Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 72, Haziran 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 72, Haziran 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Kibar BAL Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, Tarih, Doktora Öğrencisi kibarbal_01@hotmail.com TANZİMAT TAN II. MEŞRUTİYETE OSMANLI DA DEPREMLER ( ) Öz Anadolu yarımadası depremsellik açısından dünyanın en tehlikeli yerlerinden birisidir. İncelenen tarihler arasında meydana gelen depremlerin şiddeti ve buna bağlı olarak neden oldukları yıkım değişkenlik göstermiştir. Bu bağlamda ulaşılabilen bilgiler ışığında, bahsi geçen dönemde çok sayıda depremin vuku bulduğu ve bu depremlerin toplum üzerinde ciddi sosyo-ekonomik etkiler bıraktığı görülmüştür. Nitekim yaşanan depremler, can kayıpları, barınma, beslenme ve ulaşım gibi sorunların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Meydana gelen depremlerin ardından, hasarın tespit edilmesi, depremzedelerin mağduriyetlerinin giderilmesi ve ayrıca afetlerin meydana geldiği bölgelerin yeniden imarı konusu Osmanlı Devleti nin ciddiyetle meşgul olduğu temel meseleler olmuştur. Kısacası, bu çalışmada, Tanzimat tan II. Meşrutiyet'e kadar olan tarihler içerisinde kronolojik olarak Osmanlı Devleti nde vuku bulan depremlerin oluşu, hasar dereceleri ve depremlerin, halka, çevreye, bölge ve ülkenin sosyo-ekonomik yapısına ne gibi etkileri olduğu üzerinde durulmaya çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: Deprem, Afet, Yıkım, Yardım, Osmanlı Devleti

2 EARTHQUAKES IN THE OTTOMAN EMPIRE FROM THE TANZIMAT TO THE CONSTITUTIONAL REGIME ( ) Abstract Anatolian peninsula is one of the most dangerous places in the world in terms of seismicity. The severity of the earthquakes that occurred between the dates examined and as a consequence of this, the devastation showed variability. In this context, in the light of information which can be accessed, it has been observed that a large number of earthquakes occurred and these earthquakes left serious socioeconomic effects on society during the period mentioned Indeed, the earthquakes occurred had caused problems such as casualties, shelter, nourishment and transport.after the earthquakes that occurred, that damage was detected and the grievances of the victims of the earthquake was eliminated and also the subject of the reconstruction of the areas where the disasters occurred had been the main issues that the Ottoman Empire was seriously busy with. To wrap up, in this study, it has been chronologically tried to focus on the occurrence of earthquakes that occurred in the Ottoman Empire within the period which was from The Tanzimat to The Constitutional Regime, their damage degrees and what were the effects on the public, the neighbourhood, the socio-economic structure of the region and the country of the earthquakes. 527 Keywords : Earthquake, Disaster, Demolition, Help, The Ottoman Empire GİRİŞ(BİSMİLLAHİRRAHMANİRAHİM) Afet, en genel tanımıyla doğada bulunan canlı ve cansız neredeyse bütün varlıklara zarar veren ve insanlar için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplara neden olan, gündelik yaşamı ve insan etkinliklerin durdurarak veya kesintiye uğratarak toplulukları etkileyen doğal ve beşeri olaylardır (Sipahioğlu vd. 2003: 5, Tanış, 2017: 229). Afet türlerinden biri olan deprem, bilimsel ifadeyle doğal etkenlere bağlı olarak yer kabuğunda görülen ve çoğunlukla yeryüzünde önemli değişikliklere neden olabilen, kısa süreli salınım ve titreşim hareketlerine verilen isimdir (Sipahioğlu vd. 2003: 26). Deprem kelimesi Türkçe lügatlerde olmayıp Osmanlı Türkleri tarafından deprem kelimesine denk gelecek şekilde deprenmek, depreştirmek, kıpırdamak, kıpırdatmak, oynama gibi birçok kelime kullanmışlardır (Tozlu, 2000: 94). Depremler, hiç kuşkusuz tarih boyunca insanların kendi iradeleri dışında ani olarak vuku bulan toplumlarda maddi manevi zararlara yol açarak bireyler üzerinde sosyal ve psikolojik olumsuz etkiler yaratan tabi afetlerin en tehlikeli ve yıkıcı olanıdır (Kılıç, 1999:571; Sipahioğlu vd. 2003: 26). Deprem gibi afetlerin sebep olduğu ölümler, yaralanmalar, fiziki yıkımlar ve ortaya çıkan kişisel ihtiyaçlar kaçınılmaz olarak kişisel ve toplumsal sorunlara sebep olur ( Düzenli, 2017:239). Bulunduğu bölge, dünyanın en çok sarsıntıların olduğu bölgelerden biri olması hasebiyle Osmanlı Devleti nde irili ufaklı ve büyük kayıplara yol açan depremler meydana gelmiştir (Koyuncu vd., 2016:378). Her bölgede olduğu gibi Osmanlı da da yaşanan depremler sadece olduğu anda yarattığı etki ile kalmamış uzun dönem içerisinde sosyal ve iktisadi meseleler ile devletin uğraş konusu olmuştur (Kılıç, 1999:571). Osmanlı nın Devleti nin coğrafi olarak konumlandığı Anadolu nun Doğu-Batı ve Kuzey-Güney bölgelerinde yılları arasında meydana gelen depremlerin haritasına bakıldığında

3 İstanbul, Bursa, İzmir gibi büyük ve kalabalık şehirler başta olmak üzere neredeyse Anadolu nun her yerinde hafif ve ağır hasarlara neden olan depremlerin var olduğu görülmektedir. Tarihsel süreçte vuku bulan depremlere dair kaynaklar göz önünde bulundurulduğunda bilhassa 19. yüzyıl ile birlikte bu depremlerin oluşumu, nedeni, yarattığı hasar ve alınan önlemlere ilişkin bilgilerde artış kaydedilmiştir. Bunu arşiv vesikalı ile dönemin basınında görebilmek mümkündür (Tınal, 2017:372). Depremler temel anlamda belirlenen merkezleri ile isimlendirilir. Fakat geçmişte meydana gelen depremler hakkında bilgi ve imkân yetersizliklerinden kaynaklı olarak merkezi esas almak yerine en çok etkilenen yerler ve depremin etkileri göz önünde bulundurularak adlandırılmıştır (Özkılıç, 2011:1). Bu araştırmada Osmanlı Devleti nin 19 ve 20. Yüzyılında coğrafi bakımdan kısıtlamaya gidilmeden çeşitli bölgelerde meydana gelen depremlerin oluşu, bölgeye verdiği maddi-manevi hasarlar üzerinde durulmuştur. Nitekim bu tarihler arasındaki bütün depremler ne yazık ki kaynak sıkıntısından dolayı ele alınamamıştır. Ayrıca bu çalışmanın amacı literatürdeki deprem çalışmalarını derli toplu şekilde ele almayı amaçlamıştır. I Megri (Fethiye) Depremi Coğrafi konum olarak Anadolu nun Güneybatısında, Akdeniz ile Ege bölgesini ayıran hattın Akdeniz bölgesi kısmında kalan Meğri (Fethiye) de büyük depremlerin meydana geldiği birçok bölge gibi Anadolu da deprem açısından en aktif deprem kuşaklarından biri üzerinde yer almaktadır. Bu nedenle de tarihten bugüne birçok depremin vuku bulduğu bölge olmuştur (Bozyiğit - Tapur, 2010: 370; Yazıcı, 2012: 114) Megri (Fethiye) depremi, ele alınan dönem içerisinde 28 Şubat 1851 tarihinde meydana gelmiştir. Merkez üssünün Muğla ilçeleri Rodos ve Fethiye arasındaki denizaltı çukurluğunda bulunduğu tahmin edilmektedir (Yazıcı, 2012:126; Erişim tarihi: ). Deprem Megri ve civarında 45 kişinin hayatının kaybetmesine neden olmakla beraber Megri iskelesinin zarar görmesine ve evlerin çoğunlukta olduğu yaklaşık 866 binanın kısmen veya tamamen yıkılmasına neden olmuştur ( Yazıcı, 2012:115). Devlet bölgedeki hasarı tespit etmek için incelemelerde bulunmuş ancak bölgeye yapılan yardım bölgede yaşayan halkın ödediği verginin bir yıl ertelenmesi şeklinde olmuştur. Bu bilgiye göre hasarın halk tarafından giderildiği çıkarımı yapılmaktadır (Yazıcı: 2012: 124). II Erzurum Depremi Erzurum da ele alınan dönem içerisindeki diğer bir deprem ise 24 Temmuz 1852 de meydana gelmiştir (Yapıcı, 2015: 15; Tozlu-Küçükuğurlu, 2002: 321). Bu deprem hakkında çok fazla bilgi olmamakla birlikte en çok hissedilen bölgenin Kevgiri köyü olduğu belirtilir. Birden fazla zelzele ardı ardına yaşanmış ve depremin hissedildiği bölgeler şehir merkezi ile Kevgiri, Mahanda, Duzcu ve Tekederesi köyleri olmuştur. Bu bölgelerde can kaybı yaşanırken birçok hayvan telef olmuş, bazı evler hasar görürken bazı evler de yıkılmıştı. Ayrıca Cami-i Kebir (Ulucami, Lalapaşa ve Cennetzade, Hasanbasri adındaki camiler ile askeri kışlalar ve kalelerden bazıları hasar görmüş bazıları da yıkıma uğramıştır (Yapıcı, 2015: 15; Tozlu-Küçükuğurlu, 2002: 321; Tozlu, 2000: ). Deprem zamanında çoğu varlıklı aileler çadırlar kurarak deprem tehlikesini atlatmaya çalışırken yoksul olan halk ise güvenli yerlerde açık bir alanda bekle-

4 mişlerdir. Depremin ardından hasar tespitine gidilerek Babıâli tarafından kabul edilen keşif ve onarım planı yürürlüğe konulmuştur (Tozlu, 2000: 104). III Bursa Depremi Anadolu nun deprem bölgesinde olması dolayısıyla Bursa da birinci derecede deprem bölgesinde yer alır. Ele alınan 19. yüzyılın Bursa sında büyük ve küçük derecede birçok deprem meydana gelmiştir. Bu depremlerin derece ve etkilerine dair bilgiler, araştırma yetersizliğinden değişiklik göstermekle birlikte en şiddetli ve büyük felaketlere yol açanın, 1855 yılında kısa sürede gerçekleşmiş olsa da, art arda yaşanan deprem olduğunu göstermektedir (Yıldız, 2000: 122). Üzerinde en çok çalışma yapılan ve hakkında belge bulunan depremlerin ilki 2 Mart ta görülürken kincisi 11 Nisan 1855 tarihinde görülmüştür. Deprem şiddetli bir şekilde hissedilmiş şehirde yerleşim alanlarının bir kısmının büyük ölçüde zarar görmesine ve bir kısmının ise tamamen yıkılmasına neden olmuştur (Özcan, 1999: 73; Erişim tarihi: ). Halk dilinde Küçük Kıyâmet olarak adlandırılan depremlerden biri de 2 Mart ta, Kandilli Rasathanesi ne göre ise 28 Şubat ta meydana gelmiştir. Çarşamba günü saat 9.15 de daha öncekilere benzemeyen çok şiddetli bir sarsıntı şeklinde vuku bulmuştur. İlk ulaşılan resmi kayıtlara göre depremin 5 saniye civarında sürdüğü söylenirken Cevdet Paşa nın belirttiğine göre ise 30 saniye sürmüştür (Özcan, 1999: 75; Yıldız, 2000: 121; Aralıklarla Cumartesi ye kadar devam etmesine rağmen etkisi ilk meydana geldiği kadar şiddetli olmamıştır. Ayrıca depremin etkisi İstanbul da da küçük ölçüde hissedilmiştir (Özcan, 1999: 75). 529 Merkezi Bursa olan deprem, şehrin mahalle, köy ve Mihaliç, Kirmastı, Kete gibi kasabalarını etkilemiş ve büyük hasarlara neden olmuştur. Gemlik ve Mudanya kazalarında etkilenme olmuşsa da büyük çaplı hasarlar söz konusu olmamıştır. Araştırma konusunda yaşanan sıkıntılardan dolayı elde edilen bilgiler kesin olmamakla birlikte mahalle ve köylerde 300 civarında kişinin hayatını kaybettiği ve birçok caminin minarelerinin yıkıldığı, diğer binaların önemli derecede hasar gördüğü belirtilmiştir. Dahası Kale duvarının Yahudilerin yerleşim yerleri üzerine yıkılmasıyla önemli sayıda nüfus yok olmuştur. Yıkımın altındaki kalıntılarda yangın meydana gelmesiyle de otuz civarında ev ve bir iki dükkân yanmıştır (Özcan, 1999: 77). Ayrıca bu depremde Sultan Osman Gazi Camii ve Orhan Gazi Camii ile birlikte türbe, medrese ve hamamı, Ulu Cami( Cami-i Kebir) ve Emir Sultan Camii ile türbesi ve hamamı; Çelebi Mehmet Camii (Yeşil Camii), türbesi ve imareti; Muradiye Camii, türbe ve hamamı ile İmareti; Hüdavendigar (I. Murat) Camii, türbesi ve medresesi; Üftade Camii, Kaygan Camii ve hamamı; Hayrettin Paşa Camii, Yıldırım Camii ve türbesi, bedesten ve medresesi gibi önemli yapıların tamamının hemen hemen yıkıldığı, hasar gördüğü ya da çatlaklıkların oluştuğu belirtilmiştir. Bu gibi yapıların yanında hanların, köprülerin ve mescitlerin de yapılarının sağlamlığına göre farklı derecede hasar gördüğü kaydedilmiştir (Özcan, 1999: 80-88, Yıldız, 2000: 126). Şiddeti ağır hissedilen deprem Bursa nın tarihi dokusuna, kendine has yapısına zarar vererek yıkımına neden olmuş ve depremden kalan enkazlar ise 1858 yılına kadar şehirden temizlenememiştir (Yıldız, 2000: 126). Mart ayında yaşanan birinci depremin etkisi hâlâ şehir ve halk üzerinde devam ederken çeşitli kaynaklara göre tarih değişkenlik göstermekle birlikte, kimi kaynaklarda 11 Nisan Çarşamba, farklı kaynaklarda ise 12 Nisan Perşembe akşamında tekrar şiddetli bir depremin meydana gel-

5 diği belirtilmiştir. Bu deprem bir önceki depremden daha yıkıcı olmakla birlikte, Bursa nın merkezi ve köyleri ile Kirmasti ve Mihaliç kasabalarıyla Kete bucağında diğer bölgelere nazaran daha fazla hissedilmiştir. Aynı deprem, İstanbul da da hasar meydana gelmeyecek şekilde hissedilmiştir. Depremle ilgili bilgi veren Mazbatada, depremin gece saat birden sonra olduğu ve daha önce meydana gelen depremde hasar görmeyen birçok yerin bu depremde hasar gördüğü, daha önce hasar gören birçok yerin ise yıkıldığı aktarılır. Ayrıca 2000 den fazla kişinin hayatını kaybettiği bu depremde halkın can derdine düşmesi nedeniyle çıkan yangınların uzun süre söndürülememesinden kaynaklı olarak çok sayıda ev ve dükkânın yanması sonucu hasar daha da artmıştır. Yangının lodosun etkisiyle yayılmasıyla 500 kadar cami, han, hamam ve ev ile birlikte den fazla dükkânın yandığı da bu kaynakta belirtilmiştir (Özcan, 1999: 76-77; Yıldız, 2000: ). IV Girit Depremi Akdeniz i Ege den ayıran bir konumda olan Girit, tarihi dönemler içerisinde birçok depremin yıkımına uğramış adadır. Girit Adası Helen yayı veya Girit hendeği olarak adlandırılan; Girit ve Rodos un güneyinden Fethiye körfezine doğru uzanan fay hattının etkisindedir (Aydın, 2008: 5; Adıyeke - Adıyeke, 2002: 3; Ambraseys-Finkel, 2001: 104, Vogt, 2001: 39). Girit te daha önceki yüzyıllarda yaşanan depremlerin yanı sıra bahse konu olan dönemde 1856, 1862 ve 1887 yıllarında depremler meydana gelmiştir (Adıyeke - Adıyeke, 2002: 4). 12 Kasım 1856 da meydana gelen deprem 8.1 veya 8.2 şiddetinde hissedilmiştir (Ambraseys, 2009: 683; Adıyeke - Adıyeke, 2002: 5; Erler, 2002: 1392 ). Depremin en çok hasara neden olduğu bölge Kandiye Sancağı olmuştur. Sitia/ Etsiye bölgesi meydana gelen depremde neredeyse tamamıyla yıkılmış, Remo ve Hanya ise az hasar gören bölge olmuştur. Geniş bir etki alanına sahip deprem Rodos, Karpatos,Kasos, İstanköy ve daha da ötesi Aydın da dahi hissedilmiştir. 2 dakikadan fazla süren depremin Mısır Kıbrıs ve İtalya da bile hissedildiği belirtilmiştir (Ambraseys, 2009: 683; Adıyeke - Adıyeke, 2002: 6). Artçı sarsıntılarının 7 ay gibi bir süre devam eden depremin ilk etkisi korku ve panik yaratmış ve çok sayıda insan ölmesine ve yaralanmasına neden olmuştur. Girit Kadısı Hafız Nuri Efendi nin verdiği bilgiye göre Hanya ve Resmo da can kaybının fazla olduğu ve Kandiye ve Kırsal alanında 2 binden fazla kişinin hayatını kaybettiğini belirtirken Girit valisi Veliüddin Paşa Hanya ve Resmo da can kaybı yaşanmazken Kandiye de çok can kaybının ve yaralının olduğunu belirtmiştir. İlk inceleme göre göre Müslüman ve Hıristiyan olmak üzere 209 ölü, 201 yaralı olduğu tespit edilmiştir. Bunlara ek olarak depremin neden olduğu yangında ise 2 ölü, 10 yaralı olduğu belirtilmiştir (Adıyeke - Adıyeke, 2002:7). 530 İlk incelemelerde ulaşılan bu ölü ve yaralı sayıları gün geçtikçe önemli derecede artmış ve toplamda 629 insanın hayatını kaybettiğine dair açıklık getirilmiştir. Yüzlerce insanın ölümüne, bir o kadarının yaralanmasına sebep olan bu deprem binlerce insanı evsiz bırakmış, aynı zamanda da ekonomik olarak bocalama dönemine sürüklemiştir. Ticari hayat adeta durmuş üretimin her alanın da ciddi sorunlar yaşanmıştır (Adıyeke - Adıyeke, 2002: 10-21). Toplumsal açıdan önemi haiz olan mekteplerle cami, manastır, tekke gibi dini yapılar yanında çok sayıda resmi binanın da hasar gördüğü söylenebilir (Adıyeke - Adıyeke, 2002: 22). Bunlar dışında Kandiye ve Hanya da halkın yaşadığı çok sayıda ev hasar görmüş ve yıkılmıştır. Öyle ki bu kaos sayıya döküldüğünde toplamda evin yıkıldığı, hasar gördüğü belirtilmiştir (Adıyeke - Adıyeke, 2002: 15).Ada içinde önemli bir ekonomik sektör olan hayvancılığa da zarar vermiştir. Hayvan telefi ile ilgili olarak sadece üç yerden bilgi gelmiştir. Buna göre Kandiye merkezinde

6 171, Pedya kazasında 45 ve Moloviz nahiyesinde 126 baş olmak üzere toplam 342 baş hayvanın telef olduğu kayda girmiştir (Adıyeke - Adıyeke, 2002: 21). Depremin meydana gelmesiyle ilk etapta yerel yöneticilerin duruma müdahale ettiklerini ve zor durumda kalan insanların sorunlarına kısa dönemde çözümler üretme yoluna gidildiği görülür. Ayrıca Sultan bölgeden aldığı haber üzerine gereken yardımların yapılması için Meşveret Meclis ini toplayarak yapılacak yardımlar tespit edilmiş; Biga, Menteşe, Antalya ve Kıbrıs yöneticilerine de Girit te depremden dolayı zor durumda olanlara çeşitli yollarla yardım gönderme emri verilmiştir. Bu emirler doğrultusunda zarar gören binaların yeniden imarı veya tamiri yapılmış, halkın temel ihtiyacını karşılayacak yardımlar gönderilerek mağduriyetleri giderilmiştir (Adıyeke - Adıyeke, 2002: 24-25). V Erzurum Depremi Türkiye deprem bölgesi haritasındaki bilgilere dayalı olarak Erzurum un II. derece deprem bölgesinde olduğu gösterilmektedir (Aksu, 2014: 7). 19. yüzyılda Erzurum da birden çok deprem meydana gelmiştir. Ancak şüphesiz ki en kötü olan ve şehirde en çok hasara neden olan deprem 2 Haziran 1859 Perşembe günü saat arasında vuku bulmuş ve 15 saniye sürmüştür (Aksu, 2014: 8; Yapıcı, 2015: 16; Yılmazçelik, 2018: 19). 15 dakika sonra gelen ikinci deprem dalgası ise şehri tamamen yerle bir etmiştir. Öyle ki bu depremde 600 kişi hayatını kaybetmiş ve 1462 ev, 867 dükkân tamamen yıkılmıştır. Yapılan tespitlere göre ise deprem sonrası ölü sayısının arttığını göstermektedir (Yapıcı, 2015: 16). Bu büyük felaket Babıâli ye Erzurum Valisi Arif Paşa tarafından bir gün sonra bildirilmiştir. Arif Paşa ahalinin haline açıklık getirmiş; Kırım Savaşından yenik çıkılması ve zelzelenin neden olduğu ciddi yıkımlardan kaynaklı olarak sefalet yaşadığını belirtmiştir. Halka yetecek çadır ve gıda malzemesinin olmamasının yanı sıra halkın çoğunun fakir olması birçok olumsuz sonuç doğurmuştur (Tozlu, 2002: 101). Şehirdeki evlerin, cami medrese, han ve hamamların bu depremle beraber zarar görmesi durumu daha ciddi ve elzem bir hale getirmiştir. Öyle ki Erzurum Valisi Arif Paşa Babıâli ye detaylı bir bilgi vererek yardım talebinde bulunmuştur (Yapıcı, 2015: 17). Bu depremden sonrasında artçı sarsıntıların yaşanması kaçınılmaz hale gelmiştir. Artçı sarsıntıların en etkilisi ise 15 Temmuz 1859 da meydana gelmiştir. Bu depremde binalar hasar görmüş ancak herhangi bir ölü veya yaralıya rastlanmamıştır. Dikkate değer zelzelelerden biri de 12 Haziran 1866 da Erzurum-Muş-Varto bölgesinde yaşanmıştır. Bu depremde Erzurum da can kaybı yaşanmazken Muş ve Varto nun köylerinde 200 vatandaş hayatını kaybetmiştir (Aksu, 2014: 8; Tozlu, 2002: 105). Deprem şehri harabe haline getirecek kadar tahribata uğratmış ve zarar vermiştir depremi şiddeti ve yarattığı hasar ile geride hafızalardan silinmeyecek derin yaralar bırakmıştır. Şehir yerleşim fonksiyonunu evlerin büyük bir kısmının yıkılması ve hasar görmesi nedeniyle önemli derecede yitirmiştir. Ancak bu feci duruma rağmen devlet desteği ile hasara uğrayan evlerin, halkın mağduriyetinin giderilmesi ve kış gelmeden yerleşebilmeleri amacıyla inşası ve tamiri gerçekleşmiştir depreminden sonra, üçte ikisinden fazlası yıkılan Erzurum şehri, onarılarak yeni bir görünümüne kavuşturulmuştur (Tozlu-Küçükuğurlu, 2002: 322; Yapıcı, 2015: 19; Tozlu, 2002: 111). 531

7 VI Ilgın Depremi Konya ili ve birinci derecede deprem bölgesinde yer alan Ilgın ilçesi5 Mart 1866 depremi ile sarsılmıştır ( Muşmal,2008: 523). Sabah saatlerinde vuku bulan deprem bölgede çok büyük boyutta hasara neden olmuştur. Ancak depremden önce meydana gelen öncü sarsıntılar halk için bir uyarı niteliği taşımış ve bu sayede temkinli davranan halk depremde can kaybına uğramadan kurtulmayı başarabilmiştir. Tahmini olarak 5 veya 6 şiddetinde meydana gelen deprem Muşmal ın arşiv kayıtlarına dayanarak belirttiği gibi Huşî, Turâbî, Kasap Ali, Behlülbey, Balı Fakih, Uçarı, Şeyh Bedreddin, Zincirli, Şeyh Carullah, Ahi Evran, Köşk, Çavuş ve Şeyh Vefa mahallerinde bulunan bazı evlerin tamamen yıkılmasına neden olurken, Pir Hüseyin Bey Cami nin minaresi ve Behlülbey Mahallesindeki medrese ile Posta Caddesi üzerinde bulunan Bulasan Köprüsü ciddi anlamda hasar görmüştür. Evleri yıkılan ahali bu süreçte bağ, bahçe ve sokaklarda palan ve araba örtülerinden yaptıkları çadırlarda ikamet etmeye başlamışlardır (Muşmal, 2008: ). Depremin hemen ardından depremzedelerin ihtiyaçları ve sıkıntıları hem devlet bütçesinden hem de toplanan yardımlar neticesinde nispeten giderilmiştir. Aynı şekilde depremde zarar gören gerek tarihi yapılar gerekse yerleşim yerleri onarılmıştır (Muşmal, 2008: 524). VII Sakız ve Çeşme Depremi Tarihi dönemler içerisinde depremsellik oranı incelendiğinde Batı Anadolu nun birinci dereceden deprem bölgesi olduğunu görülmektedir. Dolayısıyla bölgede bulunan Sakız adası da deprem riskini yüksek oranda taşıyan bir bölgedir. Sakız adasında daha önce birçok deprem meydana gelmiş ancak en şiddetli ve hasara neden olan deprem 3 Nisan 1881 tarihinde Satılmış a göre 13.15, Altınok vd. göre ise da vuku bulmuştur (Sannav, 2004: 5; Satılmış, 2014: 606; Kouskouna- Makropoulos, 2004: 728; Altinok vd., 2005: 719; Satılmış, 2012: 36). Ada nın büyük bir bölümünün hasar görmesine neden olan bu deprem ardı ardına 3 sarsıntı ile meydana gelmiş ve merkez üssü Sakız Adası nın güneyi olmakla birlikte Çeşme Yarımadası nda da hissedilmiştir (Sannav, 2004: 126). 3 Nisan da Sakız ve Çeşme de meydana gelen depremin etkisi sadece o günle kalmamış artçı şoklar uzun bir süre hissedilmiştir. Ardından 5 Nisan da hissedilen sarsıntılar bazı duvar yapılarını devirecek sıklıkta ve şiddette olmuştur (Satılmış; 2014, 609; Sannav, 2004: 126; Kouskouna- Makropoulos, 2004:728). Artçı şoklar 11 Nisan a kadar etmiş; bu son günde gerçekleşen sarsıntı 3 Nisan da meydana gelen depremin şiddetine yakın bir şekilde hissedilmiş ve 5 saniye sürerek hasar gören binaların yıkılmasına, ayakta kalan binaların ise çokça hasar görmesine neden olmuştur. Aynı zamanda can kaybının yaşandığı belirtilmiştir. Bu artçılar depremzedelerin korkusunu arttıracak şekilde devam ederek 11 Nisan dan 12 Nisan sabahına dek 68 artçı sarsıntı meydana gelmiştir. Mayıs 11, Haziran 11, Ağustos tarihlerindeki artçılar ise küçük oranda hasarlar ve az sayıda can kaybına neden olacak şekilde yaşanmıştır. 3 Nisan ve 26 Ağustos arasında meydana gelen depremlerde adada yüzlerce ev, kale, kule ve kiliselerin yok olmasına, yüzlerce insanında can kaybına sebep olmuştur (Satılmış; 2014, ; Sannav, 2004: ; Kouskouna- Makropoulos, 2004:728). 532 Sakız ve Çeşme civarında yaşanan deprem verdiği maddi ve manevi zarar bakımından ele alınan dönem içerisinde Osmanlı coğrafyasında meydana gelen ikinci en büyük depremdir. Bölgede yapılan ilk araştırmalarda, enkaz altındaki kişi sayısı olarak belirtilmiştir. Ancak zaman içerisinde yapılan ilk yardım ve kurtarma çalışmasıyla yaralı ve ölü sayısının en az olduğu ve adanın üçte ikisinin harap olması sonucunda yaklaşık kişinin evsiz kaldığı tespit edilmiştir (Sannav, 2004: 126; Satılmış, 2014: 612).

8 Bölgede meydana gelen depremde normal halkın yaşadığı yapıların yanı sıra kamu binalarının da yıkıldığı görülmektedir. Satılmış ın makalesinde belirttiği gibi yıkılanlar arasında; vilayet ve liva hükümet daireleri, hapishane, zaptiye koğuşları, Yıldız Karakol hanesi, evrak mahzeni, istinaf ve bidayet mahkemeleri, rüsumat dairesi, yangın tulumbaları binası, Osmaniye Camii, Orhaniye Camii, Süleymaniye Camii, Aya Viktorya Kilisesi, Aya Yakus Kilisesi, Latin mezhebi mensuplarına ait bir kilise, Rumlara mahsus 2 erkek ve 1 kız okulu, hastane, kütüphane, metropolithane bulunmaktadır yılı Şubat'ına kadar 34 kilise ve caminin tamir edildiği bilgisinden yola çıkarak, en az bu sayıda mabedin 1881 depreminde hasar gördüğü söylenebilir. (Satılmış, 2014: 614). 3 Nisan 1881 Sakız ve Çeşme de meydana gelen depremde Sakız Ada sının büyük bir kısmı yok olacak derecede hasar görmüştür. Bilhassa Nenita, Tiymina, Kalimasya ve Tolopotami köyleri en çok hasar gören yerler olmuştur. Depremin en çok etkilediği adanın Güney orta ve Doğu kısmında insanları yerleşim yerleri neredeyse tamamıyla hasar görmüş veya yıkılmıştır. Bunun neticesinde ise çok sayıda insan evsiz kamıştır. Bu deprem aynı zamanda bölgenin nüfusunda da önemli derecede değişiklik yaratmış deprem öncesi adanın 70 bin civarında olan nüfusu depremden dolayı 5 bin kişi eksilerek 65 binlere düşmüştür. Aynı zamanda deprem korkusuyla bölgede yaşayan insanlar göç etmeyi tercih etmişlerdir. Depremin ardından ise hasarlar tespit edilerek onarma ve ihtiyaçları giderme çabası içerisine girilmiştir (Satılmış, 2014: 621; Sannav, 2004: 132). VIII Çeşme ve Urla Depremi Çeşme ve Urla, deprem tarihinde Aydın vilayetinin İzmir Sancağına bağlı iki kaza konumundadır. İzmir in birinci derece deprem bölgesi olmasından kaynaklı Çeşme ve Urla kazalarında farklı tarihlerde depremler olmuştur (Güvel, 2001: 92; Satılmış, 2012: 504; Aktepe,1993: 287). 3 Nisan 1881 yılından meydana gelen depremden 2,5 yıl sonra 15 Ekim 1883 de Çeşme ve Urla arasındaki köyler için bir felaketle sonuçlanan deprem vuku bulmuştur. Çeşme nin tarih boyunca yaşadığı depremlerin en şiddetlisi olma özelliği taşıyan 1883 depremi Pazartesi günü gerçekleşmiştir (Satılmış, 2012:505; Satılmış,2012: 39). Deprem başta Çeşme ve Urla olmak üzere Karaburun, Alaçatı, Foça, Kuşadası, İzmir ile Sakız, Samos, Midilli ve komşu adalarında hissedilmiştir (Satılmış, 2012: 40). Büyük depremlerin olmazsa olmaz artçıları 15 Ekim depreminden sonra da meydana gelmiştir. Artçı şokları tıpkı 3 Nisan 1881 tarihinde meydana gelen depremde olduğu gibi çok uzun bir süre devam etmiştir (Satılmış, 2012: 46). Kandilli Rasathanesi ne göre saat da 9 şiddetinde meydana gelen depremde 1500 kişi hayatını kaybetmiştir ( Depremden kaynaklı binlerce ev hasar görmüş ve bunun neticesinde de binlerce kişi açıkta kalmıştır (Satılmış, 2012: 507). Depremzedeler için genel yöntem olan para toplama olayı gerçekleşmiş ve depremin hasarları giderilmiştir (Satılmış, 2012: 511). IX Banaz Depremi Banaz, Ege Bölgesi nin İç Batı Anadolu bölümünde, Ankara-İzmir karayolu ile Afyon-İzmir demiryolu üzerinde olup, idarî bakımdan Uşak iline bağlı bir ilçe konumundadır ve Uşak şehir merkezine 33 km uzaklıktadır (Öntuğ, 2011: 41). Bölgenin depremselliğine ilişkin çalışmalarda Banaz tek başına değil, Uşak a bağlılığı göz önünde bulundurularak Uşak yöresinin içinde değerlendirilmiştir. Asor Adalarından Endonezya ya kadar uzanan Alpin Kuşak ta yer alan Uşak yöresi, Kuzey Anadolu Fay Zonu (KAFZ)altında yer almaktadır ve Türkiye Deprem Haritasına 533

9 göre ilçelerinden olan Eşme 1. derece deprem bölgesi olup diğer tüm ilçeler 2. derece deprem bölgesi olarak tayin edilmiştir (Satılmış, 2016: 80; Mazanoğlu, 2017: 379). Uşak tektonik açıdan çokça aktif bir özellik taşıyan bir bölge olduğu için geçmişten günümüze birçok depreme şahit olmuştur. Bunlardan biri ele alınan dönem içerisinde 37 Eylül 1887 tarihinde vuku bulan depremdir. Bu deprem Cuma günü da meydana gelmiş ve bölgelere göre meydana geldiği saniyeler değişiklik göstermiştir. Öyle ki bazı yerlerde 3-4 saniye sürerken kimi yerlerde 10 saniye sürmüştür. Deprem geniş bir alanda hissedilmekle birlikte etkisi özellikle Banaz ilçesi, Uşak ın doğusu ve Gediz kazasının güney kısımlarında görülmüştür. Ancak neden olduğu hasar ve can kayıplarına bakarak depremin ana merkezinin Banaz ilçesine ait köylerde olduğu bildirilmiştir (Satılmış, 2016: 82). Depremin neden olduğu hasar daha çok Banaz, Uşak ve Gediz bölgesinde görülmüş ve can kayıpları kadar şehrin dokusunda da farklılıklar meydana gelmiştir. Banaz nahiyesine bağlı 18 köy depremde enkaza dönüşmüştür. Bu köylerde evlerin nerdeyse tamamı oturulmaz hale gelirken bu nahiyeye bağlı 12 köyde ise tahribat küçümsenmeyecek derecededir. Bu köylerdeki ölü sayısı 25 olarak belirtilmektedir. Bunlardan 15 i Banaz mahiyesindendir (Satılmış, 2016: 83-84). Depremin ciddi anlamda hissedildiği bir diğer bölge Uşak kaza merkezi Banaz kadar hasar görmezken Gediz kazası ağı hasara uğramış. Deprem, Gediz de 6 kişinin hayatını kaybetmesine, 100 den fazla ev, cami ve okulun yıkılmasına sebep olmuştur (Satılmış, 2016: 84-85) Banaz, Uşak ve Gediz de meydana gelen hasara genel olarak bakıldığında 1458 bina tamamıyla, 579 bina nispeten yıkılmıştır. Toplamda 2059 binadan 2027 sini ev oluştururken 19 u cami 2 si tekke, 4 ü çeşme 4 ü değirmen, 1 i köprü, 1 i derbenttir (Satılmış, 2016: 86). Depremin artçıları uzun süren aralıklarla 4 ay sürmüştür. Bu artçılar Ekim, Kasım, Aralık ve Şubat ayları içerisinde vuku bulmuştur (Satılmış, 2016: 88-89). 534 Sonuç olarak ikinci derece deprem kuşağında yer alan Uşak ta 30 Eylül 1887 tarihinde saat da vuku bulan deprem çok geniş bir alanda etkili olmakla birlikte Uşak, Banaz ve Gediz de daha fazla hissedilmiştir. Ancak en çok hasar Banaz nahiye merkezi ve İslamköy de yaşanmıştır. Bu deprem Banaz nahiyesi için tarihindeki en büyük afet olmuştur. Deprem bölgede sosyal ve ekonomik sorunlara neden olmuş ancak bütün depremlerde olduğu gibi devlet desteği ile gerekli tedbirler alınmış ve yardımlar sağlanmıştır. Dönemin Padişahı Sultan II. Abdülhamit haberi alır almaz devlet kurumlarını seferber etmiş, depremin maddi manevi ihtiyaçların giderilmesi için emirler vermiştir (Satılmış, 2016: 90-94; Işık, T.Y: 104). X Malatya Depremi Malatya tarihi dönemler içerisinde Doğu Anadolu Fay Zonu üzerinde bulunmasından kaynaklı olarak önemli depremlerin yaşandığı bir şehir olmuştur. Öyle ki Malatya nın güneyinde bulunan ilçeleri birinci derece deprem bölgesi, orta ve kuzey kesimi ikinci ve kuzeybatısı ise üçüncü derece deprem bölgesi olarak tespit edilmiştir (Sertel, 2017: ; Satılmış, 2016: 139). Deprem katalogları bilgilerine göre Malatya da 20.yüzyıla kadar belli yıl aralıklarıyla toplamda on iki deprem meydana gelmiştir. Ancak bu depremlerden en şiddetlisi ve en çok can ve mal kaybına neden olan deprem 1893 yılında meydana gelmiştir (Satılmış, 2016: 139). Bu depremin meydana geldiği 1893 tarihinde Malatya, 1878 yılında kurulan Harput merkezli Mamuretülaziz vilayetine bağlı iki sancaktan biri durumundaydı(satılmış, 2016: 138; Ürkmez, 2016:971). Bu nedenle bu depreme dair bilgiler daha çok Mamuretülaziz Valiliğinden edinilmiştir. Vilayet valisi tarafından belirtilen bilgilere göre 1893 yılında meydana gelen depremin

10 ilk öncü sarsıntısı 2 Mart Perşembe günü saat sularında yaşanmış ve kent merkezi Harput ta 10 saniye Malatya da ise 15 saniye civarında sürmüştür. Depremin merkez üssü Doğu Toroslar olarak tespit edilmiştir. Kısa ve küçük ölçekli şiddetle meydana gelen depremde can kaybı yaşanmazken yapılarda hafif hasarlar görülmüştür (Kıskıra, 2001; 141; Satılmış, 2016: 141). Malatya da önemli derecede yıkım yaratan asıl deprem ise 3 Mart 1893 de Perşembe yi Cuma ya bağlayan gece saat da meydana gelmiştir (Kıskıra, 2001: 142; Satılmış, 2016: 141; Sertel, 2017: 390). Güney batı-kuzey doğu yönünde meydana gelen depremin 7.1 büyüklüğünde olduğu tespit edilmiştir. Depremin etkisi Halep ten Adıyaman, Sivas ve Yozgat a kadar hissedilmiş ancak ciddi olarak yıkıcı etkisi Malatya sancak merkezi ile bu sancağa bağlı Hısnımansur, Kâhta, Akçadağ ve Behisini kazalarında görülmüştür (Satılmış, 2016: 142; Kıskıra, 2001: 142). Geniş bir coğrafi alanda hissedilen bu deprem 772 den fazla evin tamamıyla yıkılmasına kadar evin de kısmen hasar görmesine neden olmuştur. Yani verilen rakamlara göre evlerin yaklaşık üçte biri yıkılmıştır ve binlerce insan evsiz kalmıştır. Depremden en çok etkilenen yapılar camiler olmuş nerdeyse bütün minareler yıkılmıştır (Kıskıra, 2001: 142). Bununla birlikte 10 bine yakın büyük ve küçükbaş hayvan bu depremden dolayı telef olmuştur (Ürkmez, 2016: 970). Depremin neden olduğu maddi kayıpların dışında asıl önemli olan can kaybıydı. Çeşitli kaynaklara göre değişkenlik göstermekle birlikte ciddi bir sayıda kişinin ölmesine neden olmuştur. Ürkmez, Satılmış, Sertel bu rakamı 855 olarak belirtirken, Kıskıra283 kişinin ölümünden söz etmiştir (Kıskıra, 2001: 143; Satılmış, 2016: 137; Sertel, 2017: 390). 535 Ciddi oranda etkilenen Malatya sancağı depremden sonra harabeye dönmüş, birçok insan evsiz kalırken, tarım ve hayvancılıkla uğraşan halk hayvanların telef olmasıyla zor durumla karşılaşmıştır (Ürkmez, 2016: 970; Satılmış, 2016: 160). Depremin artçıları uzun bir süre aralıklarla devam etmiş ve bu artçıların 1894 Haziran ına kadar vuku bulduğu tespit edilmiştir (Satılmış, 2016: 159). Abdülhamit döneminde yaşanan bu depremin hasarlarının tespiti ve onarımı için padişah birçok görevi ifa etmiş ve ayrıca yetkililere emir vererek halkın mağduriyetini gidermiştir (Satılmış, 2016: 160). XI İstanbul Depremi Marmara bölgesinde yer alan İstanbul, ikinci derece deprem bölgesidir. Ve bu nedenle İstanbul da tarihsel süreç içerisinde birçok deprem meydana gelmiş ancak 1894 yılında, 1509 ve 1690 da olduğu gibi çok şiddetli bir deprem yaşanmıştır (Sezer, 1996: 72). Osmanlı coğrafyasının karşı karşıya kaldığı bu büyük 1894 depremi, 10 Temmuz, Salı günü merkez üssü Körfez olarak İstanbul da öğle vakti te alaturka saat ile 4.45'te sularında gerçekleşmiştir. Osmanlı kaynaklarında zelzele-i azim ve hareket-i arz olarak bahsi geçen bu deprem 3 şiddetli sarsıntı ile geniş bir coğrafi alanda hissedilmiştir. Ortalama 18 saniye süren deprem tektonik unsurlardan kaynaklı olarak meydana geldiği belirtilmiştir (Sezer, 1996: 74; Ürekli,1998:50; Küçükkalioğlu, 2011: 21; Ürekli, 2010: 109; Tınal, 2011: 38). Depremin ardından II. Abdülhamit depremin incelenmesi ve bilimsel olarak irdelenmesi amacıyla talimat vermiştir. Bu talimatla Mabeyn-i Hümayün tercümanlarından Louis Sabuncu, Meclis-i Ayan üyelerinden Logofet Bey gibi kişiler araştırmada görev almıştır. Yapılan araştırmalar sonucunda birçok rapor hazırlanmıştır ancak bu raporlardan en önemlisi Tabii Bilimler ve Astronomi Profesörü ve aynı zamanda Atina Rasathanesi Müdürü olan Dimitrios Eginitis in 15

11 Ağustos 1894 tarihinde hazırladığı rapordur (Küçükkalioğlu, 2011:1-3). Yaşanan depremin ardından belirtilen uzman tarafından yapılan araştırma sonucunda bu üç sarsıntının şiddeti birbirinden farklı olduğu belirlenmiştir. İlkinin, hafif derecede hissedilen bir şiddette olduğu ve 4, 5 saniye şiddeti artarak devam ettiği belirtilirken, takibinde gelen ikinci sarsıntı ise çok şiddetli bir şekilde hissedilmiş ve 8-9 saniye sürmüş olmakla birlikte önemli derecede hasara neden olduğu belirtilmiştir. Son olarak rapora göre üçüncüsü; ikinci sarsıntının hemen ardından meydana gelerek hafif derecede 5 saniye sürmüştür. Ancak bu sarsıntılar her yerde aynı derecede hissedilmemiştir (Küçükkalioğlu, 2011: 9; Sakaoğlu, 2014: 48; Sezer, 1996: 172; Kılıç, 1999: 671; Ürekli, 1998: 50). Ayrıca bölgede yapılan tetkik neticesi güvenirliği yüksek kaynaklara dayanarak depremin tam olarak merkezinin neresi olduğu ve şiddetinin ne derecede olduğu sorusuna yanıt vermiş aynı şiddette hissedilen bölgelerde deprem kavisleri belirlenmiştir. Tespit edilen kavisler depremin hissedildiği bölgeyi hissedilme derecesi ve verdiği hasar derecesine göre biri diğerinden daha büyük olacak şekilde sırasıyla beş ayrı kısma bölünmüştür. Birinci kısım depremin ana merkezini oluşturan ve en fazla hasar gören yerleri içine almaktadır. Bu kısımda yer alan bütün yerleşim yerleri yıkılmıştır. Depremin bu ana merkezi uzun ve eğri bir hat şeklinde görülmektedir. Bu hattın büyük ekseni Çatalca dan Adapazarı na kadar ve İzmit Körfezi boyunca 175 km uzunluğunda devam ederken küçük ekseni ise İzmit Körfezi civarında Katırlı (Esenköy) ve Maltepe köyleri arasındaki araziyi kapsamaktadır ve 39 km uzunluğundadır. İkinci kısımda ise sağlam bir şekilde inşa edilmemiş bazı binaların yıkıldığı, geriye kalan binaların ise duvarlarında hafif derecede çatlaklıklar şeklinde hasar görüldüğü belirtilmiştir. Bu kısım Çorlu, Tekirdağ, Mudanya, Akhisar, Üsküdar, Ortaköy ve Toros a kadar uzanmış olup en büyük ekseni 248 km, küçük ekseni ise 74 km uzunluğundadır. Üçüncü bölgede deprem şiddeti olmasına rağmen binalara zarar vermeden içinde bulunan eşyaların sarsılarak yere düşmesine neden olmuştur. Bandırma ve Bilecik dolaylarında meydana gelip Karaköy den geçen merkez ile sınırlandırılan bu zelzele kavisinin büyük ekseni 354 km., küçük ekseni ise 174 km civarındadır. Bir sonraki yani dördüncü bölge ise hissedilecek şekilde sarsılmış ancak herhangi bir hasara rastlanmamıştır. Mevki olarak da Yanya, Bükreş, Girit, Yunanistan, Konya ve Anadolu nun büyük bir bölümünü içine alacak şekilde hissedilmiştir. Son olarak beşinci bölüm Asya, Afrika ve Avrupa yı kapsayarak neredeyse hiç hissedilmeyecek şekilde hafif olmuştur (Ürekli, 1998: 51; Sezer, 1996: 173). 536 İstanbul halkının günlerce sokaklarda vakit geçirmesine neden olan bu depremin en şiddetli hissedildiği yerler; İzmit, Adapazarı, Gebze, Kartal, Üsküdar, Büyükçekmece, Küçükçekmece, İstanbul, Çatalca, Sapanca, Bozburun, Yalova, Karamürsel, Fatih, Edirnekapı sı, Topkapı, Balat, Marmara Denizi nin bir kısmı, Sultanahmet ten Edirne Kapısı na kadar olan hat üzerindeki bölgeler, özellikle Heybeli ve Kınalı olmak üzere Adalar olarak dönemin araştırmaları ile belirlenmiştir (Sakaoğlu, 2014: 13; Engin, 2000: 141; Sezer, 1996: 173). İstanbul u şiddetli bir şekilde sarsan 1894 depreminde ölenlerin sayısına dönemin basına olan müdahalesinden dolayı net olarak öğrenilmediği belirtilmektedir. Ancak rakamsal değerler açık olarak bahsedilmeden depremin çok sayıda insanın ölümüne ve yaralanmasına neden olduğu verilen bilgiler arasındadır (Ürekli, 1998: 58). Ciddi can kaybına neden olan deprem aynı zamanda İstanbul un fiziksel, sosyal ve ekonomik hayatını kötü bir şekilde etkileyerek büyük bir tahribata sebep olmuştur. Çok fazla sayıda bina tamamen yıkılırken geriye kalan binaların çoğu onarımı neredeyse mümkün olmayacak derecede zarar görmüştür. Ağır hasara neden olan depremin etkileri arazilerin durumuna göre değişkenlik göstermiştir. Bu değişkenlik arazinin ça-

12 murlu, dayanıklı veya kumlu olup olmamasına bağlı olmakla birlikte binalarda kullanılan malzemelerin ve inşaatın kaliteli olup olmamasına da bağlı olmuştur (Sezer, 1996: 174; Ürekli, 1998: 69). Osmanlı Devleti ni ekonomik açıdan zor duruma sokmuş. Fakat depremin hemen ardından Şehremaneti nin kontrolü altında İane-i Musabin Komisyonu aracılığıyla toplanan yardımlar halkın temel gereksinimi olan beslenme, barınma ve diğer gerekli ihtiyaçları giderilmiştir. Depremzedelere sadece yurt içinden değil aynı zamanda yurt dışından da yardımlar gelmiştir (Ürekli, 1998: 70). XII Koyulhisar Hamidiye Depremi Orta Anadolu Bölgesi illerinden Sivas ın dört sancağından biri olan Karahisar-ı Şarki ye bağlı Koyulhisar ve Hamidiye kazaları Kuzey Anadolu Fay Zonu (KAFZ) üzerinde yer alır. Depremsellik açısından il toprakları deprem kuşağı üzerinde yer aldığından tarihi süreçte birçok depreme şahit olunmuştur (Ergün, 2008: 10; Satılmış, 2016: 244; Birol, 2004: 209 ). Ele alınan dönemde içerisindeki 1877, 1888, 1895, 1898yıllarında 4 deprem meydana gelmiştir. Ancak bunlardan 1898 yılında vuku bulan deprem Koyulhisar ve Hamidiye kazalarında ciddi derecede hasarlarının meydana gelmesine ve can kayıplarının yaşanmasına neden olmuştur. Deprem 26 Mart 1898 Cumartesi sabah saat da vuku bulmuştur. Bu ana depremden 2 saat önce yani te Koyulhisar da öncü bir şok meydana gelmiştir (Satılmış, 2016: 243). Depremin etki alanına bakıldığından KAFZ ın hemen hemen tamamı üzerinde hissedildiği söylenebilir. Ana depremlerden sonra yaşanması kaçınılmaz artçılar bu depremden sonra da yaşanmıştır. Öyle ki bu artçılar Koyulhisar ve Hamidiye kazaları ve yakın çevrelerinde Nisan ve Haziran ayı içerisinde değişik günlerde meydana gelerek 40 gün kadar bir süre zarfında hissedilmiştir (Satılmış, 2016: 245). 537 Koyulhisar ve Hamidiye de meydan gelen 26 Mart 1898 depremi Koyulhisar kazasında devlete ait binaların ve halkın yaşadığı evlerin çoğunu harabeye çevirmiştir. Bilhassa evler onarılması mümkün olmayacak derecede hasar görmüştür. Maddi kayıpların ötesinde önemli derecede hasar gören Kala-i Zir köyünde 4 Koyulhisar kazasına bağlı köylerde ise 7 olmak üzere toplamda 11 kişi hayatını kaybetmiştir. Ve çok sayıda hayvan telef olmuştur (Satılmış, 2016: 246). Hamidiye de ise deprem Koyulhisar daki hasara nazaran daha azdır (Satılmış, 2016: 248). Bu deprem aynı zamanda Karahisar-ı Şarki sancağının merkezinde de kısmen hasara yol açmıştır. Depremin neden olduğu maddi ve manevi hasarın tespit edilmesi ve depremden kaynaklı mağduriyeti gidermek amacıyla iki komisyon kurulmuş. Bu komisyonlar sayesinde depremzedelerin temel ihtiyaçları giderilmiş binaların tamiri ve yeniden inşası gerçekleşmiştir. Ayrıca Sultan II. Abdülhamit in hazineden sağladığı destekle birlikte yakın çevreden yardımlar toplanarak depremin yaraları sarılmıştır (Satılmış, 2016: 263). XIII Balıkesir Depremi Marmara Bölgesi nin Güney Marmara Bölümü nün ve Karesi Yöresi sınırları içinde kalan Balıkesir ili üçüncü derece deprem kuşağında yer almaktadır. Bulunduğu deprem kuşağı nedeniyle şiddetli depremlerin yaşandığı ve yaşanabileceği bir bölge olmuştur (Gülen; 2008: 1). Tarihi dönemler içerisinde çeşitli depremler meydana gelmiş ancak ele alınan tarihi süreç içerisinde yani 29 Ocak 1898 Cumartesi günü şehri önemli derecede etkileyen bir deprem yaşanmıştır sularında meydana gelen deprem başta şehir merkezi olmak üzere civar ova köyleri ile

13 Bigadiç, Kepsut ve nispeten Sındırgı ilçelerinde şiddetli bir şekilde hissedilmiştir (Yazıcı, 2000: 152; Gülen, 2008: 18). Balıkesir i maddi ve manevi yönden felakete uğratan bu deprem ilk sarsıntıda halkı uyarıcı nitelikte olurken hemen ardından ikinci deprem iki üç saniye sürecek şekilde olmuştur. Ancak yaklaşık bir hafta sonra 6 Şubat ta daha öncekilerinin artçısı olarak üçüncüsü daha ciddi şekilde sularında meydana gelmiştir (Yazıcı, 2000: 154; Dayanç, 2000:127). Bütün depremlerin meydana geldiği yerlerde maddi ve manevi yıkım yarattığı gibi bu deprem de can ve mal kaybına neden olmuştur. Ancak art arda yaşanan üç sarsıntının ilki çok şiddetli olmadığından ciddi bir yıkım yaşanmamış ve birincinin ardından halkın ihtiyatlı davranması ilkinin ardından gelen sarsıntıların çok fazla kayba neden olmamasını sağlamıştır. İlk deprem insanların korkarak dışarı kaçmasına neden olurken ikincisi ise binaların ve sokak duvarların kısmen çatlaklıklar şeklinde hasar görmesine neden olmuştur. Ancak genel olarak üçüncü şiddetli deprem de içine alınarak belirtilecek olursa kentin merkezinde bulun yerleşim yerlerinin yarısını yıktığı söylenebilir. Neredeyse taş, çamur ve kerpiçten yapılı evlerin tamamı yıkılmış diğer yapılı sağlam evler ise ciddi oranda hasar görmüştür. Maddi kayıpların yanı sıra can kaybı konusu çeşitli raporlara göre değişkenlik göstermekle beraber genel olarak 34 kişinin öldüğü ve 138 kişinin yaralandığı belirtilmiştir (Dayanç, 2000: 127; Yazıcı, 2000:127). Normal halkın yaşadığı yerleşim yerlerinde görülen yıkım ve hasar devlete ait kamu binalarında ve halkın sosyal, kültürel ve dini gibi çeşitli amaçlarla kullandığı yapılarda da görülmüştür. Bunlardan okullar, devlet daireleri ve diğer binaların 2146 sı tamamıyla yıkıma uğramış ve aynı zamanda 1999 bina da onarılması mümkün olmayacak kadar hasar görmüştür. 51 bina ise düşük derecede hasar ile sağlam kalabilmiştir. Şehir merkezinde görülen bu hasarlara ek olarak deprem Yakup, Halalca, Atanos, Paşa Çayırhisar, Mendehore, At ve bazı diğer ova köylerde de ciddi bir şekilde hissedilmiş ve hasar yaratmıştır. Bu civar köylerde 928 ev, 24 cami ve mescit, 22 okul toplamda 974 yapı yıkılmış, 483 ev ciddi hasar görmüş ve 476 ev tamir ile kullanılacak kadar tahrip olmuştur. Son olarak da tıpkı binaların ve insanların zarar gördüğü gibi birçok sayıda hayvan zarar görmüş telef olmuştur (Yazıcı, 2000: 58). 538 Sonuç olarak 29 Ocak ve hemen aka bininde 6 Şubat ta artçısı yaşanan deprem az can kaybına neden olsa da maddi açıdan etkileri olumsuz sonuçlar doğurmuş ve uzun süre devam etmiştir. Yerleşim, Sağlık, Tarım, hayvancılık ve devlet işlerinin sürekliliğinin sağlanması açısından sorunlar yaratmıştır. Ancak bütün depremlerde olduğu gibi devlet tarafından depremin yarattığı hasarlar tespit edilerek giderilmeye çalışılmıştır (Yazıcı, 2000: 193). XIV Aydın-Denizli Depremi Batı Anadolu da yer alan Aydın vilayetinde XIX. yüzyılın en büyük depremi niteliği kazanan 1899 Aydın-Denizli depremi 20 Eylül Çarşamba günü sabah 4.00 civarlarında vuku bulmuştur (Kandilli Rasathanesinin veri tabanına göre 9şiddetinde meydana gelen deprem 40 saniye sürmüş ve çok geniş bir alanda hissedilmiştir (Atar, 2013: 8; Ocakoğlu vd. 2013: 120; Satılmış, 2012: 59; Erişim tarihi: ). Depremin etki alanının genel olarak belirtilecek olursa Sakız, Midilli gibi Ege adalarında, Muğla dan Marmara denizine kadar Ege kıyılarında, İzmir, Manisa, Kütahya ve Karahisar sancaklarının birçok yerinde, Atina ve İstanbul da hissedilmiştir (Satılmış, 2012: 59, Atar, 2013: 9). Yıkıcı mahiyetteki depremde büyük oranda can ve mal kaybı yaşanmıştır. Atar tarafından depremde hayatını kaybedenlerin sayısı 724 yaralananlarını sayısı ise 738 olarak

14 belirtilmiştir. Ancak Satılmış bunu 754 kişinin hayatını kaybettiğini 706 kişinin de yaralı olduğundan bahsetmiştir (Atar, 2013: 9; Satılmış, 2012: 64). Depremde bu kadar fazla can kaybının olmasının nedeni depremin şiddetiyle olduğu kadar insanların deprem vakti uykuda olması, evlerin kerpiçten yapıldığı için dayanaksız olması ile de alakalıdır (Satılmış, 2012: 64). Depremin yarattığı hasar, can kaybı kadar yıkıcı ve büyük oranda olmuştur. Aydın da 350, Köşk, Sultanhisar, Atça ve Nazilli de 2052, Kuyucak ve Ortakçı da 2931, Sarayköy de de 820 olmak üzere toplamda ev yıkılmış ve bu ise insanın evsiz yurtsuz kalmasına neden olmuştur (Atar, 2013: 9; Ocakoğlu vd. 2013: 190; Satılmış,2012: 60). 20 Eylül de vuku bulan bu depremin artçıları 7-8 ay kadar bir uzun süre aralıklarla devam ederek Mayıs ayında son bulmuştur (Satılmış, 2012: 60). Depremin yaşandığı dönemde Osmanlı Devletinin içinde bulunduğu mali sıkıntılar böylesi büyük depremin masraflarının üstesinden gelmek devlet için büyük problem olmuştur (Satılmış, 2012: 91). Ancak 1899 depreminin yarattığı hasar dönemin padişahı II. Abdülhamid in tıpkı diğer depremler için yaptığı gibi bu depremde de depremzedelerin ihtiyaçlarını gidermek, yaralı insanların tedavi edilmesi, hasar gören evlerin yeniden inşası ve onarılması gibi durumlar için ilgili kişilere emirler vermiştir (Satılmış, 2012: 88-89). Bu dönemde depremden kaynaklı harcamaları karşılamak için diğer doğal afetlerde de kullanılan komisyon oluşturma yöntemine başvurulmuştur. II. Abdülhamid in talimatıyla kurulan İane Komisyonu ve merkezi olarak Aydın, İzmir ve İstanbul büyük şehirlerde ve diğer bölgelerdeki komisyonlar sayesinde toplanan yardımlar ile depremzedelerin ihtiyaçları giderilmiştir (Ocakoğlu vd.,2013: 190; Satılmış, 2012: 91; Atar, 2013: 20). 539 XV Malazgirt Depremi Doğu Anadolu bölgesinde yer alan Muş ilinin, depremsellik açısından incelendiğinde Karlıova ve İskenderun Körfezi arasındaki KD ve GB yönünde ilerleyen 550 km civarında uzunluğu bulunan Doğu Anadolu Fay hattı üzerinde olduğu görülmektedir. Bu nedenle Anadolu da yüksek deprem riski taşıyan bölgeler arasında ilk sıralarda yer almaktadır (Tanış, 2018: 62). Böylesi riskli bir bölgede deprem kaçınılmaz olmuş ve 28 Nisan 1903 tarihinde bölgeyi 6.7 şiddetinde sarsan bir deprem meydana gelmiştir. Deprem çok sayıda insanın hayatını kaybetmesine neden olurken çok ciddi sayıda binanın da kullanılmaz hale gelecek kadar hasar görmesine neden olmuştur. Tanış arşivlerden yararlanarak ele aldığı depremde 2083 kişinin hayatını kaybettiğini, binanın ise yıkıldığını ve kamu binalarının yıkımı sonucunda da 831 askerin hayatını kaybettiğini belirtmiştir. Malazgirt dışında Ahlat ta da deprem 35 hanenin yıkılması 2 kişinin ölmesi ve 4 kişinin yaralanmasına sebep olacak şekilde şiddetli hissedilmiştir (Tanış, 2018: 62). Depremden en çok hasar gören yerler Malazgirt ve Bulanık olmuştur. Merkez üssü Malazgirt olan bu depremin artçıları günlerce sürmüştür. Depremin ardından yerel idarecilerin hükümet desteği isteğinde bulunmalarıyla hem hükümet tarafından hem de dışarıdan yardım gelmiştir. İlk etapta halkın barınma ve beslenme gibi elzem ihtiyaçları giderilmeye çalışılmıştır ve daha sonra ise bölgenin ekonomik durumu çeşitli yollarla giderilmiştir (Tanış, 2018: 63). XVI. Diğer Depremler Yapılan araştırma sonucunda elde edilen bilgiler ışığında depremler ayrıntılı bir şekilde ele alınmaya çalışılmıştır ancak tarih boyunca meydana gelen depremlerin veri tabanlarına ulaşıldığı Kandilli Rasathanesine göre ele alınan dönemde meydana gelen depremler kronolojik olarak şu şekilde belirtilmiştir; 18 Ekim 1843 Rodos, Ege Denizi Depremleri (9 şiddetinde, ölü),

15 12 Ekim 1845 Midilli Adası Depremi (10 şiddetinde),21 Haziran1846 Sisam Adası, Söke Depremleri (9 şiddetinde), 13 Kasım 1856 Rodos, Ege Denizi Depremleri (9 şiddetinde), 03 Kasım 1962 Turgutlu, Manisa Depremleri (03.00 da 9 şiddetinde ),22 Nisan 1863 Rodos (9 şiddetinde), 23 Temmuz 1865 Midilli, Çanakkale ve Gelibolu Depremleri (21.30 da, 9 şiddetinde), 7 Mart 1867 Midilli Depremi, (9 şiddetinde, 500 ölü), 23 Nisan 1868 Erzurum, Kars Depremleri (9 şiddetinde), 2 Nisan 1872 Antakya, Samandağ Depremleri (07.45 saatinde, 9 şiddetinde, 1800 ölü),1 Şubat 1873 Sisam Adası, İzmir ve Aydın Depremleri (01.00 saatinde, 9 şiddetinde) 3 Mayıs 1875 Dinar, Civril Depremleri (09.00 saatinde, 9 şiddetinde, 1300 ölü), Ekim 1875 Çanakkale Depremi (9 şiddetinde), 1 Kasım 1875 Erzurum (saat da 10 şiddetinde ), 13 Mayıs 1876 Afyonkarahisar Depremi (06.00 saatinde), 29 Temmuz 1880 Depremleri ( saatinde, 9 şiddetinde), 30 Mayıs 1881 Van, Bitlis, Muş Depremleri, 29 Şubat 1885 Ege Denizi Depremi (18.30 saatinde, 9 şiddetinde), 25 Ekim 1889 Midilli, Sakız ve İzmir Depremleri (23.20 saatinde, 9 şiddetinde), 20 Mayıs 1890 Refahiye, Erzincan Depremleri (9 şiddetinde), 19 Ağustos 1895 Aydın depremi, (9 şiddetinde) ( tarihi: ). Kandilli Rasathanesinin verdiği bilgilerin yanı sıra Osmanlı da meydana gelen depremlere dair geniş araştırmaları bulunan Satılmış a göre ise ele alınan dönemdeki depremler şu şeklide verilmiştir: 6 Haziran 1862 Marmaris Depremi, Mart 1867 Kula Depremi, 1 Aralık 1869 Ula Depremi, 7 Haziran 1871 Marmaris Depremi, 1 Kasım 1875 Karaburun ve Mordoğan Depremi, 25 Mayıs 1886 Urla Depremi, 6 Ekim 1886 Aydın, Söke, Köyceğiz, Söke Depremleri, 28 Ekim 1886 Karaburun Depremi, 6 Ekim 1886 Aydın, Söke, Köyceğiz, Söke Depremleri, 6 Nisan 1887 Denizli Depremi, 17 Temmuz 1887 Megri (Fethiye) Depremi, 30 Eylül 1887 Demirci ve Sarayköy Depremi, 14 Ekim 1887 İzmir Depremi, 29 Kasım 1887 Kuşadası Depremi, Mart 1888 Bodrum Depremi, 26 Ekim 1889 Midilli ve Urla Depremi, 4 Ocak 1890 İzmir Depremi, 6 Mart 1890 Bodrum Depremi, 15 Aralık 1890 Kuşadası Depremi, 2 Haziran 1892 Buldan Depremi, 24 Haziran 1892 Alaşehir Depremi, Ekim 1892 Akhisar Depremi, 4 Eylül 1893 Efes Depremi, 10 Ocak 1894 Çine Depremi,14 Kasım 1895 Bergama Depremi, 16 Nisan 1896 Emet ve Demirci Depremi, 26 Haziran 1896 Marmaris ve Kerme Körfezi Depremi, Aralık 1897 Denizli ve Sarayköy Depremi, 23 Şubat 1898 Sarayköy ve Denizli Depremi, Haziran 1898 İzmir Depremi, 28 Şubat 1898 Çeşme Depremi (Satılmış, 2012: VIII-IX). SONUÇ Afet, belli dönemlerde vuku bularak insana zarar veren, sosyo-psikolojik yaşamı derinden etkileyen ve insanlar üzerinde büyük ölçüde fiziksel, sosyal ve ekonomik kayıplar doğurmasına neden olan bir olgudur. Tarihsel olguların bir kısmı doğal afetlerle ortaya çıkmaktadır. Bunlar arasında depremin yarattığı kırılma gerek coğrafyanın ve yerleşimlerin yeniden şekillenmesinde, gerekse insan yaşamında ortaya çıkan travmaların hayatın akışına yön vermesinde oldukça etkilidir. Öyle ki depremler, toplum üzerinde yarattığı etkiyle doğal afetler içerisinde şüphesiz en fazla felaket yaratanlardan biridir. Türkiye diğer bir deyişle Anadolu dünyanın en önemli deprem kuşaklarından biri olan Alp- Himalaya deprem kuşağında yer almaktadır. Bu nedenle de depremsellik açısından son derce riskli bir bölge olma özelliğine sahiptir. Geçmişten günümüze bu coğrafyada felaketlere sebep olan sayısız depremler meydan gelmiştir ki bu gün dahi irili ufaklı depremlerin vuku bulduğu görülmektedir. Tarihsel olguların bir kısmı doğal afetlerle ortaya çıkmaktadır. Afet türlerinden 540