Hatay İli Yerleşme Coğrafyası-I

Transkript

1 Hatay İli Yerleşme Coğrafyası-I Yerleşmeler n Kuruluşu, Gel şmes ve İdar Coğrafya Özell kler Dr. Döndü ÜÇEÇAM KARAGEL

2 Dr. Döndü ÜÇEÇAM KARAGEL HATAY İLİ YERLEŞME COĞRAFYASI - I (Yerleşmelerin Kuruluşu, Gelişmesi ve İdari Coğrafya Özellikleri) ISBN DOI / Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2018, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Nisan 2018, Ankara Yayın-Proje: I. Tual Şekercigil Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Ay-bay Kırtasiye İnşaat Gıda Pazarlama ve Ticaret Limited Şirketi Çetinemeç Bulvarı 1314.Cadde No:37A-B Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 Dr. Döndü ÜÇEÇAM KARAGEL 1977 yılında Kadirli ilçesinin Kızılömerli köyünde doğdum. İlk öğrenimimi Kızılömerli köyü ilkokulunda tamamladım. Orta ve Lise öğrenimimi Kadirli ilçesinde tamamladıktan sonra 1995 yılında Ondokuzmayıs Üniversitesi, Coğrafya Öğretmenliği Bölümünü kazandım ve 1999 yılında buradan mezun oldum. Aynı yıl Fırat Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü nde Yüksek Lisans eğitimime ve Araştırma Görevlisi kadrosuyla iş hayatına başladım yılında Kadirli nin Kuruluşu, Gelişmesi ve Şehirsel Fonksiyonları isimli Yüksek Lisans Tezimi hazırlayarak uzman ünvanı aldım yılında Doktora eğitimimi Kadirli İlçesinin Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası isimli tezimle tamamladım yılında Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü nde Yrd.Doç.Dr. kadrosuyla çalışmaya başladım. Bu yıldan itibaren aynı bölümde çalışmayı sürdürmekteyim. Yerleşme coğrafyası, toplumsal cinsiyet ve kadın çalışmaları, idari coğrafya, kültür coğrafyası alanlarında araştırma ve incelemeler yapmaktayım. Evliyim. Buğra ve Cemre isminde 2 çocuk annesiyim.

4

5 ÖN SÖZ Hatay ili Türkiye nin en güneyinde Suriye topraklarına doğru yaptığı çıkıntı ile stratejik bir konumda yer almaktadır. İlk çağlardan günümüze Anadolu içleriyle Mezopotamya arasındaki bağlantı önemli ölçüde bu konum üzerinden sağlanmıştır. Bu nedenle Paleolitik dönem yerleşmelerinin sayıca fazla olduğu eski yerleşim alanıdır. Ayrıca sahanın tarihi ipek yolu güzergâhında olması, tali yollarla Kral Yolu ve Baharat Yolu na bağlanması ve tarihi Hicaz Yolu nun buradan geçmesi bölgenin stratejik önemini arttıran diğer hususlardır. Sahip olduğu tarımsal zenginliklerin ve uzak bölgelerden gelen ticari mal ve hizmetlerin Suriye nin iç bölgelerine, Yukarı Mezopotamya ya, İran ve daha doğuya dağıtıldığı, ticaretin yönlendirildiği dinamik bir alan olmuştur. Bununla birlikte, Hatay ilinin adı geçen ticaret yolları üzerinde ve yakınında yer alması sürekli olarak istilalara maruz kalmasına da neden olmuştur. Güçlü devletler zayıf olanları yok ederek hükümranlık kurmuşlar ve bölge o nedenle çok fazla ulus tarafından yaşam alanı haline getirilmiştir. Günümüzde de üç semavi dinin ve bu dinlere mensup kişilerin kardeşçe, barış ve huzur içinde yaşamlarını sürdürdükleri hoşgörü memleketidir. Bu hoşgörü geçmişten günümüze nasıl aktarıldıysa bundan sonra da aynı şekilde devam etmesi burada yaşayanların huzuru için elzemdir. Hatay İli Yerleşme Coğrafyası-I adlı bu çalışmada; yerleşmelerin kuruluşuna etki eden coğrafi faktörler, yerleşmelerin tarihi gelişim süreçleri ve idari yapı özellikleri açıklanmaya çalışılmıştır. Kuruluşa etki eden coğrafi faktörler ilin bütün ilçelerinin ayrı ayrı özelliklerinin incelendiği bir içerikten oluşmaktadır. Yerleşmelerin tarihi süreç içerisinde göstermiş olduğu değişim ve gelişim, yazılı ve görsel kaynaklardan, arazi çalışmalarından elde edilen yeni ve özgün veriler ve bilgilerle açıklanmış ve dağılış haritaları oluşturulmuştur. Yöre Paleolitik dönemden bu yana çok önemli yerleşmelere sahne olmuştur. Bu yerleşmelerden bir kısmı coğrafi konumları gereği eski önemlerini büyük ölçüde kaybetmiş olmalarına rağmen, sürdürülebilir sosyo-ekonomik potansiyelleri açısından varlıklarını devam ettirebilmişlerdir. Yerleşmelerde tarihsel süreçte ortaya çıkan bu değişim ve gelişmeler çalışmanın ana temasını/çerçevesini oluşturmaktadır. Bu nedenle tarih, arkeoloji, antropoloji ve sanat tarihi gibi bilim dalları ve bu bilim dallarının bölge ile ilgili üretmiş olduğu çalışmalardan disiplinler-arası ölçekte azami derecede faydalanılmıştır. Bölge zengin tarihi, siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik coğrafya yapısıyla sosyal bilimcilerin adeta ilgi odağı durumundadır. Dolayısıyla son dönemlerde yöre ile ilgili yapılmış ve yapılacak olan çalışmalar da o derece yoğunluk göster-

6 vi Hatay İli Yerleşme Coğrafyası - I (Yerleşmelerin Kuruluşu, Gelişmesi ve İdari Coğrafya Özellikleri) mektedir. Genel itibari ile çalışmalar il idari sınırları içerisindeki farklı yöreleri ele aldığından ilin bütününü ayrıntılarıyla ele alan bir çalışma henüz ortaya konulmamıştır. Bununla birlikte, araştırma sahası ve konusu ile yakından ilgili ancak bu çalışmanın kapsamı içerisinde yer almayan, sahanın Yerleşme Şekilleri ve Dağılışı ile Mesken Tipleri bölüm başlıkları altında sürdürülebilecek yeni bir araştırma ile Hatay İlinin Yerleşme Coğrafyası meselesi tamamlanabilir. Dolayısı ile bu araştırmanın bir bütün olarak tamamlanmasını takiben sürdürmüş olduğumuz sahaya özgü yerleşme coğrafyası çalışmaları, bu mecra üzerinde yoğunlaştırılarak devam ettirilecektir. Okurlardan talep edeceğimiz geri dönütler dikkate alınarak yapacağımız değerlendirmeler sonucunda bu çalışmaya sağlanacak katma değer, ileride yapılacak benzer çalışmalar açısından da faydalı sonuçlar doğuracaktır. Tüm okurlara faydalı olması dileğiyle... Döndü ÜÇEÇAM KARAGEL Ocak 2018

7 İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ...v İÇİNDEKİLER...vii TABLOLAR LİSTESİ...xii ŞEKİLLER LİSTESİ...xiii FOTOĞRAFLAR LİSTESİ...xvi BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1.1. Çalışma Sahasının Yeri, Sınırları ve Başlıca Özellikleri Çalışmanın Problem Durumu, Amacı, Araştırma Soruları ve Önemi Çalışmanın Konusu, Kapsamı ve Daha Önce Yapılmış Olan Çalışmalar Çalışmanın Modeli, Evreni, Veri ve Yöntem Çalışmanın Sınırlılıkları ve Akademik Etik...39 İKİNCİ BÖLÜM YERLEŞMELERİN KURULUŞ VE GELİŞMESİ 2.1. Kuruluş ve Gelişme Üzerinde Etkili Olan Faktörler Tarihsel Gelişim Tarih Öncesi Döneme Genel Bakış Paleolitik Dönem (MÖ /10.000) Neolitik Dönem (MÖ / ) Kalkolitik Dönem (MÖ ) Tunç Çağı (MÖ ) Demir Çağı (MÖ ) Antakya (Antioch/Antiochia, Antakiyyetü l Uzma, Teupoli, Melike-i Şarkiyye) Yerleşme Adının Etimolojisi Yerleşmenin Kuruluşu ve Gelişmesi...120

8 viii Hatay İli Yerleşme Coğrafyası - I (Yerleşmelerin Kuruluşu, Gelişmesi ve İdari Coğrafya Özellikleri) a. Tarih Öncesi (Prehistorik) Dönem b. Kuruluş Dönemi (MÖ 300-MÖ 64) c. Roma Dönemi (MÖ 64-MS 395) d. Osmanlı ya Kadar Olan Dönem ( ) e. Osmanlı Hakimiyetinden Anavatana Katılışına Kadar Olan Dönem ( ) f. Hatay ın Anavatan a Katılması ve Günümüze Kadar Olan Dönem ( ) Altınözü (Kasr, Kuseyr, Altınöz) İlk Yerleşim Alanı (1900 Öncesi Dönem) Arası Dönem Arası Dönem Arası Dönem Sonrası Dönem Arsuz (Rhosus, Rhopolis, Port Panel, Kabev/Kabevli, Uluçınar) Arsuz da İlk Yerleşim Sahası Osmanlı Döneminden 1939 Yılına Kadar Arsuz Yılları Arasında Arsuz Sonrası Dönemde Arsuz Belen (Aynel Tel, Beylan) Ulaşım Açısından Önemi İlk Yerleşim Alanı ve Derbent Teşkilatının Kurulması Yeniden İskân Dönemi ve Günümüz Defne (Daphne) Dörtyol (Kinet Höyük, Çokmerzimen, Umraniye/İmraniye) Dörtyol da Antik Bir Yerleşme: Kinet Höyük Öncesi Dönemde Dörtyol Arası Dönemde Dörtyol Arası Dönemde Dörtyol Arası Dönemde Dörtyol...182

9 İçindekiler ix Arası Dönemde Dörtyol Sonrası Dönemde Dörtyol Erzin (Issos, Epiphaneia) Issos Ovasında Antik Kent: Epiphaneia Erzin in Kuruluşundan Cumhuriyet e Kadar Cumhuriyet ile 1950 Arası Dönem Arası Dönem Arası Dönem Yılı Sonrası Dönem Hassa (Ordu) Hassa nın İlk Kuruluşu ve Fırka-i Islahiye Dönemi Hassa nın 1950 Yılından Günümüze Kadar Gelişimi İskenderun (Myrandius, Alexsandria, El İskenderune, İskele) İskenderun un Kuruluşundan 1940 a Kadar Olan Dönem Arası Dönem Arası Dönem Sonrası Dönem Kırıkhan (Darb-ı Sak, Kaza-i Gündüzlü) Kırıkhan ın Kuruluş Yeri Olarak Önemi ve Cumhuriyet Öncesi Döneme Kadar Gelişim Süreci Arası Dönem Arası Dönem Arası Dönem Arası Dönem Arası Dönem Sonrası Dönem Kumlu (Killik) Payas Yerleşmesi (Baiai, Beyaz, Bâyas) Payas ın Yerleşim Yeri Olarak Önemi ve Kuruluşundan 1940 Öncesi Döneme Kadar Geçirmiş Olduğu Süreç...220

10 x Hatay İli Yerleşme Coğrafyası - I (Yerleşmelerin Kuruluşu, Gelişmesi ve İdari Coğrafya Özellikleri) Arası Dönem Arası Dönem Sonrası Dönem Reyhanlı (Amik Abad, Artah/Irtah, Değirmenkaşı, Reyhaniye) Reyhanlı Çevresindeki En Eski Yerleşmeler Fırka-i Islahiye ile Yerleşimin Başlangıcından 1940 a Kadar Olan Dönem Arası Dönem Arası Dönem Arası Dönem Sonrası Dönem Samandağ (Seleukeia Pierria, Nefs-i Süveyde, Süveydiye) Samandağ Çevresindeki En Eski Yerleşmeler (Mağara ve Liman Yerleşmeleri) Samandağ da 1950 Yılına Kadar Süren Gelişim Süreci Arası Dönem Arası Dönem Sonrası Dönem Yayladağı (Ordu, Muradiye) a Kadar Yayladağı nda Tarihsel Gelişim Süreci Arası Dönem Sonrası Dönem ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İDARİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİ 3.1. Genel Bakış Altınözü İlçesi nin İdari Coğrafya Özellikleri Antakya Merkez İlçesi nin İdari Coğrafya Özellikleri Defne İlçesi nin İdari Coğrafya Özellikleri Belen İlçesi nin İdari Coğrafya Özellikleri...285

11 İçindekiler xi 3.6. Dörtyol İlçesi nin İdari Coğrafya Özellikleri Payas İlçesi nin İdari Coğrafya Özellikleri Erzin İlçesi nin İdari Coğrafya Özellikleri Hassa İlçesi nin İdari Coğrafya Özellikleri İskenderun İlçesi nin İdari Coğrafya Özellikleri Arsuz İlçesi nin İdari Coğrafya Özellikleri Kırıkhan İlçesi nin İdari Coğrafya Özellikleri Reyhanlı İlçesi nin İdari Coğrafya Özellikleri Kumlu İlçesi nin İdari Coğrafya Özellikleri Samandağ İlçesi nin İdari Coğrafya Özellikleri Yayladağı İlçesi nin İdari Coğrafya Özellikleri SONUÇ KAYNAKÇA...329

12 İkinci Bölüm TABLOLAR LİSTESİ Tablo 2.1-a Hatay da Yerleşmelerin Bulundukları Yükselti Basamağına Göre Dağılışı (0-300 Metreler Arası Ova Yerleşmeleri)...49 Tablo 2.1-b Hatay da Yerleşmelerin Bulundukları Yükselti Basamağına Göre Dağılışı ( Metreler Arası Yamaç Yerleşmeleri)...51 Tablo 2.1-c Hatay da Yerleşmelerin Bulundukları Yükselti Basamağına Göre Dağılışı (600 Metreden Yukarıdaki Dağlık Alanda Kurulmuş Yerleşmeler)...52 Tablo 2.1-d Hatay da Yerleşmelerin Bulundukları Yükselti Basamağına Göre Dağılışı (0-600 Metreler Arası Ova ve Yamaç Alanda Arazisi Olan Yerleşmeler)...52 Tablo 2.1-e Hatay da Yerleşmelerin Bulundukları Yükselti Basamağına Göre Dağılışı ( Metreler Arası Yamaç ve 600 Metreden Yukarıda Dağlık Alanda Arazisi Olan Yerleşmeler)...53 Tablo 2.1-f Hatay da Yerleşmelerin Bulundukları Yükselti Basamağına Göre Dağılışı (0-300, ve 600 Metreden Yukarıda Ova, Yamaç ve Dağlık Alanda Arazisi Olan Yerleşmeler)...53 Tablo 2.2-a Hatay da Bulunan Höyükler ve Yerleşim Alanları (Antakya, Dörtyol, Erzin, Hassa, Kırıkhan) Tablo 2.2-b Hatay da Bulunan Höyükler ve Yerleşim Alanları (Kumlu, Reyhanlı, Samandağ) Tablo 2.3. Antakya nın Mahalleleri (1709, 1736, , 1827) Tablo 2.4. Antakya da 2000 Yılından Sonra Mekânsal Genişlemeye Etki Eden Yapılar Tablo 2.5. Harbiye de Mekânsal Genişlemeye Etki Eden Yapılar Üçüncü Bölüm Tablo 3.1-a Hatay İlinde İlçelere Göre Bucaklar ve Köy Sayıları ( ) Tablo 3.1-b Hatay İlinde İlçelere Göre Bucaklar ve Köy Sayıları ( ) Tablo 3.1-c Hatay İlinde İlçelere Göre Bucaklar ve Köy Sayıları ( ) Tablo 3.2 Antakya nın XVI. ve XIX. Yüzyıllar Arasında İdari Taksimatı Tablo Yılları Arasında Antakya ya Bağlı Nahiye ve Köyler...275

13 Birinci Bölüm ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1.1 Hatay İlinin İlçe ve Köy Sınırlarına Göre İdari Bölünüşü (2015)...4 İkinci Bölüm Şekil 2.1 Hatay da Yükselti Basamaklarına Göre Yerleşmeler...48 Şekil 2.2 Hatay İli nde Jeomorfolojik Birimlere Göre Yerleşmelerin Dağılışı...57 Şekil 2.3 Dörtyol İlçesi ve Yakın Çevresinin Fiziki Haritası...67 Şekil 2.4 Payas İlçesi ve Yakın Çevresinin Fiziki Haritası...68 Şekil 2.5 İskenderun İlçesi ve Yakın Çevresinin Fiziki Haritası...73 Şekil 2.6 Arsuz İlçesi ve Yakın Çevresinin Fiziki Haritası...75 Şekil 2.7 Samandağ İlçesi ve Yakın Çevresinin Fiziki Haritası...77 Şekil 2.8 Kırıkhan İlçesi ve Yakın Çevresinin Fiziki Haritası...85 Şekil 2.9 Kırıkhan İlçe Merkezi ve Yakın Çevresinin Morfoloji Haritası...87 Şekil 2.10 Reyhanlı İlçesi ve Yakın Çevresinin Fiziki Haritası...89 Şekil 2.11 Antakya nın Morfografya Haritası...93 Şekil 2.12 Altınözü İlçesi ve Yakın Çevresinin Fiziki Haritası Şekil 2.13 Yayladağı İlçesi nin Fiziki Haritası Şekil 2.14 Hatay İlinde Bulunan Höyüklerin Jeomorfolojik Birimler Üzerindeki Dağılımı Şekil 2.15 Antik Antakya Haritası (MS I-IV. yy) Şekil 2.16 Antakya Şehri Tarihi Gelişim Haritası-Kuruluşundan Roma Dönemine Kadar (MÖ 300-MS 395) Şekil 2.17 Antakya Şehri Tarihi Gelişim Haritası Şekil 2.18 Antakya nın Sit Alanları Haritası Şekil 2.19 Altınözü İlçe Merkezinin Tarihi Gelişim Haritası Şekil 2.20 Arsuz İlçe Merkezinin Tarihi Gelişim Haritası Şekil 2.21 Belen İlçe Merkezinin Tarihi Gelişim Haritası Şekil 2.22 Harbiye Mahallesi nin (Defne İlçesi) Tarihi Gelişim Haritası Şekil 2.23 Dörtyol İlçe Merkezinin Tarihi Gelişim Haritası Şekil 2.24 Erzin İlçe Merkezinin Tarihi Gelişimi...188

14 xiv Hatay İli Yerleşme Coğrafyası - I (Yerleşmelerin Kuruluşu, Gelişmesi ve İdari Coğrafya Özellikleri) Şekil 2.25 Hassa İlçe Merkezinin Tarihi Gelişim Haritası Şekil 2.26 İskenderun İlçe Merkezinin Tarihi Gelişim Haritası Şekil 2.27 Kırıkhan ın 3D Modellemesi Şekil 2.28 Kırıkhan İlçe Merkezinin Tarihi Gelişim Haritası Şekil 2.29 Kumlu İlçe Merkezinin Gelişim Haritası Şekil 2.30 Payas İlçe Merkezinin Tarihi Gelişim Haritası Şekil 2.31 Reyhanlı İlçe Merkezinin Tarihi Gelişim Haritası Şekil 2.32 Seleukeia Pieria Topografik Kent Haritası Şekil 2.33 Samandağ İlçe Merkezinin Tarihi Gelişim Haritası Şekil 2.34 Yayladağı İlçe Merkezinin Tarihi Gelişim Haritası Üçüncü Bölüm Şekil 3.1 Hatay İli İdari Bölünüşü (1940) Şekil 3.2 Hatay İli İdari Bölünüşü (6360 Sayılı Yasadan Önce) Şekil 3.3 Hatay İli İdari Bölünüşü (6360 Sayılı Yasadan Sonra) Şekil 3.4 Altınözü İlçesi nin Kuruluşu ve İdari Alanında Yapılan Değişiklik ve Düzenlemeler (1945, 1950, 1955, 1960) Şekil 3.5 Altınözü İlçesi nin İdari Bölünüşü (6360 Sayılı Yasadan Önce ve Sonra) Şekil 3.6 Antakya Merkez İlçesi nin İdari Yapısı (1940) Şekil 3.7 Antakya Merkez İlçesi nin İdari Yapısı (1945) Şekil 3.8 Antakya Merkez İlçesi nin İdari Yapısı (1950) Şekil 3.9 Antakya Merkez İlçesi nin İdari Yapısı (1955) Şekil 3.10 Antakya Merkez İlçesi nin İdari Yapısı (1960) Şekil 3.11 Antakya Merkez İlçesi nin İdari Bölünüşü (6360 Sayılı Yasadan Önce ve Sonra) Şekil 3.12 Defne İlçesi nin İdari Bölünüşü Şekil 3.13 Belen İlçesi nin İdari Bölünüşü (6360 Sayılı Yasadan Önce ve Sonra) Şekil 3.14 Dörtyol İlçesi nin İdari Bölünüşü (1940, 1950, 1955, 1990) Şekil 3.15 Dörtyol İlçesi nin İdari Bölünüşü (6360 Sayılı Yasadan Önce ve Sonra)...290

15 İçindekiler xv Şekil 3.16 Payas İlçesi nin İdari Bölünüşü Şekil 3.17 Erzin İlçesi nin İdari Bölünüşü (6360 Sayılı Yasadan Önce ve Sonra) Şekil 3.18 Hassa İlçesi nin İdari Bölünüşü (6360 Sayılı Yasadan Önce ve Sonra) Şekil 3.19 İskenderun İlçesi nin İdari Bölünüşü (1940, 1950, 1955, 1990) Şekil 3.20 İskenderun İlçesi nin İdari Bölünüşü (6360 Sayılı Yasadan Önce ve Sonra) Şekil 3.21 Arsuz İlçesi nin İdari Bölünüşü Şekil 3.22 Kırıkhan İlçesi nin İdari Bölünüşü (6360 Sayılı Yasadan Önce ve Sonra) Şekil 3.23 Reyhanlı İlçesi nin İdari Bölünüşü (1940, 1955, 1965, 1990) Şekil 3.24 Reyhanlı İlçesi nin İdari Bölünüşü (6360 Sayılı Yasadan Önce ve Sonra) Şekil 3.25 Kumlu İlçesi nin İdari Bölünüşü Şekil 3.26 Samandağ İlçesi nin İdari Bölünüşü (1945, 1950, 2012) Şekil 3.27 Samandağ İlçesi nin İdari Bölünüşü (6360 Sayılı Yasadan Önce ve Sonra) Şekil 3.28 Yayladağı İlçesi nin İdari Bölünüşü (1940, 1950, 1960) Şekil 3.29 Yayladağı İlçesi nin İdari Bölünüşü (6360 Sayılı Yasadan Önce ve Sonra)...315

16 FOTOĞRAFLAR LİSTESİ İkinci Bölüm Foto 2.1 Kuseyr platosu üzerinde bulunan Mezere Polyesi nden bir görüntü (2016)...46 Foto 2.2 Hassa ilçesindeki bazaltik lavlar üzerinde konar-göçer aşiretlerin hayvancılık faaliyetlerinin yapıldığı alanlardan görüntü (2016)...59 Foto 2.3 Amanos dağlarını aşan dar bir geçit üzerinde kurulmuş olan Belen yerleşmesi yamacın iki tarafına doğru yoğun bir yapılaşma ile karşı karşıyadır (2016)...63 Foto 2.4 İskenderun şehrinin içinden geçen Kıssık Deresi...72 Foto 2.5 Samandağ Deltası ve yerleşim alanlarının genel görünümü (2016)...76 Foto 2.6 Hassa ilçesinin doğusunda yer alan leçelik araziden görüntü (2016)...81 Foto 2.7 Hassa ilçesindeki leçelik alanda tespit edilmiş olan lav tünellerinden görüntüler (2016)...82 Foto 2.8 Darb-ı Sak Kalesi ve Beyazıt-ı Bestami Türbesinin yer aldığı alandan görüntü (2016)...86 Foto 2.9 Darb-ı Sak Kalesinden Kırıkhan Ovası nın genel görünümü (2016)...86 Foto 2.10 Kumlu ilçe merkezinin bulunduğu alanın görünümü (2016)...88 Foto 2.11 Reyhanlı yerleşmesinin bulunduğu alandan bir görüntü (2016)...90 Foto 2.12 Eski Antakya ve Yeni Antakya yı ayıran Asi nehrinin her iki tarafındaki yerleşim alanı ve Antakya graben sahasından görüntü (2015)...95 Foto 2.13 Saint Pierre Kilisesi yakınlarında yer alan Hacıkürüş deresi ve dere yatağında inşa edilen evlerden bir görüntü...96 Foto 2.14 Eski Antakya ve Yeni Antakya yı ayıran Asi nehrinin kış mevsiminde bol su taşırken görüntüsü (2015)...97 Foto 2.15 Asi nehrinin Temmuz ayındaki görüntüsü (2016)...97 Foto 2.16 Antakya ve Defne ilçelerini birbirinden ayıran Mehmet Yeloğlu köprüsü...99

17 İçindekiler xvii Foto 2.17 Defne ilçesinin mahallesi konumundaki Harbiye yerleşmesinden bir görüntü (2016) Foto 2.18 Altınözü ilçe merkezinin bulunduğu alandan bir görüntü (2016) Foto 2.19 Kuseyr platosu üzerinde bulunan polye ve uvala gibi tektono-karstik alanlardan görüntü (2016) Foto 2.20 Yayladağı ilçe merkezinin görünümü (2016) Foto 2.21 Yayladağı ilçesine bağlı olan Gözlüce, Yayıkdamlar, Yeditepe köylerinin bulunduğu alanlarda taraçalama yöntemiyle sürdürülen tarımsal faaliyetlerden bir görüntü (2016) Foto 2.22 Antakya-Yayladağı yolu kenarında kışın yağmurlara bağlı olarak oluşmuş olan Kızıl göl (2016) Foto 2.23 Antakya nın ilk yerleşim alanlarından olan Kurtuluş Caddesi (2016) Foto 2.24 Antakya nın ilk yerleşim alanlarından olan Kurtuluş Caddesi (Kolonadlı) ve caddede yer alan eski yapılardan görüntü (2016) Foto yılında İbrahim Paşa tarafından inşa edilen Kışlasaray Mahallesi ndeki askeri kışladan bir görüntü Foto 2.26 Hatay Devletinin Meclis Binası (2016) Foto 2.27 Altınözü ilçe merkezinin güneybatısında Kozkalesi köyü sınırlarında bulunan Kozkale den bir görüntü (2017) Foto 2.28 Rhosus kazı alanında ortaya çıkarılan tarihi kalıntılar Foto 2.29-a ve b. Arsuz yerleşmesinin 1950 li yıllardaki görünümü (a) ve günümüzde yapılaşmanın yoğunlaştığı alan (b) Foto 2.30 Belen de yerleşmenin çekirdeğini oluşturan Muhlisali Mahallesinden bir görüntü (2016) Foto 2.31 Belen de İskenderun yönünde gelişme gösteren ve yeni yerleşim alanlarını oluşturan Sarımazı Mahallesinden bir görüntü (2016) Foto yy Daphne Panaroması Foto 2.33 Harbiye de yer alan Şeyh Yusuf El-Hekim Türbesinden bir görüntü (2016) Foto 2.34 Dörtyol da Antik bir yerleşim olan Kinet Höyüğün Google Earth Görüntüsü...177

18 xviii Hatay İli Yerleşme Coğrafyası - I (Yerleşmelerin Kuruluşu, Gelişmesi ve İdari Coğrafya Özellikleri) Foto 2.35 Dörtyol da bulunan ilk kurşun anıtından bir görüntü (2016) Foto 2.36 İskenderun şehir merkezindeki Ortodoks kilisesinden bir görüntü (2016) Foto 2.37 Yeni Devlet Hastanesi ve Mustafa Kemal mahallesinin bulunduğu alandan bir görüntü (2016) Foto 2.38 Beyazıt-ı Bestami Türbesinin yer aldığı alandan görüntü (2016) Foto 2.39 Darb-ı Sak Kalesinden Kırıkhan Ovasına Bakış (2016) Foto 2.40 Kırıkhan da yerleşmelerin ilk kurulduğu alan olan Kurtuluş Mahallesindeki günümüzde İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü binası olarak kullanılan Fransızlardan kalma yapı (2016) Foto 2.41 Kırıkhan da yerleşmelerin ilk kurulduğu alan olan Kurtuluş ve Barbaros mahallelerinden bir görüntü Foto 2.42 Devlet tarafından 1964 yılında iskâna açılmış olan 408 Evler Mahallesindeki konut alanlarından görüntüler Foto 2.43 Devlet tarafından 2001 yılında iskâna açılmış olan Özyörük Mahallesinin girişi (2016) Foto 2.44 Özyörük Mahallesindeki konut alanlarından görüntüler (2016) Foto 2.45 Killik in ilk yerleşim alanından bir görüntü (2016) Foto 2.46 Cüdeyde Höyüğünden bir görüntü (2017) Foto 2.47 Aççana Höyüğü Kazı alanından bir görüntü (2017) Foto 2.48 Samandağ da Meydan yerleşmesinin 4 km kadar güneyinde yer alan Üçağızlı mağaranın bulunduğu sahil alanından görüntü (2016) Foto 2.49 Samandağ deltasındaki yerleşmelerden görüntü (2016) Foto 2.50 Samandağ sahilinde Çevlik yerleşmesinin bulunduğu alandan bir görüntü Foto 2.51 Çevlik limanının sel suları ile dolmasını engellemek için Roma İmparatoru Vespasianus ve oğlu Titus tarafından yapılan Titüs Tünelinden görüntüler (2016) Foto 2.52 Seleukeia Pieria kentinin Batı Nekropol sahası içerinde bulunan ve kompleks mezar adası olan Beşikli Mağaradan görüntü (2016) Foto 2.53 Cemal Gürsel Mahallesi nde 1846 yılında inşa edilmiş İngiliz Okulu olarak adlandırılan binadan bir görüntü (2016) Foto 2.54 Samandağ da Deniz mahallesinde bulunan Hz Hızır

19 İçindekiler xix Türbesinden bir görüntü (2016) Foto 2.55 Samandağ da dış mahallelerin bulunduğu bahçe içerisindeki yerleşim alanlarından bir görüntü (2016) Foto 2.56 Avar Türkleri nin Savcılı Aşireti Reisi Kasım Bet tarafından 1131 yılında inşa edilen Kasım Bey Camii nden bir görüntü (2016) Foto 2.57 Kurtuluş Mahallesi nde bulunan Ortodoks kilisesinden bir görüntü (2016) Foto 2.58 Çamaltı mahallesindeki yerleşmelerden bir görüntü (2016)...257

20

21 1. BÖLÜM GİRİŞ 1.1. Çalışma Sahasının Yeri, Sınırları ve Başlıca Özellikleri Çalışmanın evreni, Türkiye nin güney sınırları üzerinde Suriye ile Akdeniz arasına sokulan Hatay ilidir. İl, tarih ve 6360 sayılı On Üç İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Altı İlçe Kurulması İle Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun kapsamında Büyükşehir statüsüne alınmıştır. İl, kendi içinden türetilen yeni ilçeler ile 12 den 15 e yükselen büyükşehir ilçelerinin idari alanlarından oluşmaktadır. İlk idari alan, Hatay ın Anavatana katıldığı 1939 yılında Antakya, İskenderun, Dörtyol, Hassa, Reyhanlı, Yayladağı ve Kırıkhan ilçelerinden oluşmaktadır. Bu idari alana, ilin kendi içinden türetilen, genel nüfus sayımı dönemlerine göre 1945 yılında Altınözü, 1950 yılında da Samandağ ilçeleri dâhil olmuştur a kadar il ve ilçe sınırlarında önemli değişiklikler olmamıştır. Ancak bazı yeni oluşturulan köyler ile bucak merkezi değişiklikleri görülmektedir da Dörtyol dan ayrılan Erzin, İskenderun dan Belen, Reyhanlı dan da Kumlu kasabaları merkez olmak üzere müstakil yeni ilçeler oluşturulmuştur dan 2012 ye kadar 12 ilçesi bulunan Hatay ili, 2012 yıl ve 6360 sayılı Büyükşehir Yasası ile üç yeni ilçenin de eklenmesiyle 15 ilçeden oluşmuştur. Yeni kurulan bu ilçeler İskenderun dan ayrılan Arsuz, Dörtyol dan Payas, Antakya ve Samandağ a ait köylerin birleştirilmesiyle oluşturulan Defne ilçeleridir (Şekil 1.1). Akdeniz Bölgesi Adana Bölümü içerisinde yer alan Hatay ilini, batısı Akdeniz, doğusu ve güneyi Suriye, kuzeyi Adana, Osmaniye ve Gaziantep il sınırları çevrelemektedir. İlin batısında İskenderun Körfezi nin doğu yakası üzerinde altı ilçe (Erzin, Dörtyol, Payas, İskenderun, Belen ve Arsuz) yer almaktadır. Burası kuzey - güney doğrultudaki kıyı ovaları ve tarihsel değeri olan antik kent yerleşmeleri ile önem taşımaktadır. Dörtyol ve İskenderun haricinde bu kesimde yer alan

22 2 Hatay İli Yerleşme Coğrafyası - I (Yerleşmelerin Kuruluşu, Gelişmesi ve İdari Coğrafya Özellikleri) diğer yerleşmeler antik çağda daha etkin olmalarına rağmen, zamanla değişen ve farklılaşan fonksiyonların katma değer etkisine paralel olarak daha durağan bir gelişim sürecinde seyretmektedirler. Körfezin kıyı yerleşmelerinin kuruluşu ve gelişmesi üzerindeki rolü büyüktür. Erzin, körfezin kuzeyinde eski Epiphaneia antik kentinin bulunduğu alanda yer alır. Burası Dörtyol ile birlikte ünlü Issos ovası ve antik kentinin bulunduğu sahayı da kapsar. Erzin in hemen güneyinde Bölgesel Gelişmişlik İndeks Grubu nda 3. sırada bulunan Dörtyol ilçesi yer alır. Bu özelliği kazanmasında İSDEMİR (İskenderun Demir Çelik Sanayisi) nin etkisi büyüktür. Kıyı kesiminin en gelişmiş yerleşmesi ise İskenderun dur. Şehir merkezi büyük oranda kıyı kesimindeki dar bir şerit üzerinde kurulmuştur. Bazı mahalleleri nüfusun artmasına bağlı olarak gerisindeki yamaçlara doğru yayılım göstermiştir. Köylerinin hemen hepsi Amanos dağlarının batı yamaçlarında yer almaktadır. İskenderun körfezinin en güneyini ise antik şehir kalıntılarıyla Helenistik dönemin önemli uğrak noktalarından birisi olan ve günümüzün çiçeği burnunda ilçesi Arsuz oluşturmaktadır. Tarihte bilinen ismi Rhosus, Port Panel ve Kabevli olarak geçmektedir. Hatay ilinin batısında Arsuz un güneyinden itibaren Samandağ ilçesinin köylerine geçilmektedir. Amanos dağlarının güneybatı kesimi kısa boylu ve sık akarsu ağıyla yarılmış bir topoğrafyaya sahiptir. İlin Akdeniz ile kesiştiği son nokta Yayladağı ilçesinin Denizgören köyüdür. Bu kesimde Basit burnu denize çıkıntı yapan en uç kesimi oluşturmaktadır. Denizgören köyünden itibaren Hatay ın Suriye ile olan kara sınırı başlamaktadır. Bu sınır, güneyde Yayladağı ilçesinin güneyinden başlayıp kuzeye doğru Altınözü, Reyhanlı, Kumlu, Kırıkhan ve Hassa ilçelerinin doğusunu izleyerek 279 km lik bir uzunluğa erişmektedir. Bu mesafe 904 km lik Türkiye - Suriye kara sınırının % 31 ine karşılık gelen en uzun kesimidir. Yayladağı - Suriye sınırı güneybatıda Denizgören köyü ile başlamakta, doğuya doğru Çandır, Dusduru, Yayladağı ilçe merkezi, Çabala, Kızılçat, Yukarıpulluyazı, Aşağıpulluyazı, Güveççi, Görentaş, Uluyol, Arslanyazı köyleri ile devam etmektedir. Yayladağı nda ilçe merkezi ile birlikte toplam 12 yerleşme sınır yerleşmesi durumundadır. Türkiye nin en güney uç noktasını oluşturan Topraktutan (Beysun) köyünde yaşanan heyelan nedeniyle burası boşaltılmış ve arazisi hemen kuzeyinde bulunan Aşağıpulluyazı (Aşağıtıngır) köyü arazisine dâhil edilmiştir. Buna göre Türkiye nin en güney uç noktasını artık Aşağıpulluyazı köyü oluşturmaktadır. Türkiye - Suriye sınırı güneyde Yayladağı ilçesinden sonra daha doğuda Altınözü ilçesinin 11 köyünün doğu sınırları ile kuzeye doğru devam etmektedir: Kılıçtutan, Erbaşı, Karbeyaz, Kolcular, Sarı-