen bir motif olarak kullanılmıştır. Sümbül Efendi nin adını içeren hat levhalarının etrafında da yine sümbül çiçeklerinden oluşan bezemeler uygulanmıştır. Özcan, sümbül motifinin Halvetiliğin ve Sümbülîye tarikatının sembolü olduğunu belirtmektedir [10]. Resim 2.13 te tarihi Sümbülî mezar taşı üzerinde sümbül motifleri ve tacı görülmektedir Çark-ı felek motifi Doğanay, mezar taşlarında çok kullanılan çark-ı felek motiflerinin sembolik anlamını şöyle ifade etmektedir [8]: Kabir bezemelerinde görülen çark-ı felek motifleri, hayatın sürekliliğini ve bir hayatın bitip diğerinin başlayacağını veciz bir şekilde bize anlatan en güzel işaretlerdir.

30 18 Resim Sümbül motifli tarihi Sümbülî mezar taşı Resim 2.14 te bir sandukalı mezar taşında çark-ı felek motifi görülmektedir. Resim Sandukalı mezar taşında çark-ı felek motifi Resim 2.15 te tarihi mezar taşında çark-ı felek motifinin yıldız ve hayat ağacı motifleriyle birlikte kompozisyonu görülmektedir.

31 19 Resim Tarihi mezar taşında çark-ı felek motifi kompozisyonu 2.3. Ağaç, Meyve Ağacı ve Meyve Motifleri Ağaç ve bitki motifleri Cimilli (2004), ağaç motifinin inanç kaynaklı olduğunu şu şekilde anlatmaktadır [13]: Kuran ın Kasas suresinin (28), ayetlerinde Medyen den Mısır a dönen Hz. Musa nın Tur Dağı yakınlarında bir ateş görmesi ve ateşe yaklaşınca vadinin sağ tarafında bulunan ağaçtan Ey Musa! Ben Rabbülalemin olan Allah benim diye ses geldiğini ve bu olayla ağacın kutsal bir varlık olarak kabul edildiğini anlamaktayız. Eski dinlerden beri ağaç kutsaldır. Özcan'a göre "Haşhaş bitkisi ve çam kozalakları" ebedi uykuyu ve Cennet'i temsil eder [10].

32 Hayat ağacı motifi Özkeçeci ler, hayat ağacı motifinin İslam öncesi ve İslam sonrası inanç kaynaklı bir motif olduğunu belirterek şunları yazmaktadırlar [5]: İslam sanatında görülen hayat ağacına farklı anlamlar yüklenmiştir. Hayat ağacı Sidret ül-münteha (son ağaç) ile bağlantılandırılır. Bazen bir şema dâhilinde, bazen de bağımsız bir motif olarak kullanılan hayat ağacı Selçuklu ve Beylikler döneminde Cennet anlamını da kazanır. Dalları arasında yer alan narlar Cennet meyvelerini, kuşlar Cennet kuşlarını sembolize eder. Hayat ağacı motifinin Orta Asya kökenli bir motif olduğunu söyleyen Özcan, şu bilgileri vermektedir [10]: Mezar taşlarında en yaygın kullanılan ağaç sembollerinden biri de hayat ağacı motifidir. Bu motif, Orta Asya kökenli bir motif olup, kullanımı M.Ö. 8. yüzyıla kadar iner. Hayat ağacı ve dalındaki kuş figürleri ölünün kendisini temsil etmekte ve onun Allah katına yükselmesini sembolize etmektedir. Hayat ağacı bolluk ve bereketin simgesidir. Resim 2.15 te tarihi mezar taşında hayat ağaçları görülmektedir. Resim 2.16 da farklı bir hayat ağacı motifi verilmiştir Servi ağacı motifi Özkeçeci ler, servi ağacı motifinin inanç kaynaklı bir motif olduğunu şu şekilde anlatmaktadırlar [5]: Özellikle XVI. yüzyıl sonlarından itibaren servi motiflerine rastlamak mümkündür. Servi ağacı ölümü sembolize eder. Ölümsüzlük sembolü olarak da kabul edildiğinden, mezarlıkların ağaçlandırılmasında ve mezar taşlarının süslenmesinde tercih edilmiştir. Süslemelerde daha çok bahar dalları ve üzüm asmaları üzerine dolanmış olarak kompoze resmedilmiştir. Bu ikili süslemeler uhrevi hayatla dünyevi hayat sembollerinin iç içe geçmişliğini hatırlatır.

33 21 Resim Hayat ağacı motifi Ersoy, servi ağacı motifinin simgesel anlamlarını şu şekilde anlatmaktadır [9]: Servi ağacı kutsallık kazandırılmış bitkiler arasında oldukça önemli ve anlam yüklü bir ağaçtır. Servinin düzgün ve uzun oluşu Kuran daki Arapça Allah yazılışının ilk harfi olan Elif e benzetilmekte ve Vahdeti Vücudun bir işareti olarak kabul edilmektedir. Bu inancın etkisiyle tarikat ve ibadet eşyaları arasında servi motifine sık rastlanmaktadır. Nakşibendî, Kadiri tarikatlarında namaz seccadelerinde, tespihler üzerinde yer almaktadır. Servi yaşam ve ölüm sembolüdür. Servi ağacının dalları ışığa doğru yükselmektedir; yani ışık bilgidir ve bir ideal noktaya doğru uzanmaktadır. Bilgiye yönelme ve birlik sağlamayı işaret etmektedir. Servi ağacının dal ve yaprakları rüzgâr karşısında diğer ağaçlar gibi kolayca hareket etmediğinden, bu yoğun dallar ağırbaşlılığını muhafaza etmekte, sabırlı olmayı simgelemektedir. Sabır ise İslam dininin en makbul özelliklerinden birisidir. Resim 2.17 de mezar taşında boynu bükük servi ve asma yapraklı üzüm motifleri görülmektedir.

34 22 Resim Mezar taşında boynu bükük servi ve asma yapraklı üzüm motifi Özcan, servi motifinin sembolik anlamlarını ve mezar taşındaki servi motifi hakkında şunları yazmaktadır [10]: "Ölüm ve faniliğin sembolü olarak kullanılan servi ağacı, mezar taşlarında en çok rastlanan motiflerdendir. Kendine has bir kokusu olan ve yaz-kış yeşil kalan servi, vahdeti, yani birliği sembolize eder. Allah lafzının ilk harfi olan Elif'e de benzetilen servinin rüzgârda sallanırken çıkardığı "Hu" sesiyle Allah'ı zikrettiğine inanılır. Servinin dalları başka cins ağaçlardaki gibi, rüzgârda kolay kolay sallanmaz. Bu hali ile servi, sabrın ve temkinin de sembolüdür. Dik ve doğru duruşu ile doğruluğu ve dürüstlüğü simgelerken şairlere ilham verir. Servinin en üst dalının eğri durması yaratanın karşısında boynu bükük kalmayı, acziyeti ifade eder. Mezar taşlarında görülen boynu bükük servi, yitirilenin ardından boynu bükük kalmayı ve sabretmek gerektiğini de hatırlatır. Mezar taşı üzerindeki "servi içinde servi motifi" doğumda ölen kadını ve doğurduğu kız çocuğunu sembolize etmektedir. Resim 2.18 de tarihi mezar taşında üç servili motif görülmektedir.

35 23 Resim Üç servili motifli tarihi mezar taşı Cimilli, servi motifinin kullanıldığı yerleri şu şekilde ifade etmektedir [13]: Servilerin genellikle Hilye-i Saadetlerde ve bazı örneklerde gördüğümüz çifte serviler olarak kullanılmaları, Kuran ın Her şeyden çift yarattık ayetini akla getirir. Örneğin, Topkapı Sarayı koleksiyonundaki bazı aynalar üzerinde servi motifi kullanılmıştır. 18. yüzyıla ait sedef mahfazalı aynanın görünümü servi biçimindedir. Osmanlı çiniciliğinde ve seramiklerde servi motifleri sevilerek kullanılmıştır. 16. yüzyılın ortalarına doğru nakkaş hanenin başına geçen Kara Memi nin eserlerinde görülmeye başlayan lale, gül, sümbül, bahar açmış meyve ağaçları yanında servi gibi natüralist süsleme desenleri Osmanlı süsleme sanatının ana teması olmuştur. Osmanlı kumaş ve halılarında kullanılan servi betimlemelerinin, süsleme unsuru olmalarının yanı sıra nazar ve koruyuculuk anlamını da taşıdığı düşünülür. Servi kozalağı motifi Asur sanatından günümüze kadar ulaşan, koruyucu ve kutsal olduğuna inanılan bir sembol olmuştur. İlahiyattaki anlamda servinin dinsel bir motif olarak yer alması, onun Osmanlı nın hat sanatında da kullanılmasına sebep olmuştur. Servi ağacı, saray bahçelerini olduğu kadar kabirleri süsleyen kabristan ağacıdır. Ölülerin topraklarındaki kokuları dağıtmak için mezarlıklara reçine kokulu servi ağacı dikilmesi Osmanlılarda bir gelenek olmuştur. Çeşmelerin, mezar taşlarının üzerinde üsluplaştırılmış bir biçimde görülen serviler ölüm ve faniliği simgelemektedir. Mezar taşlarının ayak bölümlerinde taşın biçimine uygun bir motif olduğu için çok kullanılmıştır. Osmanlı mezar taşlarında serviler tek, çift, üçlü, asma dalları, üzüm

36 24 salkımları, bahar dalları ve bazen güller arasında kullanılmışlardır. Ab-ı Hayat (sonsuzluk pınarının suyu) içene hayat verir. Servilerde sonsuzluğu betimlerler. Bu sebeple çeşmelerde servi motifleri kullanılmıştır. Servilerde insan ruhunun tanrıya kavuşması sembolleştirilmiştir [12]. Ersoy, servi motifinin kullanıldığı yerleri ve eserleri şöyle sıralamaktadır [9]: Servi şekilli bezemeler Kanuni nin yazdığı divanda, Süleymaniye Camii Tıp Medresesi kapısı üzerinde kapı tokmağı olarak, Bursa Yeşil Türbe iç tezyinatında, Yeni Camii Hatice Sultan Türbesi nde, Edirne Muradiye Camii kalem işlerinde, mezar taşları, çeşmeler, kumaş, halı, kilimlerde kullanılmıştır. Resim 2.19 da külah mezar taşı başlığı üzerinde servi motifi görülmektedir. Resim Külah üzerinde servi motifi Meyve ve meyve ağaçlı motifler Çoruhlu (2004), kabir bezemelerindeki meyve motifleri hakkında şunları yazmaktadır [14]: Geç devir Osmanlı kabir bezemelerinde sıkça rastladığımız meyve ağaçları ve meyve dolu tabaklar, Cennet nimetlerini hatırlatması bakımından dikkati en çok çeken tezyini unsurlardır.

37 25 Nar Cennet meyvesi olduğu, sayısız çekirdekleriyle de üreme sembolü olarak düşünülmüş, çoğunlukla da bolluğu, bereketi simgelemiştir [12]. Özcan'a göre meyveli ağaç kâmil, olgun insanı (insan-ı kâmil) temsil etmektedir. Özcan, mezar taşlarındaki meyve motifi ve meyve ağaçları hakkında şunları yazmaktadır [10]: Meyve motifi ölümsüzlük sembolüdür. Müslüman için hayatın meyvesi Cennet tir. Bu sebeple meyve, sembol olarak Allah'a dönüşü ifade eder. Zira meyve geleceğin tohumunu içinde taşır, çünkü o özdür. Mezar taşlarındaki meyve tabağı içinde yer alan "nar, armut, üzüm, erik, kayısı, kavun, karpuz, ceviz, limon, hurma, incir" gibi meyve örnekleri, hayat, bereket ve bolluk sembolü sayılmaktadır. Zira nar, incir ve hurma Kuran'da Cennet meyvesi olarak anılmaktadır. Ayrıca, Hz. Muhammed'in (s.a.v.) hutbe verirken hurma ağacına dayanması ile ilgili olay da Müslümanlarca bu ağaca gösterilen sevginin tezahürünün sebeplerindendir. Oğuz, hurma ağacı hakkında şunları yazmaktadır [11]: Ölümsüzlüğü temsil eden ağaçlar arasında ikinci yaygın tür hurmadır. İslam da hurma, Cennet e özgü ağaçlardan sayılmakla bunun bir hayat ağacı örgesi olarak seçilmiş olması doğal sayılır. Resim 2.20 de tarihi sandukalı mezar taşında kâsede nar motifleri görülmektedir.

38 26 Resim Tarihi sandukalı mezar taşında kâsede nar motifleri Yıldız, hurma ağacı motifi hakkında şunları yazmaktadır [12]: Hurma ağacı meyvesiz olduğu gibi çoğunlukla iki yana sarkmış meyveleri ile işlenmiştir. Hurma motifi Cennet nimeti olarak kullanılmıştır. Genellikle mezar taşlarının ayak şahidelerinde yer almıştır. Yıldız, asma motifi hakkında ise şunları ifade etmektedir[12]: Asmanın yaprakları ölümsüzlüğün sembolüdür. Meyveleri ile bereketi sembolize etmektedir. Resim 2.21 de tarihi mezar taşında meyveli hurma ağacı motifi görülmektedir.

39 27 Resim Tarihi mezar taşında meyveli hurma ağacı motifi Yıldız, haşhaş motifi ve meyve kâseli motifler hakkında şunları yazmaktadır [12]: Haşhaş ölüm ve ebedi uykuyu sembolize etmektedir. Meyve kâselerinin içerisinde bulunan nar, elma ve üzüm gibi meyvelerin ölen kişiye Cennet in ikramlarını sembolize etmektedir. Resim 2.22 de asmalı üzümlü tarihi kadın ayak mezar taşı görülmektedir. Cimilli, Kuran da adı geçen ağaç ve bitkiler hakkında şunları yazmaktadır [13]: Kuran ın bazı ayetlerinde bazı ağaçlar ve bitkiler kutsal kabul edilmiştir. Kuran da Tin suresinde, incir ve zeytin üzerine yemin edilerek insanın en güzel biçimde yaratılmış olduğu söylenmiştir. Hurma, nar, zeytin gibi meyveler ile büyük ağaçlar ölümsüzlük ve ilahi kudretin birer işareti olarak insanlara gösterilmiştir. Necm suresinin 14. ve 16. ayetlerinde Sidre den bahsedilir. Sidre Allah a en yakın bulunan sınır noktasıdır ve Hz. Muhammed Mirac a çıktığında meleklerin bile ulaşamadığı, Allah a en yakın bulunan bu sınır noktasında bulunmuştur. Cennet in en güzel yeri olan Meva Cenneti de bu sınır noktası yanındadır. Hz. Âdem in

40 28 Cennet te yasaklanan ağaçtan yediği meyve, yaşam ağacı ve göğün en uç sınırındaki Sidretü l-münteha dır. Bunun yaratıklar âlemini temsil eden son ağaç olduğunu anlıyoruz. Yorumculara göre bu ağaç yedinci göktedir ve Cennet ten sonra gelir. Resim Asma ve üzüm motifli tarihi kadın ayak mezar taşı Resim 2.23 te mezar taşında Cennet meyvelerini simgeleyen kâsede üzüm ve armut meyveleri görülmektedir.

41 29 Resim Kâsede üzüm ve armut meyve motifli ayak mezar taşı 2.4. Geometrik Motifler Özellikle Selçuklular devrinde çok kullanılan geometrik motifler nokta, çizgi ile kare, dikdörtgen, üçgen, daire, yıldız gibi birçok geometrik şeklin birleşmesinden oluşmakta- dır. Kırık, eğri ve düz çizgilerle geometrik şekillerin birleştirilmesinden geometrik kompozisyonlar doğar. İslam da insan ve hayvan figürlerini kullanmaya sıcak bakılma- dığı için, sanatkârlar geometrik motiflerde ustalaşmışlardır. Özellikle ahşap, taş, mer- mer, alçı, tuğla gibi yüzeylerde kullanılan geometrik motifler ayrıca mozaik, tezhip, halı, hat, cilt sanatlarında da kullanılmıştır. Ahşap bezemelerde özellikle kündekari tekniğin- de geometrik motifler kullanılmıştır. Geometrik motifler, tarihi İstanbul mezar taşlarında seyrek de olsa kullanılmıştır. Resim 2.24 te tarihi Eyüp mezarlıklarında bordür şeklinde iç içe geçmiş farklı geometrik şekilli tarihi mezar taşı resmi görülmektedir.

42 30 Resim Geometrik motifli tarihi mezar taşı Ersoy, Türklerin kendilerine özgü süsleme motifleri oluşturduklarını, Çin, Hint, Japon, Mısır, Yunan, Arap ve Bizans bezemelerinden etkilendiklerini söyleyerek, geometrik motiflerle ilgili şunları ifade etmektedir [9]: Türk sanatını yakından etkileyen Arap bezemelerinin esasını geometrik şekiller meydana getirir. Türklerin İslam ı kabulünden sonra Anadolu da da yaygın biçimde kullanılan bu geometrik motiflerin hiç birisi rasgele seçilmemiştir. Her birisinin birer sembolik anlamı olduğu gibi, bilinçli olarak seçilip kullanılmışlardır. Birkaç örnek verirsek; çok sık kullanılan kare ve dikdörtgen yeryüzünü, yarım daireler ve üçgenler gökyüzünü işaret etmektedir. Aynı motiflerin devamlı şekilde tekrarı dünya ve evrendeki ritmi simgelediği gibi, başlangıç ve bitiş noktalarının belli olmayışı da sonsuzluğun gizeminden, sonlu olmaya ve yeniden katılmanın gücünün bir artışı olarak değerlendi- rilebilir. Ortak merkezli daireler de biri diğerinin gerisinde sanal bir uzay yaratmaktadır. Bütün bunlar İslam dininin görkem ve güzellik anlayışı ile yakından ilgilidir.

43 31 Resim 2.25 te, Resim 2.24 te verilen resmin geometrik motifli bir köşe detayı görülmektedir. Resim Geometrik motifli tarihi mezar taşı köşe detayı Özcan, geometrik motifler hakkında şunları yazmaktadır [10]: "Taşlar üzerinde sıkça görmeye alıştığımız "geometrik biçimler" in kökü Orta Asya'ya ve inanç olarak Taoizm'e bağlanır. Eşkenar dörtgen, altıgen, kare ve daire; sonsuzun, kâinatın sembolleridir. İç içe geçmiş çok kenarlı geometrik biçimler her dönemde sevilerek kullanılmış olmasına rağmen Anadolu'da daha çok Selçuklular Devri'nde kullanılmıştır. İslam sanatında geometrik biçimler, sonsuzluk süreklilik göstererek Allah fikrini hatırlatırlar. Bir düzen içerisinde süre gelen geometrik çizgiler (tek ve sonsuz olan) gücün, adaletin, genişliğin, sonsuzluğun sembolüdürler.

44 Hilal, ay ve yıldız motifleri İslam düşüncesinde ay önemsenir. Ayın dünya etrafında 12 defa dönmesi hicri takvime göre 1 yıldır. Kuran da da ayların sayısının 12 olduğu Gökleri ve yeri yarattığı günde Allah ın yazısına göre Allah katında ayların sayısı on iki olup, (Tevbe, 9/36) belirtilir. Hilalin görünmesi, Ramazan ın başlangıcıdır. Ayrıca Kuran da (Kamer, 54/1,2) Hz. Muhammed in Ay ı ikiye bölmesi mucizesinden bahseder. Hilal sembolünü en fazla kullananlar Müslümanlardır. Lale bahsinde, Lale, Allah ve Hilal kelimelerinin ebced hesabında değerinin ve bu kelimelerdeki harflerin aynı olduğu, bu sebeple lale ve hilal motiflerinin ilahi varlığa işaret eden görsel semboller olduğu belirtilmiştir [7]. Ersoy, Edirne Selimiye Camisi ndeki ters lale ve hilal motifi hakkında şunları yazmaktadır [9]: Lale ters çevrildiğinde eski harflerle hilal anlamına gelmekte, hilal de Osmanlı Devleti nin simgesidir. Lalenin ters olarak yerleştirilmesi, caminin yıkılmaması ve hilalin yere düşmemesi için dikkat edilmesini önermektedir. Eğer hilal yere düşerse, Türk Devleti yıkılacak demektir. Arseven, kubbe ve minarelere konan ay-hilal motifi hakkında şunları yazmaktadır [15]: Kubbe ve minarelerin tepesinde en yüksek noktaya tezyini mahiyette olmak üzere konulan taş veya madenden yapılmış ay şeklindeki tepeliklere âlem tabir olunur. Hilale benzeyen bu süslerin menşei eski Türklerin sancak direkleri tepesine, kuvvet remzi olarak taktıkları boynuz şeklinden gelmedir. Selçuklu eserlerinde pek görülmeyen bu âlemler Osmanlı devrinde çok kullanılmış ve bütün kubbelerin tepesine böyle bir âlem konulmak suretiyle kubbelerin yuvarlaklığına yukarı doğru yükselen bir hareket verilmiştir. Hilal motifi İstanbul tarihi mezar taşlarında çok kullanılmıştır. Resim 2.26 da sandukalı tarihi mezar taşında bitkisel motiflerle birlikte hilal motifi görülmektedir.

45 33 Resim Sandukalı tarihi mezar taşında hilal motifi Özönder, beşli yıldızı açıklarken şu bilgileri vermektedir [2]. Türk süsleme sanatında kullanılan bir yıldız şekli. Beş kollu yıldız da denir. Tılsımlı olduğuna inanılır. Tabanları olmayan üç tane üçgenin birbirine geçmesinden meydana gelmiştir. Bu şeklin, nazara karşı kullanılan penç (5) ile ilgisi olduğu kabul edilir. Halk da sağlık tılsımı olarak değerlendirir. Sihir ve muska larda buna sembolik bir güç tanınır. Resim 2.15 te tarihi mezar taşında yıldız motifinin çark-ı felek ve hayat ağacı motifiyle kompozisyonu görülmektedir. Özcan, 18 köşeli yıldızın Kadiri mezar taşlarında kullanıldığını yazmaktadır [10]. Resim 2.27 de tarihi mezar taşında Kadiri tarikatı sembolü olan 18 köşeli yıldız görülmektedir.

46 34 Resim Tarihi mezar taşında Kadiri sembolü 18 köşeli yıldız motifi Türk tarihinde ilk parayı basan Göktürkler olmuştur. Göktürklerin kullandığı sikkelerde ay ve yıldız motifleri mevcuttur. Arseven (1959), ay ve yıldız motifleri hakkında şunları yazmaktadır [15]: Gazneli Türklerinin paraları üzerinde ay yıldız resmi görülür. Karluk Türklerinin beyleri ay şeklini arma olarak kullanmışlardır. Bizans ın fethinden sonra Osmanlılar ay yıldızı imparatorluğun bir alameti olarak kabul etmiş ve bayraklarına koymuşlardır. Resim 2.28 de tarihi mezar taşında bayrağımızdaki ay ve yıldız motifleri görülmektedir.

47 35 Resim Tarihi mezar taşında ay ve yıldız motifleri 2.5. Kılıç, Silah, Kama veya Hançer Motifleri Çoruhlu (2004), eski Türklerde tarih boyunca gelen maden-demir sanatıyla ilgili şunları yazmaktadır [16]: Kuran-ı Kerim de Hadid suresi 25. ayette Bir de hem çetin ve sert, hem de insanlar için birçok menfaati olan demiri indirdik şeklinde yer alan demir ile ilgili ilahi sözler, Türkler arasında demirin öneminin devam etmesini sağlamıştır. Kılıç üzerinde yemin etmek ve Osmanlı padişahlarının kılıç kuşanma merasimleri de yine eski Türk inançlarının kılıçla ilgili izlerini taşımaktadır. İslam dininde silah (kılıç), Tanrı nın emirlerini yaymak ve adaleti sağlamak için önemli bir araçtır. Özellikle silah süslemeciliğinde, süsleme unsuru olarak kullanılan bitkisel motifler, geometrik motifler, çok nadir olarak figürler ve bunların arasında dekoratif yazı örnekleri ön plandadır.

48 36 Osmanlı armasında (Resim 2.7.) kılıç ve silah şekilleri vardır. Resim 2.29 daki tarihi mezar taşında top, tüfek, kılıç, mızrak, balta, süngü gibi savaş aletleri görülmektedir. Resim Tarihi mezar taşında kılıç, silah ve savaş aletleri motifleri Özcan, hançer (kama) motifi hakkında şunları yazmaktadır [10]: "16. ve 17. yüzyılda bulaşıcı hastalıktan ölen çocuk sandukalarının üzerleri kumaş desenleriyle kaplıdır ve bel kısımlarına işlenen kemer üzerlerindeki "kama" ya da "hançer", hayatlarının kısa kesildiğini anlatır. Hançer motifi, ruh ve bedenin alakasının kesilmesini de ifade etmektedir. Bu motif orta ve iç Asya'da tasvir edilmiş olup; kurban, yemin, itaat, sadakat gibi önemli konuların sembolü olması ve ölünün ruhunu şeytan ve kötü ruhlardan koruduğuna inanılması bu motifin mezar taşları üzerinde tasvirine sebeptir. Resim 2.30 da tarihi Eyüp mezarlığında Hançerli Sultan ın mezarından çekilmiş hançer motifi resmi görülmektedir.

49 37 Resim Tarihi mezar taşında hançer (kama) motifi 2.6. Kandil Motifi Mezar taşlarında çok kullanılan kandil motifi hakkında Özcan, şunları yazmaktadır [10]: "Anadolu mezar taşlarında yaygın kullanılan motiflerin başında "kandil" motifi gelir. Bu motif, ölünün yolunu aydınlatıcı bir mana ile yüklü ve bazı örneklerde kandilin gövde kısmında "Allah" yazdığı için "Yaratıcıyı sembolize eder. Nur suresi 35. ayette : "Allah, göklerin ve yerin nurudur. O'nun nurunun misali tıpkı içinde lamba bulunan bir kandillik gibidir. O lamba kristal bir fanus içindedir; o fanus da sanki inciye benzer bir yıldız gibidir ki, doğuya da batıya da nispet edilemeyen mübarek bir ağaçtan, yani zeytinden (çıkan yağdan) tutuşturulur. Onun yağı neredeyse, kendisine ateş değmese dahi ışık verir. (Bu) nur üstüne nurdur. Allah, dilediği kimseyi nuruna eriştirir." buyrulmaktadır. Anadolu'da ilk örneklerinin Selçuklular döneminde görüldüğü kandil motifi, günümüze kadar değişik kompozisyon ve biçimlerde sevilerek kullanılmış bir motiftir. Mezarda yatan kişinin kabrini aydınlattığına, onu karanlıklardan yani bilinmeyen tehlike ve felaketlerden koruyacağına inanılır".

50 38 Resim 2.31 de tarihi mezar taşında kandil motifi görülmektedir. Resim Tarihi mezar taşında kandil motifi Resim 2.32 de sütun şeklindeki tarihi mezar taşında uzun zincirli kandil motifi yaldız boyalıdır.

51 Resim 2.32 Tarihi mezar taşında yaldızlanmış kandil motifi 39

52 40 3. İSTANBUL DAKİ TARİHİ TÜRK MEZAR TAŞLARININ İNCELENMESİ İstanbul daki tarihi Türk mezarlıkları Avrupa yakasında Eyüp, Edirnekapı, Topkapı, Zeytinburnu, Rumelihisarı; Anadolu yakasında Karacaahmet mezarlıklarıdır. İstanbul da ayrıca cami veya külliyelerin bahçelerinde hazire denilen tarihi mezarlıklar mevcuttur. İstanbul tarihi Türk mezarlıkları şehrin merkezinde ve toplumla iç içedir. Osmanlıda mezarlıkları çevreleyen duvar yoktu. Eyüp, Edirnekapı ve Karacaahmet mezarlıklarının etrafındaki duvarlar 1950 lerden sonra örülmüştür. Mezarlıkların içinden geçilir, oturup sohbet edilir ya da piknik yapılırdı. Osmanlı insanının hedeflediği şey, dünyanın geçiciliğini hatırlatmak, öldükten sonra kendilerine dua edebilecek insanlara seslenmektir. Bu yüzdendir ki, Osmanlı mezarlıklarında mezar taşı yazı ve motifleri genellikle yollara bakmaktadır. İstanbul daki tarihi Türk mezar taşları o kadar sanatlıdır ki, bu mezarlıkları birer açık hava müzesi olarak görebiliriz. Resim 3.1 de Süleymaniye Camii bahçesindeki hazire (mezarlık) görülmektedir. Resim 3.1. Süleymaniye Camii bahçesindeki hazire görüntüsü

53 41 İstanbul daki tarihi Türk mezarlıkları içinde yeni mezarlar da yapılınca eski ve yeni mezarlar iç içe girmiştir. Yeni mezarlıkların ilgileneni, sahibi olduğu için onlar bakımlıdır. Fakat tarihi Türk mezarlıklarının bir kısmı ilgisiz ve bakımsız kalmıştır. Resim 3.2 de eski ve yeni mezarların iç içe girmiş haline örnek bir resim görülmektedir. Resim 3.2. Eski ve yeni mezarların iç içe girmiş hali Mezarlar üzerine konulan taşlar genellikle baş taşı, ayak taşı ve kapak taşı olmak üzere üç kısımdan oluşur. Bu taşlar bazen tek, bazen çift, bazen de üçü birlikte olabilmektedir. Bazı kapaklı mezar taşları sanduka tarzında (lahitli) mezar taşları olabilmektedir. İstanbul tarihi mezar taşları genellikle Marmara mermerinden yapılmıştır. Çok nadir de olsa küfeki taşından mezar taşları da mevcuttur. Mezar taşları, hat ve süsleme sanatlarının uygulama alanlarıdır. Mezar taşları adeta ölülerin kimliği ve nüfus kaydıdır. Bu bakımdan mezar taşları tarihi vesikalardır. Tezhibi, süslemesi, sembolleri, başlıkları, motifleri özel anlam taşırlar. Başlıklar bize

54 42 o şahsın, kadın, erkek, zengin, fakir, bilgin, asker, meslek, cemaat, tarikat, memuriyet durumu gibi bilgilerini verir. Mezar taşları birbirine benzer özellikler gösterirler. Ana fark erkek ve bayan mezar taşlarında görülür. Erkek mezar taşlarında ölünün statüsüne göre bir başlık bulunur. Resim 3.3 te bir erkek mezar baş taşı şekli ve üzerindeki bilgilerin yerleri görülmektedir. Resim 3.3. Erkek mezar baş taşı ve üzerindeki bilgilerin yerleri Kadın mezar taşlarında başlık olmayıp, bu kısım çiçek motifleriyle süslüdür. Resim 3.4 te bir kadın mezar baş taşı ve üzerindeki bilgilerin yerleri görülmektedir. Berk (2006), tarihi mezar taşlarında başlık ve sembol, serlevha, kimlik, dua ve tarih kısımları olmak üzere 5 kısım bulunduğunu belirtmektedir [17].

55 43 Resim 3.4. Kadın mezar baş taşı ve üzerindeki bilgilerin yerleri Başlıklar; kavuk, fes, tarikat taçları (Mevlevî, Kadirî, Nakşî, Rufaî, Bektaşî, Sümbülî, vb.) olmak üzere çeşitli şekillerde olabilmektedir. Mezar taşlarının serlevha kısmında Arapça veya Osmanlıca olarak Allah ın kuvvet ve kudretini işaret eden veya ölümü hatırlatan bir cümle bulunur (Allah Baki, Ya Allah, Besmele, Kelime-i Tevhit, Hüvel Baki, Maşallah, vb.). Mezar taşlarının kimlik kısmında ölen kimsenin kimlik bilgileri, hayattayken taşıdığı unvanları, bazı dua cümleleri ile birlikte verilir. Vefat sebebi de yazılabilmektedir. Mezar taşlarının dua kısmında dua talebi yer alır. Genel dua ifadeleri yanında farklı

56 44 dua talepli mezar taşları da vardır (El Fatiha, Ruhuna Fatiha, vb.). Mezar taşlarının tarih kısmında mevtanın ölüm tarihi Hicri ve bazen Rumi olarak da verilebilmektedir. Berk, tarihi mezar taşlarında yazı sanatı (hat) olarak genellikle celi sülüs, celi talik ve kufi tarzında yazı çeşitleri kullanıldığını yazmaktadır [17]. Tarihi mezar taşlarındaki inanç kaynaklı motifler baş taşlarında olabildiği gibi ayak ve sanduka taşlarında da olabilmektedir. Selçuklu mezar taşları daha çok Ahlât, Konya, Kayseri, Aksaray tarihi mezarlıklarında; Osmanlı mezar taşları ise İstanbul, Edirne, Bursa tarihi mezarlıklarında mevcuttur. İstanbul daki en büyük tarihi mezarlıklar Üsküdar da Karacaahmet, Eyüp, Edirnekapı, Topkapı ve Boğaz içinde Rumelihisarı mezarlıklarıdır. Günüç (2005), tarihi mezarlıklarımızı mezar taşları mezarlığına benzeterek şunları yazmaktadır [18]: Birçok değerimize sahip çıkamadığımız gibi, kültür ve sanat tarihimiz açısından önemli olan bu tarihi belgeleri de hızla kaybetmeye devam ediyoruz. Bir türbe veya külliye içindeki hazireler yanında, mezarlıkların büyük bir kısmının, "mezar taşları müzesi" olması beklenirken maalesef onlar birer "mezar taşları mezarlığı" durumundadırlar. Resim 3.5 teki resim mezar taşı mezarlığına örnek gösterilebilir. İstanbul'daki tarihi mezarlıklar şehrin içinde, toplumla iç içedir. Bunun sebeplerini Açıkgözoğlu (2005), şöyle açıklamaktadır [19]: "Osmanlı şehircilik anlayışında mezarlıkların toplumla iç içe olmalarının sebep ve sonuçlarını, belli yerlerde mezar taşları ile göz göze gelen insanların aldıkları tesiri iyi tartmak gerekir. Hz. Peygamber (s.a.v)'in "Ölüm vaiz olarak yeter" hadisinin

57 45 ışığında ecdadımız, mezar taşları ile ölümü hatırlatıp, çarşı, medrese, tekke, cami ve türlü içtimai müessesenin yanında en güzel ifadeler, en dikkatli ve sanatlı çalışmalar ile dünya için duyulan hırsı dizginlemeye çalışmıştır. Mezar taşları, Allah'ı tespih edip, ayet ve hadislerle söze başlayan, bazen şiir bazen nesirle, bıkmadan usanmadan nasihat eden mükemmel vaizlerdir. Sanat bütün zarafeti ile ulvi bir hizmet yürütmektedir. Mezarlıkların sadece ölülere ayrılmış mekânlar olmadığını, Peygamber Efendimizin kabirleri ziyaret edip, ölümü hatırlamamız yolundaki tavsiyelerinden anlıyoruz. Resim 3.5. Atıl durumdaki mezar taşları Mezar taşları ölümün bir yokluk olmadığını, üzerine işlenmiş dini ve sembolik motiflerle bizlere anlatmaya çalışmaktadırlar.

58 Mezar Tipleri İstanbul daki tarihi Türk mezarlarının biçimleri, taşlar üzerinde bulunan yazılar ve sembolik işaretler bize mezarda yatan kişi hakkında bilgi verir. Tarihi mezar taşlarından mezarda yatan kişinin erkek, kadın ya da çocuk mezarı olduğu anlaşılır. Çocuk mezarları boylarından anlaşılır. Kadın mezar taşları çiçeklerle süslü ve başlıksızdır. Kadın mezar taşı üzerinde kadınların taktığı hotoz, genç ölen bir kadının mezar taşında ise duvak olurdu. Kadınların boyunlarına taktıkları gerdanlıklar da mezar taşında sergilenirdi. Bazı kadın mezar taşlarında yıldız şeklinde bir arma bulunur. Erkek mezar taşları başlıklarından tanınır. Mezarda yatanın mesleği, bağlı olduğu tarikatı mezar taşında belirtilir. Osmanlı mezar taşlarında kişinin kimliğini belirten sembolik ifadeler çok kullanılmıştır. Mezar taşlarında mezarda yatan kişinin mesleğine ait sembollere de rastlanır. Askerin madalya, mermi ve kovanı; eğitimcinin kitabı; ressamın paleti; denizcinin çapası, gemi direği ve yelken bezi; kâtibin hokkası ve kalemi mezar taşına işlenirdi. Resim 3.6 da bir denizciye ait tarihi mezar taşında çapa, yelken bezi, gemi direği ve dümeni görülmektedir. Cellât mezarları ayrı bir yerde olurdu. Cellat mezar taşları üzerinde herhangi bir bilgi ve süslemeye rastlanmaz. Resim 3.7 de tarihi bir cellat mezarı resmi verilmiştir. Yeniçeri mezar taşlarının başlıkları genellikle kırık veya tahrip edilmiştir. Çok az bir kısmı sağlam kalabilmiştir. Bunlardan biri de Üsküdar daki Ayazma Camisi nin haziresidir.

59 47 Resim 3.6. Tarihi denizci mezar taşı Resim 3.7. Tarihi cellat mezarı Resim 3.8 de tarihi bir yeniçeri mezar taşı başlığı görülmektedir.

60 48 Resim 3.8. Tarihi yeniçeri mezar taşı başlığı Mezar taşlarında bazı simgesel motifler bulunur. Çiçek, kişinin genç yaşta ölmüş olduğunu; hurma ağacı, hacı olduğunu; boyun kısmındaki kement, idam edildiğini simgeler. Osmanlılarda mezar taşlarının asıl amacı bir insan tasviri yaratmak değil, aksine, o insanın değerini, kimliğini ortaya çıkarmak, kısacası taşın sahibini tanıtmaktır.istanbul tarihi Türk mezarlıkları İstanbul un fethiyle (1453) oluşmaya başlamıştır. Bu manada ilk mezarlar askerlerin, yeniçerilerin mezarlarıdır. İstanbul tarihi mezar taşlarındaki mezar tipleri şahideli mezarlar, pehleli (kapak taşlı) mezarlar ve sandukalı (lahit) mezarlar olmak üzere üç grupta incelenebilir Şahideli mezarlar Şahideli denilen baş ve ayak taşı ayrı ayrı yapılmış olan mezar taşları Selçuklular devrinde yapılmaya başlanmıştır. Beylikler ve Osmanlı döneminde bu mezarlar

61 49 yaygın biçimde kullanılmıştır. Mezarın baş tarafında bulunan taşa baş taşı, ayak tarafında bulunan taşa da ayak taşı denir. Bu taşlar yassı olabileceği gibi silindirik forumlu da olabilmektedir. Resim 3.9 da şahideli tarihi bir mezar görülmektedir. Resim 3.9. Şahideli tarihi mezar Baş taşları Şahidelerde serpuş adı verilen başlık kullanılmaktadır. Devlet ve din adamlarının, askerlerin, esnafın, sanatkârın, ilim adamlarının başlıkları farklıdır. Serpuşların en bilinenleri kavuk, sarık, fes ve tarikat taclarıdır. Kadın mezar taşlarında serpuş yoktur. Kavuklar; fes, takke gibi bir şey üzerine sarık sarmak suretiyle saray mensupları ve bir kısım ilim adamlarının giydikleri serpuşa denirdi. Kâtibi, kallavi ve örfi kavuk çeşitleri mevcuttur. Kavuklar mezar taşlarında 17. yüzyıldan sonra kullanılmaya

62 50 başlanmıştır. Resim 3.10 da tarihi kâtibi kavuk mezar taşı başlığı görülmektedir. Resim Tarihi mezar taşında kâtibi kavuk başlığı Sarıklar; mezarda yatanın mesleğinin tespitinde en belirleyici işaretlerdendir. İlmiye sınıfının (müftü, kadı, şeyhülislam, müderris, gibi) sarıkları farklı farklıdır. Resim 3.11 de tarihi mezar taşında burmalı sarıklı kavuk başlığı görülmektedir. Taçlar; tarikat şeyh ve mensuplarının kullandıkları serpuşlardır. Her tarikatın tacı farklıdır. Bu taçlar serpuş şeklinde veya taş üzerinde kabartma şeklinde de olabilmektedir. Tarikatlara ait mezar taşlarına tarihi İstanbul mezarlıklarında ve hazirelerinde sıklıkla karşılaşmak mümkündür. Tarikatlara ait çeşitli semboller, motifler mevcuttur. Örneğin Mevlevî mezar taşı taç simgesi sikkedir. Kadirilere ait taç ve gül farklıdır. Sümbülî tacı ve çiçeği farklıdır. Bektaşilere ait taç ve 12 köşeli teslim taşı farklıdır. Diğer tarikatlara ait taçlar da mevcuttur.

63 51 Resim Tarihi mezar taşında burmalı sarıklı kavuk başlığı Resim 3.12 de tarihi mezar taşlarındaki Mevlevi tacı veya sikkesi görülmektedir. Resim Tarihi mezar taşında Mevlevi tacı (sikke) başlığı Resim 3.13 te Sümbülî tacı başlığı görülmektedir.

64 52 Resim Tarihi mezar taşında Sümbülî tacı başlığı Fesler; silindir biçiminde püskülü sarkan serpuşlardır. Mahmudî, Azizi, Hamidî fesler mevcuttur. Resim 3.14 te Mahmudî fes görülmektedir. Resim Tarihi mezar taşında Mahmudî fes başlığı Bir diğer serpuş çeşidi de lahana başıdır. Mezar taşının baş ve ayak taşında birer lahana şekli bulunur. Mezar taşlarının baş taşlarındaki yazı kısmına kitabe denir. Kitabedeki bilgiler genellikle Osmanlıca, bazen Arapçadırdır. Kadın şahideleri, erkek şahidelerinden daha süslü ve göz alıcı, bol çiçek süslemelidir.

65 53 Baş ve ayak taşlarında servi, hurma ve asmalar arasında üzüm, gül, lale, karanfil, vazo, yıldız çiçekleri ustalıkla işlenmiştir. Kadınların hayattayken kullandıkları takı, kolye ve gerdanlıklar da kullanıldığı olur. Kadının ismi, babası ve eşi ile birlikte belirtilir. Yıldız, kadın mezar taşlarındaki çiçekli ve güllü taç kısmının başörtüsünü temsil ettiğini belirtmektedir [12]. Resim 3.15 te buna örnek bir resim verilmiştir. Resim Kadın mezar taşı tacı Ayak taşları Mezarın ayakucunda yer alan taşa ayak taşı denir. Ayak taşları sade, üzerlerinde yazı ve süsleme olmayacağı gibi çok süslü de olabilmektedir. Süslü ayak taşları genellikle kadın mezar taşlarında olmakla birlikte erkek mezar taşlarında da olmaktadır. Resim 3.16 da hurma ağacı motifiyle süslü ayak mezar taşı görülmektedir.

66 54 Resim Ayak mezar taşı Pehleli (kapak taşlı) mezarlar Bu mezarlarda pehle ya da kapak taşı, mezarın üzerini örten dikdörtgen taştır. Lahitli mezarlara göre daha sadedir. Kapak taşının ortasına yağmur sularının toprağa inmesi, çiçek dikilmesi ve kuşların su içmesi için oyuk bırakılmıştır. Bu oyuk adeta ölen kişinin dünyaya açılan penceresi olarak ta sembolik anlamı vardır. Kapak taşına baş taşı ve ayak taşı monte edilir veya geçmeli birleştirilir. Osmanlı döneminde XVII. yüzyıldan itibaren mezar taşlarında şahidelerin yanında pehle, şebeke, lahit gibi öğeler kullanılmaya başlanmıştır. Pehleler şahidelerin yapıldığı malzemeden olabileceği gibi farklı malzemeden de olabilmektedir. Resim 3.17 de pehleli (kapak taşlı) tarihi mezar görülmektedir.

67 55 Resim Pehleli (kapak taşlı) mezar Sandukalı (lahit) mezarlar Yan ve üst kapakları, şahideleri bulunan mezarlardır. Az da olsa şahidesiz tipleri de vardır. Sandukanın yan kapakları genellikle simetriktir ve süslüdür. Baş ve ayakucundaki taşlarla birlikte mezarı oluşturur. Sandukalı mezarlar daha çok seçkin kişilerin, devlet yöneticileri ile din büyüklerinin mezarlarıdır. Resim 3.18 de sandukalı (lahit) tarihi mezarlara ait bir örnek görülmektedir.

68 Resim Sandukalı (lahit) tarihi mezar 56

69 57 4. İSTANBUL DAKİ TARİHİ MEZAR TAŞLARININ BOZULMA NEDENLERİNİN ARAŞTIRILMASI Tarihi mezar taşları, belli bir zaman sonra veya çeşitli nedenlerle bozulmakta, tahrip olmaktadır. Tarihi mezar taşlarının bozulma nedenlerinin başında jeolojik oluşumlara bağlı yapısal sorunlar gelmektedir. Aynı taş ocağından olmasına rağmen farklı ve kötü özellikli katmanlardan seçilen taşlar ileride karşılaşılacak pek çok bozulmalara neden olmaktadır. Ocaktan taşın hatalı çıkartılması (dinamitle taş çıkartmak gibi), hatalı işçilik kusurları yapısal bozulmaların başında gelmektedir. Nem ve atmosfer hareketleri, tarihi mezar taşlarını olumsuz etkiler. Rüzgâr, yumuşak taşlarda aşınma oluştururken, ısı farklılıkları ve don nemli ortamlarda taşların parçalanma ve kopmalarına yol açar. Kirli atmosfer, su ve organizmalar (liken, mantar, yosun, bakteri, vb.) mezar taşlarının bozulmalarına neden olur İç (Bünyesel) Bozulma Nedenleri Mezar taşlarının tahribatına neden olan en önemli etken, içyapısından kaynaklanan sorunlardan oluşmaktadır Mineral bileşime bağlı nedenler Tarihi mezar taşlarının mineral bileşim özelliklerine göre farklı dayanıklılık gösterirler. Taşların mineral bileşimlerine göre farklı sağlamlıkta olduğunu Küçükkaya (2004), şu şekilde ifade etmektedir [20]: Taşların mineral bileşimleri farklıdır. Kil, marn, jips ve kalker çimentolu gre ve konglomeralar, özellikle sulu ortamlarda basınca karşı az direnç gösterirken, silis çimentolu kuvarsitler dayanıklı olup granit ve bazalt kadar sağlamdır. Kalkerler ve mermerler kalsit ve aragonit minerallerinden oluşmuşlardır ve içlerinde silisyum dioksit (SiO 2 ) bulunduran magmatik taşlara nazaran daha az dayanıklı taşlardır. Kalsit mineralli yapı taşları belirli süre oldukça sağlam kalmalarına karşılık bozulma başlayınca hastalığın seyri hızlanmaktadır.

70 Dokusal özelliklere bağlı nedenler Taşın sağlamlığı kristal yapısına bağlıdır. İnce kristalli taşlar, iri kristalli taşlara nazaran birbirine kenetlenmeleri fazla olup daha sağlamdırlar. İri kristalli taşlar daha kolay çözülürler Kimyasal bileşimle ilgili nedenler Taşların kimyasal özellikleri, bileşimleri, erime ve ayrışma noktaları, suya karşı davranışları, vb. bilgilere bağlıdır. Bu konuyla ilgili Küçükkaya, şunları yazmaktadır [20]: Taşın bünyesindeki kalsiyum klorür (CaCl 2 ), sodyum klorür (NaCl), potasyum klorür (KCl) gibi çeşitli kimyasal maddelerin su ile reaksiyonları farklıdır. Bu maddeler, ya zamanla eriyip ortamdan ayrılabilir ve boşluklar meydana getirirler ya da kalsiyum sülfat (CaSO 4 ) gibi su ile reaksiyonda hacimleri genişleyerek iç basınçlara neden olabilir ve taşı patlatabilirler Fiziksel özelliklere bağlı nedenler Taşlar homojen bir yapıya sahip olmazlar. Taşların içyapısında yer yer boşluklar görülür. Boşluklarının bulunması nedeniyle basınç mukavemetine oranla çekme mukavemetleri düşüktür. Ayrıca her noktada aynı derecede ısınmadıklarından dolayı ısısal gerilimlere karşı da dayanıksızdırlar. Malzemede boşluk oranı arttıkça o malzemenin mukavemetinde düşme, ısı yutuculuk değerinde ise artma görülür. Malzeme boşluklarının çokluğu, su ve buhar geçirimliliği de artırır, dolayısıyla malzeme donmaya karşı dayanıksız olur. Bu olay taş malzemede farklı sertlikte kısımların oluşmasına yol açmaktadır. Atmosfer etkilerinin çok olduğu yerlerde bu taşların yumuşak kısımları çözünerek ayrışır. Bir taşın porozitesi (boşluk oranı), içinde bulunan boşlukların hacminin, tüm hacmine oranıdır. Porozitesi yüksek olan taşlar atmosfer etkilerine karşı dayanıksız olduklarından tercih edilmezler. Boşluklu taşlar don tehlikesi olan nemli coğrafi bölgelerde kullanılmamalıdır. Çünkü su, don

71 59 olayında hacminde % 9 luk bir genişleme olacağından boşluklarda bir basınç oluşturup taşın çatlama ya da patlamasına neden olmaktadır. Taşların yapısı bozulmadan, belli zamanlar içinde bir sıvıyı geçirmesi özelliğine o taşın geçirimliliği denir. Porozitesi yüksek olan taşlar fazla geçirimli olurlar. Mezar taşlarında geçirimlilik oranı düşük taşlar aranır. Fakat mezar taşlarının restorasyonunda, taşlara yüzeysel koruyucu solüsyonların uygulanmasında yüksek geçirimlilik (kolay nüfuz etme) kabiliyeti olması aranılan bir özelliktir. Tabasso (1986), taşların bozulmalarına etki eden fiziksel özelliklerin başında gözeneklilik oranının geldiğini belirtmektedir [21]. Taşların yoğunluğu da fiziksel bir özelliktir. Mezar taşlarında aranan yoğunluk oranı 2,4 2,8 gr/cm 3 tür. Saf kalkerin yoğunluğu 2,7 gr/cm 3 tür Dış Etkilerle Oluşan Bozulma Nedenler Mekanik etkiler Aynı taş ocağından farklı sertlikte ve kalitede taşlar çıkabilir. Petrografik nedenler dediğimiz bu gruba aynı zamanda taşın ocaktan yanlış çıkarılması sonucu oluşan tahribatı da katabiliriz. Taşlar bazı ocaklardan dinamitle çıkarılmakta ve taşlarda çatlamalara sebep olmaktadır. Ayrıca taşlar aletlerle işlenirken taşta ufak çatlaklar meydana gelebilir. Bu çatlaklar suyun geçirimliliğini kolaylaştırmakta, zamanla daha büyük tahribatlara sebep olmaktadır. Taşlar ocaklardan çıkar çıkmaz kullanılmamalıdır. Çünkü taş çıkarıldıktan sonra bir miktar sehim (taşın çalışması) kazandığı görülür. Bunun için taşlar işlenmeden evvel bekletilmeli, taşlara çalışma ve dinlenme süresi verilmelidir. Metaller elektrolitik bir sıvı (asit, baz, tuz eriyikleri ve su) içinde korozyona (paslanma) uğrarlar. Mezar taşlarında taşları birleştirmek için demir, bakır veya çelik

72 60 çiviler, kenetler ve miller kullanılmaktadır. Bu metallerle birlikte kurşun dökülmekte ve metaller korozyona karşı korunmakta, izole edilmektedir. Metallerin korozyonu halinde metaller zamanla genleşir ve çevresindeki taşa basınç yaparlar. Bunun sonucunda mezar taşlarında demir bileşiklerinden kırmızı-kahverengi, bakır bileşiklerinden yeşil lekeler oluşmakta ve zamanla çatlama, kopma ve ayrışmalar görülmektedir. Resim 4.1 de metal kenedin korozyonu (paslanma) sonucu oluşturduğu kopma görülmektedir. Resim 4.1. Metal kenedin korozyonuyla oluşan kopma Depremler bütün yapılara olduğu gibi mezar taşlarına da zarar vermektedirler. İnsanların farkında olmadan verdiği titreşimler; trafikten oluşan titreşimler, uçakların verdiği titreşimler, çeşitli iş makinelerinin oluşturduğu titreşimlerdir. Bu titreşimler de mezar taşlarına zarar verebilmektedir.

73 Isı etkileri Sıcaklık farkı; mezar taşlarında genleşme ve büzülmeler, taneler arasında farklı yönlerde basınçlar oluşturur. Devamlı tekrarı halinde malzemede yorulmaya neden olur. Mezar taşlarında kılcal çatlaklar gelişmeye başlar. Çatlakları artan mezar taşı fiziksel olarak parçalanır ve ufalanır. Çöllerdeki kum oluşumu buna örnek verilebilir. Mezar taşlarında don etkisi fazladır. Suyun donmasıyla hacminde % 9 bir artış olacağından, bünyesinde su bulunan çatlaklı ve boşluklu mezar taşlarının çatlamasına ve parçalanmasına neden olmaktadır. Boşluklar ve gözenekler arasına giren su donunca hacim genişlemesine uğrar ve mezar taşını çatlatır. Büyüyen çatlaklar daha sonraki don oluşumlarında daha da büyüyerek mezar taşını çatlatır ve kırar. Küçükkaya, don olayının oluşması için ortamda suyun bulunmasının şart olmadığını, taşın kristal yapısının da aşırı soğuk karşısında deformasyona uğrayabileceğini söylemektedir [20]. Mezar taşlarında ısı farklılıkları ve güneşin etkisi de büyüktür. Küçükkaya, bu zararları şu şekilde anlatmaktadır [20]: Gece ve gündüz arasındaki ısı farklılıkları ve güneşin etkisi ile taşlar zamanla renk değiştirirler. Ültraviyole ışınları etkisi ile rengi atmış olan taş yüzeyi, mat ve soluk bir görüntüye sahiptir. Bazı kereler organik maddeler ihtiva eden koyu, esmer renkli taşlar güneşin etkisiyle oksidasyona uğrayarak renklerini kaybedip ağarırlar (renkleri açılır). Bazen de mermerde olduğu gibi yine oksidasyon sonucu damarlar şeklinde koyu lekeler oluşur. Yangınlar mezar taşlarına büyük zararlar verir. Yangında mezar taşlarının dış yüzünde hızlı bir hacim genişlemesi olur. Fakat ısı mezar taşlarının iç bünyelerinde aynı derecede olmaz. Kabarma ile taşların dış yüzeylerinde parça halinde kopmalar olur. Hafif yangınlarda ise mezar taşlarının yüzeylerinde kararmalar, lekeler oluşur.

74 Atmosfer etkileri (su, nem, tuz ve hava kirliliği) Su ve nem tüm yapı elemanlarına olduğu gibi mezar taşlarına da zarar verir. Su ve nem mezar taşlarında fiziksel olduğu kadar kimyasal bozulmalar da oluşturur. Yağmur suyu ve karbon dioksitin etkisiyle kalkerlerde çözülme olur. Bu yüzden mermerlerin cilası bozulabilir. Asit yağmurları; kükürt dioksit (SO 2 ) ve kükürt trioksit (SO 3 ) gibi gazların yağmur suyuyla birleşmesiyle oluşurlar. Asit yağmurlarının mezar taşları üzerindeki etkileri büyüktür. Eriyebilen taşlarda zararları fazladır. Mezar taşlarında kir tabakası oluşturabilirler. Mezar taşlarının kimyasal erozyona uğramaları, en tehlikeli sonuçlarıdır. Mezar taşları, zemindeki suyu bir miktar emerek nem alırlar. Bazen de erimiş tuzlarla birlikte nem mezar taşının bünyesine girer. Sıvı haldeki su beraberinde eriyik haldeki birçok malzemeyi saklamaktadır. Suyun buharlaşması ile bu eriyiklerden özellikle tuzlar katı hale geçerek kristalleşirler. Tuzların kristalizasyonu taş bozulmaları içinde en tahrip edici olanıdır. Tuzların kristalleşmesi sırasında taşın yüzeyinde oluşan kristalizasyona çiçeklenme denir. Kristalleşme esnasında taş içinde basınç artarak taşta çatlaklar oluşturur. Nemin buharlaşmasıyla taştaki tuzlar kirli bir tabaka ya da çözünmeler oluşturarak (tuz lekeleri çiçeklenme) kimyasal tahribata neden olurlar. Tabasso, taşlara zarar veren tuzlardan bahsederken sülfat (SO 4 ), klorür (Cl), nitrat (NO 3 ) ve karbonatları (CO 3 ) sıralamaktadır. Bu tuzların genellikle kalsiyum (Ca), sodyum (Na), potasyum (K) ve magnezyum (Mg) iyonları ile bağlı olduklarını belirtmektedir [21]. İstanbul daki tarihi mezarlıkların denize yakın yerlerdeki mezar taşlarında tuz kristalizasyonu daha çok görülmektedir. Hava kirliliği de mezar taşlarının bozulmasında önemli faktörlerden biridir. Hava kirliliği meteorolojik faktörlere, oluşan kirliliğin miktarına göre belirlenir. Sıcak hava ile soğuk hava arasında bir akım vardır. Bu hava kirliliğinin etkisini azaltır.

75 63 Küçükkaya, hava kirliliğinin taşlara verdiği zararı şu şekilde açıklamaktadır [20]: Yağmur suyu ile taşlarının yüzeylerine taşınan karbon dioksit (CO 2 ), kükürt dioksit (SO 2 ), kükürt trioksit (SO 3 ), azot (N 2 ), amonyak (NH 3 ), azot oksit (NO), azot dioksit (NO 2 ), azot trioksit (NO 3 ), diazot pentaoksit (N 2 O 5 ), klor gazı (Cl 2 ) taşların tahribatında etkili olmaktadır. Bu eriyik, gaz ve iyonlar toz ve is içerisinde bolca bulunur. CO 2, SO 2 ve SO 3 taşların hızla bozulmasına neden olan gazlardır. Cl 2 yağmur suyuyla birleşerek hidroklorik ve hidrokloröz asidi meydana getirir. Nitrik asit (2HNO 3 ) mermerleri bozan bir asittir. Atmosferik olaylara ve özellikle hava kirliliğine bağlı olarak tarihi mezar taşları yüzeylerinde farklı kirlilik birikimleri oluşmaktadır. En basit olanı yüzeydeki toz tabakasıdır. Toz tabakası kirli hava koşullarında tehlikeli olabilecek kabuk oluşumlarına (yoğun kirli tabaka) basamak teşkil eder. Kalın siyah kabuk oluşumu; rengi ve karakteristiği, kimyasal ve mineralojik yapısı ve fiziksel tanımıyla mezar taşından ayrı özellikler taşıyan oldukça kalın bir tabaka oluşturan kirliliktir (siyah tabaka). Siyah tabaka, mezar taşlarında farklı tahribatlara yol açar. Bu bozulmalar kabuk atma, yapraklaşma ve şişmedir. Siyah tabakalı yüzey daha çok güneş ışını emeceğinden kırılma, çatlama ve ufalanmalara neden olacaktır. Detayları ve ince hatları tamamen kapatır. İtinalı temizlik gerektirir. Resim 4.2 de tarihi mezar taşında hava kirliliğine bağlı siyah tabaka oluşumu görülmektedir.

76 64 Resim 4.2. Hava kirliliğine bağlı siyah tabaka oluşumu Betonlaşmış kalın kabuk ya da yüzeyin kalkerleşmesi denilen hastalık ise, taşların kirli hava koşullarına bağlı bozulmalardan kaynaklanır. Yağmur suları taş içerisinde karbonatları eritir. Su buharlaşırken taşın yüzeyinde erimiş maddeler (kalker ya da sülfat karbonatı) bırakır. Taşın yüzeyinde birkaç milimetre sert bir tabaka oluşur. Daha çok yağmurun yıkamadığı bölgelerde bu olay gerçekleşir. İstanbul daki tarihi mezarlıkların taşıt trafiğine ve yollara yakın, tozlu kısımlarında mezar taşlarında daha fazla siyah tabaka oluştuğu gözlenmiştir Canlılara bağlı bozulma nedenleri İnsanların verdiği zararlar İnsanların tarihi mezar taşlarına bilinçsiz ve bilinçli olmak üzere iki şekilde zarar vermektedirler. Bilinçsiz olarak verilen zararların başında yanlış restorasyon uygulamaları (bilinçsizce yapılan müdahaleler) gelmektedir. Bazen yanlış seçilen bir taş, kısa zamanda orijinalinden daha kötü duruma gelebilmektedir. Bazen koruyucu amacıyla sürülen bir koruyucu, mezar taşını daha da bozmaktadır. Kullanılan

77 65 malzemelerin birbirleriyle olan ilişkileri de önemli bir faktör olup, mekanik mukavemetleri ve kimyasal bileşimleri uyuşmayan malzemelerin birlikte kullanılmaları mezar taşına ve çevresine zarar vermektedir. Küçükkaya, bu uyumsuzluğu şu şekilde açıklamaktadır [20]: 1. Seçilen taş ile kullanılan harç uyuşmayabilir. Kullanılan harç taştan daha sert ise derz yerlerinden taşın aşınmasına ve dökülmesine sebep olur, yani fiziki bir aşınma meydana gelir. Kullanılan harç taştan daha yumuşak ise taş harcı aşındırır ve derz araları açılarak yine fiziki bir aşınma meydana gelir. Bu durumda taşta açılan derzden giren nem, su ve bağlı nedenlerden (don, tuzların etkisi vb.) zarar görür 2. Sertlik dereceleri farklı taşların kullanılması durumunda, sert taşın yarattığı gerilimlerin, yumuşak taşın bozulmasında etkin faktör olduğu görülmüştür. 3. Demir ve galvanize çinko çiviler ve bağlantı parçaları taşlara büyük zarar verir. Çünkü Fe ve Zn nin oksidasyon ürünleri (FeO, Fe 2 O 3 ve ZnO) kendilerinden hacim olarak daha büyüktür. Bu sebepten taşta çatlama ve kopmalara sebep olur. Ayrıca taşta pas lekeleri meydana getirirler. Resim 4.3 te tarihi mezar taşında yanlış bir restorasyon uygulaması (bilinçsizce yapılan müdahale) görülmektedir. Resimde normal çimento harçlı kumla yapılan bir tamamlamadan söz edilebilir. Hâlbuki bu tür onarımlarda hidrolik kireç, beyaz çimento, mermer tozu, gerekirse mermer agrega kullanmak gerekirdi. Resim 4.4 te de ayrı bir yanlış restorasyon uygulaması görülmektedir. Aynı şekilde aynı harçla mezar taşını yapıştırıp dolgu yapılmak istenmiştir. Fakat bu tür yapıştırmalar dahasonra anlatılacak olan epoksi türü yapıştırıcılarla yapılır. Dolgu olarak ta yine aynı rengi yakalayıp dolgu yapmak gerekirdi. İnsanlar, hazine aramak amacıyla bilinçli olarak tarihi mezarlıklara ve mezar taşlarına zarar verebilmektedirler. Para eder düşüncesiyle mezar taşlarını, külah kısımlarını çalabilmektedirler.

78 66 Resim 4.3. Mezar taşında yanlış restorasyon (bilinçsizce yapılan müdahale) Resim 4.4. Tarihi mezar taşında yanlış restorasyon (yapıştırma ve dolgu) Resim 4.5 te tarihi mezarların yağmalanmasına ait bir resim görülmektedir. Mezarın kapak taşının altında başka taşlar olup, şahideleri kayıptır.

79 67 Resim 4.5. Tarihi mezarların yağmalanması İstanbul tarihi mezarlıklarının çoğu ilgisizlikten kendi kaderlerine terk edilmiş durumdadır. Bir kısmı sokakta yaşayanların, tinercilerin, hayvanların barınakları olmuştur. Resim 4.6 da kendi kaderine terk edilmiş tarihi mezarlar görülmektedir. Resim 4.6. Tarihi mezarlara karşı ilgisizlik Bitkisel organizmaların verdiği zararlar Karayosunları ve likenler, rüzgârların getirdiği toz, tohum, hayvan artıkları, bitki lifleri gibi organik kalıntıları yakalayarak taş üzerinde toprak oluşumuna katkıda bulunurlar. Likenler, taş üzerinde toprak tabakası oluşturarak daha yüksek bitkilerin

80 68 gelişmesine yardımcı olurlar. Kalkerli taşların, biyolojik bozulmasının en önemli şekli olan oyukların oluşumunda, taş yüzeyinde gelişen mantar, mavi-yeşil yosun, su yosunu (algler) ve likenler gibi bitkisel organizmaların etkileri büyüktür. Mezar taşlarında biyolojik bozulmaları oluşturan başlıca organizmaların başında bakteriler, su yosunları (algler), mantarlar, likenler ve karayosunları gelmektedir. Küçükkaya, taş eserlere zarar veren biyolojik organizmalardan bakteriler hakkında şunları yazmaktadır [20]: Bakteriler; küresel, çubuk, ipliksi gibi çeşitli şekillerde tek hücreli veya hücre kolonileri halinde ilkel organizmalardır. Bakteriler mikroskop altında görülebilecek kadar küçüktür. Mavi-yeşil algler olarak da bilinirler. Bakterilerin çoğu parazit olarak başka hücrelerde yaşarlar ve bir kısmı da hastalık yapıcıdır. Taşların üzerinde üç tip bakteri çeşidi yaşayabilir. Bunlar; kükürt oksitleyici, azot ve heterotrofik bakterileridir. Küçükkaya, algler (su yosunları) hakkında şunları yazmaktadır [20]: Tek hücreli veya koloni halinde mikroskobik formları olan fotosentetik organizmalardır. Yeşil, altın sarısı, kırmızı, kahverengi renklerde çeşitli sınıflara ayrılan denizlerde, tatlı sularda ve karada kaya, toprak ve ağaç kabuklarında yaşayan binlerce türü bulunmaktadır. Liken oluşturan algler likene gerekli besini fotosentez yaparak sağlarlar. Küçükkaya, mantarlar hakkında şunları yazmaktadır [20]: Mantarlar ise bitkilerden ayrı bir âlem altında incelenir. Çünkü klorofilsiz ve genellikle renksiz hif denilen ipliklerden meydana gelmişlerdir (küf mantarları). Yalnız şapkalı mantarların bazıları renkli olabilirler. Çürükçül veya parazit olarak suda veya karada hayvan ve bitki üzerinde yaşarlar. Mantarların belirli grupları mavi-yeşil algler ve yeşil algler ile birlikte likenlerin içinde birlik oluştururlar. Alg ve mantar hücreleri bir araya gelip liken oluşturduklarında çeşitli renklerde maddeler üretmeye başlarlar ve her ikisinden de farklı görünümde yeni bir canlı olurlar. Küçükkaya, likenler (yosun) hakkında şunları yazmaktadır [20]: Likenler; kaya, taş, kiremit toprak, ağaç kabuğu, odun gibi maddeler üzerinde yaşayan ve halk arasında yosun denilen canlılardır. Kayalarda renk renk lekeler

81 69 şeklinde birçok tür bir arada desen oluştururlar. Likenler karayosunlarından farklı olarak beyaz, siyah, turuncu, yeşil, kırmızı, sarı ve kahverengi gibi çeşitli renklerde ve daha sert ve kırılgan yapıdadırlar. Bazen karayosunlarıyla yan yana veya üzerinde de gelişirler. Kabuksu, yapraksı ve dalsı olarak 3 genel görünüm altındadırlar. Yeryüzünde yaklaşık 20 bin türü bulunan likenler çok yavaş büyürler. Likenlerin gözle görülür birkaç cm. çapında bir rozet şeklinde gelişmesi 50 yıldan fazla zaman alır. Çöllerden kutuplara kadar çeşitli ortamlarda yaşayan türleri vardır. Likenler sulu ya da susuz ortamda yaşayabilen organizmalardır. Bu özellik onların olağanüstü çevrelerde oluşma ve yaşamalarına olanak sağlar. Mavi-yeşil su yosunu, yeşil su yosunu ve mantarlar ile beraber, kayaların üzerinde yaşam birliği kurulmasında öncü organizmalar olarak önemli bir rol oynarlar ve birkaç yılda alt tabakada kolonize olabilirler. Kabuksu türler alçak yüzeylerde tüm saplarıyla taşların içine kadar işlerler. Yapraksı türlerin tesiri birkaç milimetreden fazla değildir. Epilitik veya endolitik likenler kalkerli taşın içerisine tamamen yerleşebilirler. Likenler yapısında bulunan mantar hifleriyle bazı asitler salgılayarak kayaca sıkıca tutunurlar ve zamanla aşınmaya neden olurlar. Su olmadığında fotosentez yapamadığı halde solunuma devam ederek yaşayabilmesi, kuru ve güneşli ortamlarda dahi dayanıklı olmaları özelliği onların eski taşlar üzerinde yüzyıllarca kalmalarına olanak verir. Küçükkaya, karayosunları hakkında şunları yazmaktadır [20]: Karayosunları; su yosunları, mantarlar ve likenlerden daha gelişmiş, klorofili, çok hücreli ve sporla üreyen fotosentetik kara bitkileridir. Yüksek bitkilere en yakın bitkilerdir. Nemli ortamlarda, orman zemininde, kayalarda, toprak ve ağaç kabuklarında yaşarlar. Yaklaşık 26 bin türü bulunan karayosunları ciğer otları ve yapraklı karayosunları olarak 2 sınıfa ayrılır. Yapraklı kara yosunları daha gelişmiş olup gövde, yaprak ve kök benzeri yapılar meydana getirirler. Resim 4.7 de tarihi mezar kapak taşında yeşil yosunlaşmalar görülmektedir.

82 70 Resim 4.7. Tarihi mezar taşında yeşil yosunlaşma Resim 4.8 de tarihi kadın mezar taşında sarı ve yeşil yosunlaşmalar görülmektedir. Ağaçlar, yüksek bitkiler grubundan olup mezar taşlarına büyük zararlar verebilirler. Yaşamak için suya ihtiyaç duyarlar. Bu ihtiyaçlarını yağmurdan karşılayamazlarsa, kökleri nereden su bulabilirse oraya yönelir, gerekirse taşları çatlatarak su kaynaklarına ulaşabilirler. Bazı ağaçların kökleri çok uzar. Bazı ağaçların (kayın ağacı vb.) kökleri kalın ve tehlikelidir. Çam ağaçlarının reçineleri mezar taşlarına yapışarak zarar verebilmektedir. Çam ağaçlarında biriken tozlar, egzoz gazları ve kimyasal gazlar rüzgâr ve yağmurun etkisiyle mezar taşlarına yapışırlar. Resim 4.9 da ağaç ve köklerinin tarihi mezar taşı üstündeki tahribatı görülmektedir. Şahideler yoktur. Kapak taşı da kırılmış durumdadır.

83 71 Resim 4.8. Tarihi kadın mezar taşında sarı ve yeşil yosunlaşmalar Resim 4.9. Ağaç ve köklerinin tarihi mezar taşına verdiği zarar Resim 4.10 da asırlaşmış ağacın tarihi çocuk mezar taşını adeta yutuşu görülmektedir.

84 72 Resim Ağacın tarihi çocuk mezar taşını içine alışı Tırmanıcı bitkiler arasında sarmaşığın mezar taşları üzerinde zararları vardır. Kökleri taşların derzleri, çatlakları arasına girerek tutunur, çatlakları büyütür, yapraklarıyla birlikte hava aldırmazlar. Bir diğer zararları da taşlarda sürekli nem bırakmalarıdır. Resim 4.11 de sarmaşık tarihi mezar taşını tamamen kaplamış durumdadır. Hayvanların verdiği zararlar Hayvanlar içinde büyük kitleler halinde yaşayan güvercinlerin tarihi mezar taşlarına zararları az da olsa mevcuttur. Güvercinlerin dışkıları içinde % 2 oranında asit fosforik bulunur. Mezar taşları üzerinde motifleri örter, iz bırakır. Metal kenetleri korozyona uğratır.

85 73 Resim Sarmaşığın tarihi mezar taşını kaplamış hali Resim 4.12 de tarihi mezar taşında güvercin ve kuş pisliklerinin verdiği zarar görülmektedir.

86 Resim Tarihi mezar taşında güvercin ve kuş pisliklerinin verdiği zarar 74

87 75 5. TARİHİ MEZAR TAŞLARINDA RESTORASYON YÖNTEMLERİ Tarihi mezar taşları yukarda saydığımız nedenlere bağlı olarak bozulurlar ve restorasyona ihtiyaç duyarlar. Restorasyonun ihmal edilmesi durumunda ise tarihi mezar taşlarının başta motifli kısımları yok olmakta ve tarihi özelliğini yitirmektedir. Tarihi mezar taşları üzerinde yapılan yanlış uygulamalardan bazıları şöyledir: Örneğin su emmeyi önlemek amacıyla yüzeye sürülen hava geçirimsiz cila, boya ve yağlar, taştaki suyun buharlaşmasını engelleyerek, içindeki tuzlarında etkisiyle çatlamalara neden olmaktadır. Asitle yıkamalarda kenet demirleri korozyona uğrayarak pas lekelerine neden olmaktadır. Yalıtılmayan kenet demirleri yine korozyona uğrayarak taşın ayrışmasına ve parçalanmasına neden olmaktadır. Tarihi mezar taşı onarımlarında yanlış malzeme kullanımı da çok yapılmaktadır. Bunun gibi hataları yapmamak için tarihi mezar taşları, uzman ekiplerce ele alınıp restore edilmesi, koruma ve bakımlarının yapılması gerekmektedir. Tarihi mezar taşlarının restorasyon aşamalarını sırasıyla incelersek; 5.1. Röleve ve Restorasyon Çizimleri Restorasyona ihtiyaç duyulan tarihi mezar taşlarının ilk önce röleve çizimleri yapılarak ölçülendirilir. Tarihi mezar taşlarının bir kısmı karışmış, bazı parçaları kırılmış, kaybolmuş veya toprak altında kalmış olabilir. Bu amaçla mezar taşlarının tespiti ve eşleştirilmesi, kaybolan parçaların bulunabilmesi amacıyla uzman ekiplerce inceleme yapılır. Bulunan tarihi mezar taşı parçaları birleştirilerek numaralandırılır ve ölçüleri alınır. Bu aşamadan sonra tarihi mezar taşlarının restorasyon veya restitüsyon çizimleri (konservasyon projesi) yapılır. Bu çizimlerde bozulma nedenleri, eksik ve onarılmaya ihtiyacı olan kısımları belirtilir. Mezar taşlarının temizlenme, sağlamlaştırma ve koruma önerileri yazılır.

88 Belgeleme (Görünür Belgeleme) İstanbul tarihi Türk mezarlıklarında mezar taşlarının bir kısmı belgelidir. Bu belgeleme; fotoğraf çekme, üzerlerinde numaralandırma ve kayıt altına alma şeklinde yapılmaktadır. Toprak altında kalmış parçaların bulunabilmesi amacıyla taşlara zarar vermeden kazı yapılabilir. Başucu, varsa ayakucu, kapak ve sanduka taşları birleştirilerek eşleştirilir. Başucu taşı numaralandırılarak belgelenir. Resim 5.1 de tarihi mezar taşının numaralandırılmış (belgelenmiş) hali görülmektedir. Resim 5.1. Tarihi mezar taşının belgelenmiş hali 5.3. Teşhis Tarihi mezar taşlarına müdahale etmeden önce malzemenin tanınması, özellikleri, bozulma nedenleri (hava kirliliği, nem, ısı, biyolojik etkenler, is, toz, vb.) gibi veriler araştırılarak teşhis edilmelidir. Bu aşamadan sonra bozulma nedenlerini oluşturan sebepler ortadan kaldırılmalı ve uygun temizleme yöntemi seçilmelidir.

89 Çevre Temizliği İstanbul daki tarihi mezarlıkların bir kısmı bakımsızlıktan, ilgisizlikten başta çevre temizliğine ihtiyaç duymaktadırlar. Bazıları her türlü atık maddelerle çevreleri kirletilmiştir. Bazı mezarlıklar çöp yığını halindedir. Bu halleriyle tarihi mezarlıklar bizden acil yardım beklemektedir. Mezar taşları üzerinde veya yakınındaki yabani ot, bitki ve ağaçları öncelikle kaldırmak gerekir. Bitki ve ağaçları kesmek bir çözüm olsa da yeniden büyümesi söz konusudur. Çünkü kökleri sağlamdır. Bu işlem gecikirse ağaç kökleri mezar taşlarını sarmakta ve sökülmesi imkânsızlaşmaktadır. Sökülmesi esnasında mezar taşlarına zarar verilebilmektedir. Bu nedenle kökleri sökmek ya da kesmek yerine bulundukları yerde kökleri kurutacak yöntemler tercih edilebilir Tarihi Mezar Taşlarının Temizleme Yöntemleri Tarihi mezar taşlarını temizleme kararı basit bir karar değildir. Hangi temizliğin yapılacağına ve restorasyonun detaylarına karar vermek için geniş kapsamlı bir araştırma gereklidir. Başta bozulmaların nedenleri araştırılmalıdır. Bunun için laboratuarda mezar taşı üzerinde orijinal dokuya zarar vermeden çeşitli analiz ve deneyler yapılır. Araştırma temizlemeden önce ve sonra alınan taş örneği üzerinde laboratuar analizleri ile tamamlanır. Böylece hangi temizleme tekniğinin kullanılacağı ortaya çıkar. Tarihi mezar taşlarının temizliği uzman ekip ve profesyoneller tarafından yapılmalıdır. Mezar taşı temizliğinin iki amacı vardır. 1. Tuz, biyolojik aktivite vb. tahrip edici maddelerin kaldırılması, 2. Gözeneklerin açılması Tarihi mezar taşları üzerindeki temizlik müdahalelerinin başında siyah tabakaların, pas lekelerinin, organik madde lekelerinin, tuzların, bitkisel kirlenmelerin, boyalı yüzeylerin, alg, liken ve yosun gibi organizmaların temizliği gelmektedir.

90 78 Tabasso 1986), temizleme sırasında taşlara özen göstermek gerektiğini ve işlemlerin ancak uzmanlarca yapılması gerektiğini vurgulamaktadır [21]. Tarihi mezar taşı temizleme yöntemleri şunlardır: Mekanik temizlik Tazyikli su püskürtme ile yapılan temizlik Tarihi mezar taşlarında su ile yapılan temizlik etkili, az zararlı ve kolay kontrol edilebilen bir yöntemdir. Bu yöntem, püskürteç (atomizer) olarak bilinen basınçlı su püskürtme aletleri ile yapılır. Az suyla ve az basınçla su püskürterek bir duman oluşturur ve temizleme yaparlar. Bu duman inanılmaz ölçüde su tanecikleri içerir. Basınç miktarı ve aradaki mesafe iyi tespit edilmelidir. Aksi takdirde mezar taşının motiflerine zarar verilebilir. Güleç, bu yöntemde suyun yüzeye direkt olarak püskürtülmemesi gerektiğini, çok yıpranmış taşlarda uygulanmaması gerektiğini yazmaktadır [22]. Tabasso, bu yöntemde kullanılacak suyun şebeke suyuna oranla içindeki çeşitli çözünen tuzlardan arındırılmış deiyonize suyun tercih edilebileceğini belirtmektedir [21]. Kuru olarak yapılan temizlik Tarihi mezar taşlarında özel alet ve makinelerle kuru temizlik yapılabilir. Bu alet ve makineler bisturi, özel spatula, özel elmas kalemler (dar, geniş, çöp, vb.) ve el matkaplarıdır. Düz yüzeyler için ponza taşı, ince zımpara kâğıtları kullanılabilir. Kuru olarak yapılan mekanik temizliğin başarılı olabilmesi için kullanıcının yetenekli olması, hassas ve yavaş çalışması gerekir.

91 79 Mikro kumlama (hassas yüzey temizleme) Bu temizleme yöntemi, basınçlı hava veya azot kullanılarak, çapı 40 mikron olan kum, alüminyum, mikro cam kürecikler gibi aşındırıcılar düşük ve kontrollü basınçla (0.2-7 bar) püskürtülerek yapılır. Aşındırıcı maddeler memeleri ve ağızlıkları tıkayabilir. Bu yüzden azot ve kalsiyum klorür veya silika jel ile doldurularak kullanmak gerekir. Suyun işleve sokulmasının amacı tozlanmayı, dumanı azaltmaktır. Bu toz ve duman sağlığa zararlıdır ve özel giysi gerektirir. Bu teknikte, yüzeye uygulanan malzemenin sertliği ve basıncı önemlidir. Tarihi mezar taşlarının yüzeyinde bulunan oyma motiflere zarar vermemek için uygulanacak malzeme seçilir. Kısaca hava, sıvı ve püskürtme malzemesinden oluşan karışım taş yüzeyine oval kavisler halinde püskürtüldüğünden, özgün yüzey korunarak kolay, zararsız bir biçimde temizlenebilmektedir. Ayrıca yüzey temizliğinde alüminyum silikat, kalsiyum silikat ve kalsiyum karbonat içeren maddeler kullanılır [20]. Belçika da basınçlı mikro kumlama yapılmasında çok ince öğütülmüş kaysı veya doğal meyvelerin çekirdeklerinden yapılmış tozlar kullanılmaktadır. Resim 5.2 de atmosferik olaylardan kirlenmiş, kabuklaşmış tarihi mezar taşının temizlenmeden önceki hali görülmektedir. Mezar taşının motifleri adeta kaybolmuş durumdadır.

92 80 Resim 5.2. Atmosferik olaylardan kirlenmiş, kabuklaşmış tarihi mezar taşı Resim 5.3 te tarihi mezar taşının mikro kumlama yöntemiyle temizlenme anı görülmektedir.

93 81 Resim 5.3. Tarihi mezar taşının mikro kumlama yöntemi ile temizlenmesi Resim 5.4 te tarihi mezar taşının mikro kumlama yöntemi ile bir kısmının temizlenmiş hali görülmektedir.

94 Resim 5.4. Tarihi mezar taşının mikro kumlama yöntemi ile bir kısmının temizlenmiş hali 82