1. GÜN. 18 Kasım Oturum Başkanı Yrd.Doç.Dr. Fisun MÜFTÜOĞLU ULUSLARARASI KAYNAK MÜHENDİSLİĞİNDE YETKİLİ ULUSAL KURUMUN OLUŞUMU VE ÇALIŞMALARI

Transkript

1 1. GÜN 18 Kasım 2011 Oturum 1A Oturum Başkanı Yrd.Doç.Dr. Fisun MÜFTÜOĞLU ULUSLARARASI KAYNAK MÜHENDİSLİĞİNDE YETKİLİ ULUSAL KURUMUN OLUŞUMU VE ÇALIŞMALARI Prof.Dr. Nihat AKKUŞ, Yrd.Doç.Dr. Tuba KARAHAN EN Standardı Kapsamında Demiryolu araçlarının kaynaklı üretimi, tamiri ve bakımı için işletmelerden beklenenler Özgür AKÇAM ULUSAL YETERLİLİK SİSTEMİNE GENEL BİR BAKIŞ VE KAYNAKÇILIK YETERLİLİKLERİ Yaprak AKÇAY, Ahmet GÖZÜKÜÇÜK CANLI ÇELİK BORU HATLARINDA HOT-TAP FİTTİNG KAYNAKÇI BELGELENDİRİLMESİ Serhat ELHAN, Dr.Cevat ÖZARPA

2

3 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ ULUSLARARASI KAYNAK MÜHENDİSLİĞİNDE YETKİLİ ULUSAL KURUMUN OLUŞUMU VE ÇALIŞMALARI Nihat AKKUŞ 1, Tuba KARAHAN 2 1 Gedik Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Şeyhli, İSTANBUL nihat.akkus@gedik.edu.tr, 2 Gedik Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Şeyhli, İSTANBUL tkarahan@gedikmyo.edu.tr ÖZET Bu çalışmada Uluslararası Kaynak Enstitüsü ne (IIW) ve Avrupa Kaynak Federasyonu na (EWF) bağlı olarak ülkemizde Uluslararası-Avrupa Kaynak Mühendisliği alanında eğitim veren kuruluşları (ATB: Authorized Training Body: Yetkili Eğitim Kurumu) kontrol eden ANB (Authorized National Body: Yetkili Ulusal Kurum) adı verilen yapı hakkında bilgi vermek ve Türk ANB sinin 2009 yılından bugüne kadarki durumu hakkında bilgilendirme amaçlanmaktadır. Çalışmada Türk kaynak mühendisliği çalışmalarının kısa bir özeti ile kaynak mühendisliği eğitiminin konu başlıkları verilmiştir. Daha sonra TR-ANB nin (Türk Yetkili Ulusal Kurum) 2009 yılında kurulmak üzere başvurusunu takip eden süreç özetlendirilmiştir yılı Ocak ayında tüm denetimlerini tamamlayarak Tam Yetkilendirilmiş (Full Authorized) Kurum olarak şu anda ülkemizde yapılmakta olan Uluslararası-Avrupa Kaynak Mühendisliği ve diğer seviye IIW-EWF eğitimlerinin kontrolünü yapmaktadır. Bu bağlamda 2011 yılı Temmuz ayı itibarıyla ülkemizde yapılan kaynak mühendisliği kurslarında mezun olan kaynak mühendislerinin sayıları ve lisans eğitimleri ile ilgili istatistikî bilgileri de bu çalışmada sunulmuştur. 1. KAYNAK MÜHENDİSLİĞİ VE TÜRKİYE DEKİ DURUMU Kaynak, imalat endüstrisinde çok önemli bir yer tutan, bazı kaynaklara göre [1] dünyada üretilen tüm mamullerin % 50 sinden fazlasının oluşturulmasında kullanılan, iki yada daha fazla parçayı sökülemeyecek şekilde birleştirmede kullanılan kritik bir imalat yöntemidir. Günümüzde endüstri uygulamalarının hemen hemen her alanında imalat endüstrisi bir dereceye kadar kaynağa ve birleştirme teknolojisine bağımlıdır. Çoğu insan kaynağı sadece bir proses olarak bilmesine rağmen, kaynak teknolojisi gerçekte malzeme bilimini, tasarımı, muayeneyi, mekanik ve elektronik sistemleri, lazerleri ve robotları içeren karmaşık bir mühendislik disiplinidir. Kaynak mühendisliği 4 ana modül içerisinde yer alan toplam 64 Dersten oluşmaktadır. Derslerin toplam saati minimum 438 saat ile alt sınırı belirlenmiştir [2]. Ders saatlerini üst sınırı seminer, fabrika gezileri, tekrar dersleri ile ilave uygulamalar yapılarak arttırılabilmektedir. Modüllerin yaklaşık içirikleri aşağıda verildiği gibidir. Modül 1: Kaynak Proses ve donanımları; temel düzeyde elektroteknik bilgisi, ark fiziği kaynak makineleri ve kaynak düzenekleri ile MMA, TIG Plazma, MIG, MAG, özlü tel kaynağı, Lehimleme, Termal kesme, SAW gibi çeşitli kaynak prosesleri konularını içermektedir. 3

4 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları Modül 2: Malzemeler ve kaynak sırasındaki davranışları konusunda; Çelik alaşımları, Cr-Mo ve Vanadyum çelikleri, Ferritik ve Martenzitik çelikler, Ostenitik ve Ostenitik/ferritik çelikler, Çelik-Ni alaşımları, maks. 10 % Ni, Alüminyum ve alaşımları, Bakır ve alaşımları, Nikel ve alaşımları, Ti, Zr ve alaşımları, Dökme demir.(fe esaslı malzemeler-c/c-mn çelikleri, ince taneli çelikler, paslanmaz çelikler, düşük ve yüksek sıcaklığa dayançlı çelikler, Fe dışı malzemeler, Ni ve Ni alaşımları, Cu ve Cu alaşımları, Al ve Al alaşımları Modül 3: Konstrüksiyon ve tasarım; Gerilme ve uzamalar, Kaynaklı yapıların tasarımı- Statik yük ve hesaplamaları, Kaynaklı yapıların tasarımı- dinamik yük ve hesaplamaları, Bağlantı tasarımı & kaynaklı yapıların tasarım prensipleri, Alüminyum ve alaşım yapıların tasarımı Modül 4: Üretim ve Uygulama Mühendisliği; Kaynaklı üretimlerde kalite güvence, Üretim sırasında kalite kontrol, Kaynak gerilmeleri ve distorsiyon, Fabrika imkânları, kaynak aparat ve fikstürleri, NDT, kaynağın ekonomikliği, İş güvenliği ve sağlık, Tamir kaynağı konularını içermektedir. Metalürji ve makine mühendisliği disiplinlerinin ortak bir uygulaması olan kaynak prosesleri alanında spesifik eğitim veren yüksek öğretim kuruluşları, elektronik, makine vb. disiplinler ile kıyaslandığında son derece sınırlı sayıdadır. Bu nedenle az sayıda üniversiteye ilave olarak Dünya da kaynak mühendisliği eğitimleri (IWE) Uluslararası Kaynak Enstitüsü (IIW) tarafından kontrol edilerek yürütülmekte olan bir yapı içerisinde verilmektedir. Uluslar arası kaynak mühendisliği 1953 yılında başlamış ve bugün 82 ülke ile devam eden, eğitime katılım, diplomaların alınması ve kullanımı dahi IIW kuralları ile belirlenen ve yanlış kullanıma karşı takip edilen bir eğitimdir. Bu eğitimin en önemli temel taşı tüm uygulamalarının IIW kontrolünde olması, onun tarafından diplomalandırılması ve tanınmasıdır. Böylesine önemli bir eğitime hangi lisans/lisans üstü programlarından öğrenci kabul edileceği de yine IIW nun IAB-252, IIW Guidelines For Education; Examination And Qualifıcation isimli dokümanının PART-1 Access to International Welding Engineer Course kısmında açıklanmıştır. IWE dışındaki 6 değişik kaynak denetim personeli eğitimine katılımın şartları da farklı dokümanlarda açıklanmıştır. Bu kursların yapılacağı sınıf ve atölyelerin yine IWE kurallarına uygunluğu bu kursları denetleme yetkisini almış ve Yetkili Ulusal Kurum adı verilen ve kısaca ANB Autorized National Body- olarak bilinen kuruluşlar tarafından yapılmaktadır. 2. TÜRKİYE DEKİ YETKİLENDİRİLMİŞ EĞİTİM KURUMLARI Türkiye Kaynak mühendisliği ve teknolojileri ile ilgili olarak yapılan çalışmalar [1] numaralı referansa sunulmaktadır yılları arasında Türk Kaynak Cemiyeti adı altında Prof. Dr. Selahattin ANIK tarafından kaynak alanında önemli çalışmalar yapılmıştır. Zaman zaman TMMOB Metalürji Mühendisleri Odası ile Alman Tahribatsız Muayene Cemiyeti (DGZfP) ortaklaşa kurslar düzenlemiştir ve katılımcılara sertifika vermiştir. Ülkemizde bugüne kadar 4 ATB (Yetkili eğitim merkezi) Kaynak mühendisliği çalışmalarını yabancı ANB ler altında yapmıştır. Bunlar; ODTU-ATB Alman ANB si ile GEV-ATB Fransız ANB si ile EGE ATB İtalyan ANB si ile GSI SLV - Alman ANB si ile çalışmıştır. 4

5 Şekil 1. Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTU-ATB) tarafından yılları arasında verilen Uluslararası Kaynak Mühendisi mezunları sayıları 5

6 Şekil GSI SLV-TR Kaynak Teknolojisi Test ve Mesleki Gelişim Merkezi çalışmaları. 6

7 a. Uluslararası Kaynak Mühendisliği Eğitimi (IWE): Nijerya PTDF firması için İngilizce dilinde düzenlenmiştir. Katılımcı sayısı: 12 kişi b. Uluslar arası Kaynak Mühendisliği eğitimi - bilgisayar destekli eğitim (IWE-DL): Eğitim 2010 yılı Mayıs ayından bu yana verilmektedir. Eğitimin dördüncüsü halen devam etmektedir. Katılımcı sayısı: Toplam 135 kişi c. Uluslararası Kaynak Enspektörlüğü Eğitimi - Temel (IWIP-B): Eğitim toplam 6 kez düzenlenmiştir. Katılımcı sayısı: Toplam 78 kişi d. Uluslar arası Kaynak Enspektörlüğü Eğitimi - Kapsamlı (IWIP-C): Eğitim İngilizce dilinde 2 kez düzenlenmiştir. Katılımcı sayısı: Toplam 43 kişi Şekil 3. GSI SLV-TR tarafından yılları arasında verilen uluslar arası kaynak mühendisliği eğitimi katılımcı sayıları (2010 yılı içerisinde yurt dışından gelen 12 katılımcıya eğitim İngilizce olarak verilmiştir) Şekil 4. 7

8 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları 3. TR-ANB KURULUŞ SÜRECİ Eğitim veren kuruluşlar yine IIW nun denetleme kuruluşu olan IAB ye (International Authorization Board / Uluslararası Yetkilendirme Kuruluşu) bağlı olarak kurulan ANB ler vasıtasıyla kontrol edilmektedir. IWE eğitimi veren her yetkili kuruluş varsa ulusal yetkili kuruma, yoksa yabancı bir ülkenin ANB sinin denetlemesi altında eğitimlerini başlatmak ve yürütmek zorundadır. Buradaki problem yabancı ATB lerin gittikleri ülkedeki eğitimleri daha çok gelir getiren kuruluşlar olarak görmeleri, kendi ülke hedefleri doğrultusunda çalışmalarını yönlendirmeleridir. Bu nedenle kaynak mühendisliği veren bir ülkenin kaynak mühendisi ve diğer teknik elemanları yetiştirmede ulusal yetkili kuruluşunu oluşturması ve onun çatısı altında ATB lerinin çalışmasını planlaması büyük önem taşımaktadır. Ayrıca bir ülkenin kendi ANB kuruluşuna sahip olmasının getireceği prestij, onur ve temsil yeteneği bakımından çok önemli bir olgudur. Yabancı ANB ler ayrıca ulusal sınav sisteminin oluşturulmasına katkıda bulunmamakta, sınavlar tamamen başka ulusların katkıları ve öncelikleri ile oluşturulmuş soru bankalarına bağımlı olarak yapılmaktadır. Yine IIW-IAB toplantılarında en çok vurgulanan konulardan birisi kaynak mühendisliği eğitiminde temel kaynak mühendisliği bilgilerinin dışında üzerine her ülke için önem arz eden konuların seminerler yardımıyla kaynak mühendisi adaylara kazandırılması gerektiğidir. Yabancı ANB ler maalesef bu konular üzerinde yeterince çalışmamaktadır. Kaynak mühendisliği dokümantasyon ve eğitim materyallerinin tamamen dışa bağımlı ve yabancı dilde olması, ülke ilgili öğretim üyelerinin kaynak mühendisliğinin dışında kalması da ayrı bir olumsuzluktur. Ülkemizin kaynak mühendisliği konusunda yetişmiş öğretim üyeleri ve uzmanları konunun dışında kalmakta ve ulusumuzun öncelikleri başka ülkelerin uzmanları tarafından belirlenmektedir. Türkiye de 2011 yılına kadar Yetkili Ulusal Kurum bulunmamaktaydı. TR-ANB (Türk Ulusal Yetkili Kurumu) IWE Türkiye sorumlu üyesi GEV tarafından büyük maddi-manevi destek ile kurularak, ülkemizdeki kaynak mühendisliği eğitimlerinin yabancı ANB ler tarafından kontrol edilmesinin önüne geçilmiştir. Bu konuda ODTÜ KTM ve GSI-SLV-TR de GEV e büyük destek vermiştir. Ülkemizde kendi ANB miz ile Türkiye şartlarına daha uygun kaynak mühendisi yetiştirmemiz mümkün olacağı gibi, Dünya Kaynak Endüstrisinde de söz sahibi olmamız, ülkemiz çıkarlarını uluslararası platformda savunmamız ve ülkemizi yabancıların rahatça istediklerini yapabilecekleri bir ortamdan kurtarabilmemiz de mümkün olacaktır. Bu nedenle ANB mizin kurulması ve aktif olarak çalışması hayati öneme sahiptir. Yukarıda sayılan nedenler ile Gedik Eğitim Vakfı TR-ANB nin kuruluşu için müracaat ve çalışmaları 2009 yılı başında yapmıştır. Başvuru Gedik Eğitim Vakfı (GEV) çatısı altında kurulmuş, kâr gütmeyen Türk Kaynak Teknolojisi Akademisi (TKTA), tarafından yapılmıştır yılı Ocak ayına kadar olan süreçte Türk Yetkili Ulusal Kuruluşu (TR-ANB), TKTA içinde kurulmuş, IAB (International Authorization Board / Uluslararası Yetkilendirme Kuruluşu) adına ülkemizde faaliyet ve etkinliklerini denetleyen ayrı bir Yönetim Kuruluna sahip, bağımsız bir nitelendirme ve belgelendirme birimidir. Bu yüzden, TR-ANB nin faaliyetleri, TKTA nın faaliyetlerinden tamamen ayrıdır. Denetlemeleri başarıyla tamamlayan TR-ANB 2011-IAB toplantısında tüm üye ülkelerin katılımıyla full authorization olarak isimlendirilen ve bağımsız bir ANB nin yapabileceği tüm işleri yapmaya yetkili kılınmıştır. TR-ANB nin şu ana kadar; ATB denetleme, Yeni IWE kurs açma ATB akredite etme Sınav yapma Diploma verme konularında çalışmalarını sürdürmektedir. 8

9 Türkiye Yetkili Ulusal Kurulu u (TR-ANB) TR-ANB Yönetim Kurulu tiraz Paneli TR-ANB Nitelendirme Komitesi TR-ANB cra Ba kanı TR-ANB Mümeyyizler Kurulu TR-ANB dari i ler ve Kalite Şekil 5: 4. ÜLKEMİZDEKİ ATB LERİN TR-ANB YE BAĞLANMASI 9

10 Uluslararası Kaynak Enstitüsü tüm dünyada kaynak alanındaki iş gücünün hareketliliğinin öneminin farkındadır ve EWF/IIW IAB sisteminde eğitilen bir kaynak personelinin tüm dünyada aynı seviye ve kalitede bir sınava tabi tutulabilmesini sağlamak gayesi ile bir standart sınav sistemi geliştirmiş ve ismini Harmonize sınav sistemi olarak belirlemiştir. Böylece, herhangi bir EWF/IIW- IAB Üyesinde Diploma alanlar aynı asgari standarda erişmiş olacaklar. Bu durum, EWF/IIW-IAB Harmonize Sınavın geliştirilmesi ve gerçekleştirilmesi ile elde edilebilmektedir. Uluslararası Kaynak Enstitüsünün ders içerikleri IAB Personnel-Responsibility-Welding-Coordination [2] isimli manüelinde belirlenen ders saatleri ve içerikleri doğrultusunda yapılmaktadır. Bu içerikler doğrultusundaki derslere devam eden kaynak mühendisliği adayları, derslerin bitiminde sınavlara alınarak bilgileri ölçülmektedir. IIW nun belirlenen hedeflerine ulaşmak için, kurallar ve prosedürler onaylanmıştır ve aynı zamanda bir internet veritabanı yazılımı geliştirilmiştir. Harmonize Sınav Soruları Veritabanı bütün EWF/IIW-IAB üyeleri tarafından paylaşılmaktadır. Veritabanı Yazılımı soruların Uluslararası Uzman Ekipleri tarafından onaylanması, soruların birkaç üyenin anadiline çevrilmesi, harmonize sınavların otomatik olarak hazırlanması, sınavlarda kullanılan sorularla ilgili istatistiklerin tasnif edilmesi ve otomatik sınav notlama gibi birkaç özellik taşımaktadır. Kaynak Mühendisliği başarı sınavlar IAB toplantılarında alınan kararlar gereği tüm Dünya da hedeflenen bir bilgi seviyesinin altına düşmemesi açısından Harmonize Sınav adı verilen bir sisteme göre yapılmaktadır. Hormonize sınavlarda sorular test ve anlatım-problem çözme olmak üzere 2 şekilde hazırlanmaktadır. TR-ANB tarafından IAB kurallarına paralel olarak hazırlanan ve uygulan bu sınavlarda test sınavları 50 sorudan ve anlatım-problem çözme sınavları ise 3 sorudan oluşmaktır. Harmonize sınav soruları IAB tarafından kontrol edilen ve ülkemizde sadece Sınav Komisyonu Başkanı veya yetkilendirdiği bir kişi nin erişimi olan Belçika daki bir data base tarafından sağlanmaktadır. Bilgisayar önceden belirlenen bir algoritmaya göre her sınav için ayrı bir soru seti verilmekte, bu sorulara her öğrencinin verdiği cevaplar yine sisteme geri yüklenmektedir. Bu şekilde geri yüklenen sonuçlar üzerinden IAB her ülkenin eğitimlerinin ne derece önem ve ciddiyet altında yapıldığını kontrol etmektedir. IIW/EWF tarafından yıllara göre verilmiş farklı seviyelerdeki kaynak diplomaları sayısı [11]. 10

11 Şekil 7 EWF/IIW verilmiş her seviyeden diplomaların yıllara toplamı [11]. 6. KAYNAK PERSONELİ İÇİN EĞİTİM, NİTELEME VE BELGELEME SİSTEMLERİ- NİN YÖNETİMİ IIW/IAB tarafından ortaya konan eğitim ve öğretim ilkelerinin bütün dünyada uygulanmasını sağlayacak uygun bir mekanizma yaratmak için Uluslararası Yetkilendirme Kuruluşu her ülkede bir kuruluşu tespit ve akredite eder. Bu kuruluşlar IAB Doc IAB Kaynak personelinin eğitimi, imtihanı ve nitelendirmek için Uluslararası Yetkilendirme Kuruluşu ilkelerinin uygulanmaları için kurallar belgesinde sıralanan bir grup kurallar ile değerlendirilir ve takip edilirler. Bu kuruluşlar Ulusal Yetkili Kurum (ANB) olarak bilinirler ve eğitim, sınav ve niteleme standartlarının ülkelerindeki muhafazasından sorumludurlar. Burada hedef, belirli bir seviyede vasıflandırılmış personelin hangi ülkede nitelendirilmiş olursa olsun aynı asgari seviyede bilgiye sahip olmalarıdır. Yetkili Ulusal Kuruluşun kendi ülkesindeki personel nitelendirme konusundaki rolleri aşağıdakilerdir: i) Yetkili Eğitim Kuruluşlarının onaylanması, kursların Uluslararası Kaynak Enstitüsünü ilkelerine uygun olarak yürütülmesi, ii) Sınavların yürütülmesi, iii) Personelin niteleme ve belgeleme ve ilgili bilginin kaydedilmesi. Bir Yetkili Ulusal Kuruluş, Uluslararası Kaynak Enstitüsü Uluslararası Yetkilendirme Kuruluşu şartlarının kendi ülkesinde uygulanmasından, üzerinde anlaşmaya varılmış standartları muhafaza etmekten ve bu belgenin hükümlerine uygun olarak Uluslararası Kaynak Enstitüsü nitelendirmelerinin desteklenmesinden sorumlu olmayı kabul eder. Yetkili Eğitim Kurumu Yetkili Ulusal Kurum tarafından Uluslararası Kaynak Enstitüsü Diplomalarını vermeyi hedefleyen Uluslararası Kaynak Enstitüsü eğitim kurslarını uygulamak için onaylanırlar. Bu onaylama Yetkili Ulusal Kurum tarafından yapılan denetimlere bağlıdır. Bu şekilde, Yetkili Eğitim Kurumlarının Uluslararası Kaynak Enstitüsünün kurallarında, prosedürlerinde ve ilkelerinde tanımlanan şartları yerine getirebilecek kapasitede olduğundan emin olunur. Yetkili Ulusal Kurum sınavları geliştirmek ve puanlama sorumlulukları vardır. Yetkili Eğitim Kurumlarının yazılı sınavlarını gözetmenlik yapma yetkileri vardır. Eğer sözlü sınavlara gerek varsa sınav heyet Yetkili Ulusal Kurum ve Yetkili Eğitim Kurumu temsilcilerinden oluşur. 11

12 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları 7. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Bu çalışmada Uluslararası Kaynak Enstitüsü ve Avrupa Kaynak Federasyonu tarafından yürütülen Kaynak Mühendisliği ve diğer seviye Kaynak Teknolojileri Eğitimleri hakkında bilgi verilmiş, bu eğitimlerin ülkemizde yapılmasını kontrol eden TR-ANB nin kuruluşu ve günümüze kadar yapmış olduğu çalışmalar hakkında bilgi verilmiştir. TR-ANB IIW Türkiye Sorumlu Üyesi Gedik Eğitim Vakfı inisiyatifi, desteği ve maddi katkıları ile kurulmuştur. Orta Doğu Teknik Üniversitesi de kurulma aşamalarını, ülkemizin IIW Türkiye üye kurumu olarak destekleyerek hem kuruluşuna yardımcı olmuş hem de sağlıklı bir şekilde çalışmasına katkıda bulunmaktadır. TR-ANB nin ülkemizde şu ana kadar GEV-ATB ve ODTÜ-ATB olarak isimlendirilen 2 Yetkili Eğitim Kurumunu denetlemiş ve bu kurumları uluslararası kaynak mühendisliği eğitimlerini vermek üzere yetkilendirmiştir. Bu yetkili kurumların yapmış olduğu kaynak mühendisliği eğitimleri yine TR-ANB tarafından denetlenmekte ve sınavları yapılmakta olup, başarılı öğrencilerin kaynak mühendisliği diplomaları verilmektedir. KAYNAKÇA [1] Anık S., Vural M., Kaynak Mühendisliği Eğitimi ve Endüstrideki Yeri, 2. Ulusal Makine Mühendisleri Eğitim Sempozyumu, 1996 [2] IAB Personnel-Responsibility-Welding-Coordination [3] IIW Guidelines For Education; Examination And Qualifıcation [4] Gür C. H., Kişisel Görüşme, Ağustos 2011 [5] (erişim 2011 Temmuz) [6] Tümer M., Kişisel Görüşme, Ağustos 2011 [7] (erişim 2011 Temmuz) [8] Akçam Ö., Kişisel Görüşme, Ağustos 2011 [9] (erişim 2011 Temmuz) [10] TR-ANB Kontrol Manueli, 2009 [11] EWF-IIW Qualification Certification Systems -Turkey - AWST

13 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ EN STANDARDI KAPSAMINDA, DEMİRYOLU ARAÇLARININ KAYNAKLI ÜRETİMİ, TAMİRİ VE BAKIMI İÇİN İŞLETMELERDEN BEKLENENLER Özgür AKÇAM GSI SLV-TR Ankara ÖZET Bu çalışmada, 2008 yılında Avrupa Birliği ülkelerinde yürürlüğe girmiş olan EN standardı ile ilgili açıklayıcı bilgiler yer almaktadır. Özellikle demiryolu taşımacılığında can güvenliğini sağlamaya yönelik olarak hazırlanmış olan bu standart dizisi, son yıllarda ülkemizde de büyük önem kazanmaya başlamıştır. Demiryolu yatırımlarının son yıllarda önemli ölçüde artış göstermesi, bu alanda kaynaklı üretimin önemini daha da fazla arttırmaktadır. Kaynak işlerinin bu konuda yeterliliğe sahip olan işletmelerce yapılması gereği, sözkonusu standardın temelini oluşturmaktadır. Aşağıda bu standarda ait en önemli konular açıklamalı olarak verilmektedir. 1. DEMİRYOLU ARAÇLARININ ÜRETİMİ, TAMİRİ VE YENİLENMESİNDE KAY- NAK TEKNOLOJİSİNİN YERİ Kaynak teknolojisi, günlük yaşamımızın her noktasında olduğu gibi, demiryolu araçlarının da üretimi, tamiri ve yenilenmesinde çok büyük rol oynamaktadır. Demiryolu araçlarının şasi, gövde ve tüm donanım taşıyıcı parçaları kaynak teknolojisi kullanılarak bir araya getirilmektedir. Bugün gerek şehir içi taşımacılığında kullanılan demiryolu araçları, gerekse yük ve yolcu taşıyan, uzun mesafelerde seyahat eden demiryolu araçlarında yoğun olarak kaynaklı birleştirmeler kullanılmaktadır. Bu demiryolu araçlarının içerisinde, ülkemizde son yıllarda gittikçe yaygınlaşan hızlı trenlerin de olduğunu ayrıca belirtmekte yarar vardır. Demiryolu araçlarının en ağır yüklere maruz kalan kısımları değişik kaynak yöntemleri kullanılarak birleştirilmektedir. Ülkemizde Devlet Demir Yolları (TCDD) kontrolünde, bağlı fabrikalar (TÜLOMSAŞ, TUVA- SAŞ, TÜDEMSAŞ gibi) ve çok sayıda irili ufaklı alt yüklenici firmalar tarafından yoğun olarak demiryolu araçları üretimi yapılmaktadır. Günümüz itibarı ile bu alandaki üretim denetim altına alınmaya çalışılmaktadır. Bunun için bu alanda çalışan firmalara EN standardına göre üretim uygunluk belgesi alma zorunluluğu getirilmiştir. Getirilen bu zorunluluk, bazı konuların detaylı bir şekilde ortaya konmasını gerekli kılmaktadır. 2. EN15085 STANDART DİZİSİ DIN EN standartları dizisi, bir demiryolu aracının; üretim öncesi, üretim ve üretim sonrası aşamalarını takip edecek şekilde düzenlenmiştir. 13

14 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları Standart, aşağıdaki bölümlerden oluşur: Bölüm 1: Genel Standartın kullanımı ve yapısı ile ilgili genel bilgileri ve tanımları içerir Bölüm 2: Kaynaklı üretim yapan işletmelerin sertifikalandırılması /Kalite beklentileri Bu alanda üretim, tamir veya yenileme yapmak isteyen işletmelerin, yaptıkları iş ile bağlantılı olarak, yerine getirmesi gereken koşulları tanımlar. Bu koşullar kapsamında; personel gereksinimleri (nitelik olarak), altyapı/donanım gerekleri ve kullanılacak kaynak yöntemleri/malzemelerle ilgili gerekler tanımlanır. Bölüm 3: Tasarım gerekleri Tasarım aşamasında dikkat edilmesi gereken noktalar (örneğin, kalite sınıfları, kabul kriterleri gibi) bu kısımda yer alır. Bölüm 4: Üretim gerekleri Üretim aşamasında dikkat edilecek noktalar, üretim dokümanları, üretimde yer alan personel vb. konular bu bölümde ele alınır. Bölüm 5: Test ve dokümantasyon Üretim sonrası yapılması gereken kontroller, bu alanda çalışan personelin niteliği ve tutulacak kayıtlarla ilgili bilgiler bu kısımda yer almaktadır. 3. GENEL GEREKLER Tasarım paketi veya müşteri (örneğin TCDD) genel olarak bitmiş ürüne ait özellikleri tanımlar. Bu ürünün ortaya çıkarılmasında hangi kaynak yönteminin/yöntemlerinin kullanılacağı konusunda kısıtlama getirmez (bazı durumlarda gerek teknik resimlerde, gerekse şartnamelerde özellikle belirtilen yöntemler olabilir). Dolayısı ile üretici aşağıdakilerin seçiminde tam bir özgürlüğe sahiptir: «Kaynak yöntemi «Kullanılacak sarf malzemesi (tel, elektrot, koruma gazı, toz) «Birleşim şekli ve kaynak ağzı hazırlığı Bu durum üreticilere, kaynak yöntemi/uygulaması seçiminde oldukça büyük bir esneklik sağlamakla birlikte, birçok yükümlülük de getirmektedir. 14

15 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Üretici; proses üzerinde tam bir kontrole sahip olduğunu ve müşterinin istediği kalite düzeyine erişebileceğini göstermelidir. Bunun için üreticinin EN gereklerini yerine getirip getirmediğinin denetlenip belgelenmesi gereklidir. Denetleme ve dolayısı ile belgelendirme işleminin, firmanın altyapısı ve dolayısıyla üretim kapasitesi ile doğrudan ilintisi vardır. Bu kapsamda belgelendirme 4 sınıfta toplanmıştır. Her sınıfta demiryolu araçlarına ait hangi parça(lar)ın üretilebileceği, EN standardında, paragraf 4 te ve bilgi amaçlı olmak üzere Ek A olarak verilmiştir. Bununla birlikte, hangi parçanın hangi sınıfta üretilebileceği, o parça üzerinde yer alan kaynak dikişlerinin performans ve test sınıfına bağlı olarak belirlenir. Bununla ilgili açıklama aşağıdaki tablolar aracılığı ile verilmektedir. Dolayısıyla yeni tasarlanan parçaların hangi gruba dahil edileceği standart kapsamında verilen bilgiler ile saptanabilir. 4. SERTİFİKA SINIFLARI Sertifika (dolayısıyla üretici) sınıfları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Buna göre CL1 firmalar demiryolu araçlarının kaynaklı üretimi, tamiri ve bakımı kapsamında tüm sınıflarda yer alan üretimleri yapabilirler. CL2 ve CL3 sınıflarındaki firmalar emniyet gereksinimi göreceli olarak daha düşük olan parça veya komponentleri üretebilirler. CL4 olarak sınıflandırılan firmalar ise kaynaklı üretim yapamazlar, ancak bu ürünlerin tasarımını yaparlar. CL 4 firmalar tasarladıkları ürünleri, belgeli olmak kaydı ile diğer firmalara yaptırıp son montajını yapabilirler. Tablo 1: Sertifika sınıfları Tanım Kaynak dikişi kalite sınıfı CP A dan CP D ye kadar kaynaklı bağlantı üreten işletmeler. CL2, CL 3 ve CL 4 ü kapsar. Kaynak dikişi kalite sınıfı CP C2 den CP D ye kadar kaynaklı bağlantı üreten işletmeler. Sertifika sınıfı (CL) CL 1 CL 2 Kaynak dikişi kalite sınıfı CP D kaynaklı bağlantı üreten işletmeler CL 3 Kendisi üretim yapmayan ancak, tasarlayan (demiryolu aracı veya parçası), satın alıp monte eden veya satan işletmeler için. CL3 sertifika seviyesi kaynaklı işler için sertifikalandırma gerekli değildir. CL 4 5. KAYNAK DİKİŞİ PERFORMANS VE TEST SINIFLARI Kaynak dikişi performans sınıflarını belirleyen kriterler, kaynak dikişi güvenlik sınıfı ve kaynak dikişlerinin yüklenme durumudur. Aşağıda verilmiş olan bu kriterler EN standadında belirlenmiştir. Güvenlik gereklerinin sınıflandırılması Bir kaynak dikişinin hasarlanmasının Kişiler, Donanımlar ve Çevre üzerine etkileri aşağıdaki gibi sınıflandırılır: 15

16 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları Düşük Hasar toplam fonksiyon üzerinde doğrudan bir etkiye sahip değildir Kişilerin yaralanması ile sonuçlanan olay görülmez. Orta Hasar toplam fonksiyon üzerinde bir etkiye sahiptir Kişilerin yaralanması ile sonuçlanan olaylar görülebilir. Yüksek Hasar toplam fonksiyon kaybına neden olabilir Kişilerin yaralanması ile sonuçlanan olaylar görülür. Yüklenme durumlarının sınıflandırılması Tablo 2: Kaynak dikişleri yüklenme durumu Yükleme faktörü (S) Yüklenme durumu Standart a göre yorulma mukavemet değerleri Tipik numunelerin yorulma testi değerleri Opsiyon 1 Opsiyon 2 a Yüksek 0,9 0,8 0,9 Orta 0,75 S < 0,9 0,5 S <0,8 0,75 S < 0,9 Düşük <0,75 <0,5 <0,75 a Kati sınır değer için müşteri veya kabul yetkilisiyle karara varılmalıdır. Yukarıdaki bilgiler ışığında, kaynak dikişi güvenlik gerekleri ile yüklenme durumuna bağlı olarak kaynak dikişi performans sınıfları aşağıdaki tablo yardımı ile belirlenebilir. Kaynak dikişi performans sınıfları (Tablo 2 - EN ) Tablo 3: Kaynak dikişleri performans sınıfları Yüklenme durumu Güvenlik gereği Yüksek Orta Düşük Yüksek CP A a CP B C CP C2 Orta CP B b CP C2 CP C3 Düşük CP C1 d CP C3 CP D 16

17 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ a CP A kaynak performans sınıfı özel bir sınıftır. Tam nüfuziyetli ve üretim veya bakım esnasında muayene edilmesinde tam erişilebilirliğe sahiptir. b Kaynak performans sınıfı CP B: CP B tam nüfuziyetli ve üretim ve bakım esnasında muayene edilmesinde tam erişilebilirliğe sahip olduğunda Yüksek emniyet kategorisine girer. c Orta güvenlik kategorisi için CP B; hacimsel muayenenin mümkün olmadığı kaynaklar için geçerlidir. Bu durumda, teknik resimde orta güvenlik kategorisi / yüzey muayenesinin arttırılması gereklidir şeklinde özel bir uyarı yer almalı ve EN :2007 deki Tablo 1 e göre muayeneler gerçekleştirilmelidir. d Kaynak Performans sınıfı CP C1: CP C1 de hacimsel muayenenin mümkün olmadığı kaynaklar için geçerlidir. Bu durumda resimde yüzey muayenesi gerekli ibaresi yazılmalı ve EN :2007 deki Tablo 1 e göre muayeneler gerçekleştirilmelidir. Kaynak dikişi test sınıfları Bunlara ek olarak tasarım aşamasında kaynak dikişlerinin hangi kapsamda test edileceğinin de belirlenmiş olması gereklidir. Kaynak dikişi test sınıfları (CT) aşağıdaki tabloda verildiği gibidir. Kaynak dikişi test sınıfları (Tablo 1 - EN ) Tablo 4: Kaynak dikişi test sınıfları Test sınıfı Hacimsel testler RT veya UT Yüzey Testleri MT veya PT Gözle Muayene VT CT 1 %100 a % 100 % 100 CT 2 % 10 a b % 10 b % 100 CT 3 Gerekmez Gerekmez % 100 CT 4 Gerekmez Gerekmez % 100 Belirtilen yüzdeler bir kaynak dikişinin incelenmesi gereken toplam uzunluğunu ifade eder. Dolayısıyla: % 100: tüm yapı elemanlarının ve tüm kaynak dikişlerinin kontrolü %10: tüm yapı elemanlarındaki toplam kaynak uzunluğunun %10 u veya 10 yapı elemanından birindeki tüm kaynak uzunluğunun kontrolü. Tablo 1 de belirtilen testler kaynaklı birleşimler için en düşük gereksinimleri belirtir. Malzemeye, tasarım veya müşteri gereksinimlerine bağlı olarak ek testler gerekebilir. Tüm tahribatsız muayene işelri (RT, UT, MT veya PT) EN 473 e göre sertifikalı personelce yapılmalı ve raporlanmalıdır. CT 1 ve CT 2 test sınıfları için gözle muayene, EN 473 e göre sertifikalı personel tarafından yapılmalı ve raporlanmalıdır. CT 3 test sınıfı için gözle muayene, üretici tarafından eğitilmiş bir personel tarafından yapılmalı ve raporlanmalıdır. CT 4 sınıfı için gözle muayene, en azından gözle muayene eğitim almış kaynakçılar tarafından yapılmalıdır. Raporlama gerekli değildir. 17

18 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları Kaynak dikişlerinin performans sınıfları ile test sınıfları arasında da ilişki kurulmuştur. Aşağıdaki tabloda, hangi performans sınıfının ne kapsamda test edilmesi gerektiği görülebilir. Buradan da anlaşılacağı üzere, kaynak dikişi performans sınıfı arttıkça, o kaynak dikişinden beklenenler ve dolayısı ile o kaynak dikişine özel test gereksinimlerinde de artış görülmektedir. Bu durum tasarım aşamasında yer alan mühendislere önemli sorumluluklar yüklemektedir. Her kaynak dikişinin performans sınıfının, dolayısıyla test sınıfının ayrı ayrı belirlenmesi gereklidir. Bunların sonucunda, söz konusu parça ya da komponentin hangi sınıf belgeye sahip bir firma tarafında üretilebileceği de belirlenmektedir. Tablo 5: Kaynak dikişi performans sınıfları ile kaynak dikişi test sınıfları arasındaki ilişki (Tablo 3 - EN ) Kaynak dikişi performans sınıfı (CP) Kaynak dikişi test Sınıfı (CT) Minimum gereksinim CP A CT 1 CP B CT 2 CP C1 CT 2 CP C2 CT 3 CP C3 CT 4 CP D CT 4 6. PERSONEL GEREKSİNİMİ / KAYNAKÇILAR VE KAYNAK OPERATÖRLERİ Tüm kaynakçılar aşağıdaki standartlara göre belgeli olmalıdır: «Çelik Kaynakçıları EN «Alüminyum Kaynakçıları EN ISO «Kaynak Operatörleri EN 1418 Belgelendirme aşağıdakiler tarafından yapılabilir: Akredite sınav / belgelendirme kuruluşu Üreticinin belgelendirmesini yapan kuruluşun yetkilendireceği kaynak koordinatörü (belgelendirme kuruluşunun yapacağı sınav neticesinde). Kaynakçıların belgelendirilmesi / önemli noktalar: Üretimde köşe kaynağı yapılıyor ise; «Köşe kaynağı için belgeli kaynakçılar gereklidir. 18

19 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Bu alanda sıklıkla karşılaşılan yanılgı, alın kaynağı sertifikasına sahip kaynakçıların köşe kaynağı da yapmaya yeterli olduğu şeklindedir. Uygulanan her kaynak yöntemi ve kullanılan her malzeme grubu için en az iki belgeli kaynakçı gereklidir. Her kaynak düzeneği için en az iki yardımcı ve kaynak operatörü gereklidir. Belgeli kaynakçı sayısı, üretim miktarı ile uyumlu olmalıdır. 7. PERSONEL GEREKSİNİMİ / KAYNAK KOORDİNASYONU GÖZETİMİ Kaynak koordinasyon personelinin görevleri ve sorumluluk alanları ISO standardında tanımlanmıştır. EN standadı kapsamında, yalnızca ISO e uygun kalifikasyonu ve tecrübesi olan kişiler sorumlu kaynak koordinasyon personeli olarak kabul edilirler. Firma belgelendirmesi kapsamında, sorumlu personelin deneyim ve bilgi düzeyi belgelendirme kuruluşu tarafından denetim sırasında yapılacak sınavda/mülakatta ölçülmelidir. Yapılan sınavda/mülakatta en az aşağıdakilerin ölçülmesi gereklidir: «Üretim gereklerine hakim olunması «İlgili standartlar konusunda yeterli bilgiye sahip olunması «Malzeme standartları, teslimat koşulları ve satın alma işlemleri «Malzeme sertifikaları «Dolgu malzemeleri seçimi ve bunların kullanımı ile ilgili koşullar «Kaynakçıların belgelendirilmesi, doğru belgeye sahip kaynakçıların doğru görevlerde çalıştırılması «Kaynak dikişlerinin değerlendirilmesi konusunda yeterli bilgiye sahip olunması, «Kalite sistemleri ve uygulamaları konusunda yeterli olunması Kaynak koordinasyon personeli bu standartta 3 seviyede (A, B ve C) tanımlanmıştır: Seviye A Geniş teknik bilgiye sahip CL1, CL4 (yapılan işin sınıfına bağlı olarak) Uluslararası kaynak mühendisi (IWE) / Avrupa Kaynak Mühendisi (EWE), veya Uluslararası Kaynak Teknolojisti (IWT) / Avrupa Kaynak Teknolojisti (EWT). Seviye B Spesifik teknik bilgiye sahip CL2, CL4 (yapılan işin sınıfına bağlı olarak) 19

20 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları Uluslararası Kaynak Teknolojisti (IWT) /Avrupa Kaynak Teknolojisti (EWT), veya Uluslararası Kaynak Spesyilasti (IWS) / Avrupa Kaynak Spesyilasti (EWS) Seviye C Temel teknik bilgiye sahip CL4 (yapılan işin sınıfına bağlı olarak) Uluslararası Kaynak Spesyilasti (IWS) / Avrupa Kaynak Spesyilasti (EWS), veya Uluslararası Kaynak Pratisyeni (IWP) / Avrupa Kaynak Pratisyeni (EWP). Kaynak koordinatörünün organizasyonel yapı içerisindeki yeri Sorumlu kaynak gözetim personeli; «EN ve ISO standartlarında belirtilen alanlarda yetkili ve sorumludur, «Görev ve sorumluluklarını bağımsız olarak yerine getirebilmelidir, «Gerekli yetki ile donatılmalıdır. Üretim tekniği ve kalite açısından mecburiyetlerden muaf kılınmış ve karar yetkileri ile donatılmış olmalıdır. Sorumlu kaynak kontrol personelini sınırlama olmadan temsile, yalnızca aynı veya daha üstü kalifikasyona sahip kişiler yetkilidir. Şirket sahipleri, müessese müdürleri, işletme müdürleri, üretim müdürleri CL1 işletmelerde sorumlu kaynak koordinasyon personeli olarak kabul edilmezler (CL2 sınıfında mümkündür). Bu kişilerin CL1 işletmelerde; «Sorumlu kaynak koordinasyon personelinin temsilcisi olarak kabul edilmeleri mümkündür. «Küçük işletmelerde sorumlu kaynak koordinasyon personeli olmaları mümkündür. Ancak üretimde görevli ve en azından temel teknik bilgiye sahip bir vekili olması gereklidir. Harici kaynak koordinatörünün çalıştırılması mümkündür, ancak: «Her üretim alanı için yalnızca 1 harici kaynak koordinatörü görevlendirilebilir, «Harici kaynak koordinatörünün en az 1 vekili olmalıdır. Bu vekil işletmenin kendi personeli olmalıdır (CL3 ve CL4 firmalar için gerekli değil), «Harici kaynak koordinatörünün üretici ile kontratsal bağlantısı bulunmalıdır, «Minimum çalışma saati üretim miktarı ile orantılı olmalıdır, «Harici kaynak koordinatörü 1 den fazla işletme ile çalışabilir. «İşletme sayısının 2 yi geçmesi halinde müşteri onayı alınması gereklidir. 8. PERSONEL GEREKSİNİMİ / MUAYENE PERSONELİ Her işletme, kaynak dikişlerinin kontrol edilmesi için uzman kontrol personeline yer vermelidir. Tahribatsız muayeneler, uygun kalifikasyona sahip harici uzmanlar tarafından yapılabilir. Bu uzman muayene personelinin EN 473 (Tahribatsız muayene personelinin vasıflandırılması ve belgelendirilmesi) standardına göre belgeli olması gereklidir. Bu kişilere ait belgenin seviyesi, yapacakları iş ile ilintilidir: 20

21 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ «Uygulama için (PT, MT, RT, UT ve ET) için en az seviye 1 «Gözetim için en az seviye 2 Muayene kapsamı ve/veya uygulanacak muayene yöntemi tasarımcı tarafından belirlenen koşullara veya ilgili muayene sınıfının gereklerine göre uygulanır. Kaynak dikişlerinin EN standardı bölüm 3 de verilen (düzensizliklerin için değerlendirilme grupları) gerekleri karşıladığından emin olunması gereklidir. 9. KAYNAK TALİMATLARI (WPS) CPA dan CP C3 e kadar sınıflandırılmış kaynak dikişlerinin EN ISO ve kaynak yöntemine bağlı olarak; «EN ISO 15609, «EN ISO veya «EN ISO standardına uygun bir kaynak talimatına (WPS) göre yapılması gereklidir. CP C4 sınıfı kaynaklar için kaynak talimatı (WPS), yalnızca müşteri talep ettiği taktirde gereklidir. 10. BELGENİN GEÇERLİLİĞİ Yapılacak denetimin başarılı geçmesinin ardından düzenlenen belgenin geçerlilik süresi en fazla 3 yıldır. Belge kullanımı ile ilgili önemli noktalar aşağıda sıralanmıştır: «Belge yalnızca üzerinde yazılı adres ve isimdeki firma için geçerlidir. «Belge içeriğinde tanımlı bilgilerde değişiklik olması durumunda üretici belgelendirme kuruluşunu anında haberdar etmelidir. «Geçerlilik süresi boyunca yıllık denetimler yapılarak, standart gereklerinin sağlanıp sağlanmadığı denetlenir. 11. BELGELENDİRMEYE YETKİLİ KURULUŞLAR EN standardına göre belgelendirmelerin, bu konuda yetkili kuruluşlar yapılması öngörülmüştür. Bu konudaki bilgilendirme EN standardında bulunabilir. Buna göre, her ülkenin demiryolu güvenliği konusunda yetkili olan resmi makamlarınca denetlenip onaylanan uzman kuruluşlar, yine aynı resmi makam tarafıdan ayrıca yetkilendirilen denetçileri vasıtasıyla denetim ve belgelendirme yapabilmektedir. Belgelendirme firmalarının yetkilendirilmesi konusunun ulusal akreditasyon kapsamına alınması çalışmaları yukarıda açıklanan uygulamaya paralel olarak devam etmektedir. Önümüzdeki orta vadede beklenen, belgelendirme çalışmasının her iki uygulamayı (hem ulusal demiryolu güvenliği kuruluşu, hem de ulusal akreditasyon kuruluşu) da içerecek şekilde düzenlenmesidir. Bu noktada göz önünde bulundurulan kriter, demiryolu taşımacılığının, gerek insan hayatı ve güvenliği, gerekse yük güvenliği bakımından çok özel bir yeri olduğudur. Özellikle kaynaklı bağlantılar üzerindeki yüklemelerin bu denli kritik olduğu bir uygulamada, belgelendirme işleminin de çok yüksek derecede uzmanlık gerektirdiğinin unutulmaması gereklidir. 21

22 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAKLAR [1] TS EN ; Welding of railway vehicles and components Part 1: General [2] TS EN ; Welding of railway vehicles and components Part 2: Quality requirements and certification of welding manufacturer [3] TS EN ; Welding of railway vehicles and components Part 3: Design requirements [4] TS EN ; Welding of railway vehicles and components Part 4: Production requirements [5] TS EN ; Welding of railway vehicles and components Part 5: Inspection, testing and documentation [6] Prof. Keitel, Stefan; European Quality Requirements acc. EN Welding in Railway Vehicle Construction, AWST 2011 Antalya 22

23 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ ULUSAL YETERLİLİK SİSTEMİNE GENEL BİR BAKIŞ VE KAYNAKÇILIK YETERLİLİKLERİ Yaprak AKÇAY 1, Ahmet GÖZÜKÜÇÜK 2 Mesleki Yeterlilik Kurumu, Atatürk Bulvarı 227, Kavaklıdere, ANKARA 1 Mesleki Yeterlilik Kurumu, Sınav ve Belgelendirme Dairesi, Uzman Yardımcısı Tel: , Faks: Mesleki Yeterlilik Kurumu, Sınav ve Belgelendirme Dairesi, Daire Başkanı Tel: , Faks: yakcay@myk.gov.tr 1 agozukucuk@myk.gov.tr 2 ÖZET Kaynaklı imalat, günümüzde birçok sanayi sektöründe ve çeşitli alanlarda yaygın olarak uygulanmaktadır. Bu durum, kaynaklı bağlantıların hedeflenen dayanımının ve kalite şartlarının sağlanmasında çeşitli kalite unsurlarını ön plana çıkarmaktadır. Kalite unsurlarından birini, kaynak proseslerinin yürütülmesinden sorumlu nitelikli ve belgeli kaynak personeli oluşturmaktadır. Bu çalışmada Mesleki Yeterlilik Kurumu (MYK) sorumluluğunda işletilen Ulusal Yeterlilik Sisteminin rolünden bahsedilerek, bu sistemi oluşturan alt sistemlere değinilecektir. Kaynaklı imalat alanında icra edilen plastik ve çelik kaynakçısı mesleklerine yönelik uluslararası standartlar dikkate alınarak, MYK tarafından ilgili taraflarla işbirliği içerisinde hazırlanan, bireylerin sahip olması gereken bilgi, beceri ve yetkinlikler ile sınav ve belgelendirmeye yönelik kriterleri içeren Ulusal Yeterliliklere odaklanılacaktır. Anahtar Kelimeler: Kaynaklı imalat, Kalite, Ulusal Yeterlilik Sistemi, Uluslararası Standartlar, Ulusal Yeterlilikler ABSTRACT Nowadays, welded products are widely used in many industry sectors and a variety of fields. This case gives the strength of welded connections targeted and a range of components of quality in providing of quality specifications prominence. One of components of quality is qualified and certified welding personnel responsible for carrying out welding process. In this study, it is aimed to state the role of National Qualification System and the sub- systems of that under the responsibility of Vocational Qualification Authority (VQA). It is also focused on National Qualifications, developed by VQA in cooperation with related parties, including knowledge, skills and competence which are supposed to be possessed by welders and criteria for testing and certification considering the international standards for the occupations which are plastic and steel welders in welding manufacturing. Key Words: Welding, Quality, National Qualification System, International Standards, National Qualifications 23

24 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları 1 ULUSAL YETERLİLİK SİSTEMİNE GENEL BİR BAKIŞ Ulusal Yeterlilik Sistemi, Ulusal Meslek Standartlarının ve bu standartlar ile uluslararası standartları temel alan Ulusal Yeterliliklerin hazırlanması, söz konusu Ulusal Yeterlilikler dikkate alınarak sınav ve belgelendirme süreçlerinin belirlenmesi ve Ulusal Yeterlilik Çerçevesinin (UYÇ) oluşturulmasına yönelik faaliyetleri kapsar [1]. Bu faaliyetler, 5544 sayılı Kanun ile 21 Eylül 2006 tarihinde kurulmuş olan Mesleki Yeterlilik Kurumu (MYK) sorumluluğunda yürütülür Mesleki Yeterlilik Kurumu MYK nın Görev ve Faaliyetleri Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı nın ilgili kuruluşu olan MYK, kamu tüzel kişiliğini haiz, idari ve mali özerkliğe sahip, özel bütçeli bir kamu kurumudur. Kurumun 5544 sayılı Kanunu kapsamında yer alan görev ve yetkileri özetlenecek olursa; Ulusal Yeterlilik Sistemini kurmak ve işletmek, dirmek, Ulusal Meslek Standartlarını ve Ulusal Yeterlilikleri hazırlayacak kurum ve kuruluşları yetkilen- Ulusal Yeterliliklere göre sınav ve belgelendirme yapacak kurum/kuruluşları yetkilendirmek, Teknik ve mesleki alanlarda Ulusal Meslek Standartlarına göre eğitim verilmesi amacıyla yükseköğretimde Yükseköğretim Kurulu ile ortaöğretimde Milli Eğitim Bakanlığı ile işbirliği yapmak, Ulusal Yeterliliklere göre eğitim ve öğretim kurumlarını ve programlarını akredite edecek kurumları belirlemek, Hayat boyu öğrenmeyi desteklemek ve teşvik etmek şeklinde sıralanabilir [1]. MYK, bahsedilen faaliyetlerin tümünü ilgili taraflarla işbirliği içerisinde yürütmekte olup, kamu, işçi ve işveren taraflarının temsil edildiği üçlü bir yapıda yönetilmektedir MYK nın Teşkilat Yapısı MYK; Genel Kurul, Yönetim Kurulu, Sektör Komiteleri ve Başkanlık hizmet birimlerinden oluşmaktadır. Kurum teşkilat şeması Şekil 1.1 de sunulmuştur. Kurumun söz konusu görev ve faaliyetleri ana hizmet birimleri ile danışma ve yardımcı hizmet birimleri tarafından gerçekleştirilmektedir. Ana hizmet birimlerini, Meslek Standartları Dairesi Başkanlığı ve Sınav ve Belgelendirme Dairesi Başkanlığı ile danışma ve yardımcı hizmet birimlerini, Hukuk Müşavirliği ve İdari ve Mali İşler Dairesi Başkanlığı oluşturmaktadır [1]. Kurumun en üst karar organını Genel Kurul teşkil etmektedir. Genel Kurul, bünyesinde kurum faaliyetleri ile ilgili bakanlık, kurum/kuruluş ve sosyal taraf temsilcilerinin yer aldığı 39 üyeden oluşmaktadır [1]. Kurumun yürütme organı olan MYK Yönetim Kurulu üyeleri, üç yıllığına Genel Kurul tarafından, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB) temsilcileri arasından bir asıl ve bir yedek, Milli Eğitim Bakanlığı temsilcileri arasından bir asıl ve bir yedek, Yükseköğretim Kurulu (YÖK) temsilcileri arasından bir asıl ve bir yedek, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları temsilcileri arasından bir asıl ve bir yedek, işçi sendikaları konfederasyonları temsilcileri arasından bir asıl ve bir yedek, işveren sendikaları konfederasyonları temsilcileri arasından bir asıl ve bir yedek olmak üzere toplam altı asıl ve altı yedek üye olarak Genel Kurul tarafından seçilmektedir [1]. Ayrıca, Kurum tarafından görevlendirilen kurum ve kuruluşlarca taslakları geliştirilen meslek standartlarının ulusal meslek standardı ve yeterliliklerin de ulusal yeterlilik olarak kabul edilebilmesi için gerekli teknik incelemeyi yapmak ve MYK Yönetim Kurulunun onayına sunmak üzere sektör komiteleri kurulmaktadır. Sektör komiteleri, Milli Eğitim Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Yükseköğretim Kurulu meslekle ilgili diğer bakanlıklar, işçi ve işveren kuruluşları, meslek kuruluşları ve MYK nın birer 24

25 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ temsilcisinden oluşmaktadır. Ayrıca, çalışmalara üniversitelerin ilgili bölümlerinden öğretim üyeleri de danışman olarak davet edilebilir [1]. Şekil 1.1.: MYK Teşkilat Şeması [2] 1.2. Ulusal Yeterlilik Sisteminde Yürütülen Faaliyetler Ulusal Meslek Standartları ve Standartların Hazırlanma Süreci Ulusal Meslek Standardı (UMS), bir mesleğin başarı ile icra edilebilmesi için gerekli bilgi, beceri, tavır ve tutumların neler olduğunu gösteren asgari normları içerir [3]. UMS ler sektörü temsil edebilen ve yetkinliği olan iş dünyası aktörlerince katılımcı anlayışla hazırlanır. Çünkü söz konusu standartlar, başta çalışanlar, eğitimciler ve işverenler olmak üzere, ilgili bütün kesimlere, bir mesleğin başarı ile yürütülebilmesi için gerekli olan bilgi, beceri, tavır ve tutumlar hakkında bilgi sağlamaktadır. Bu anlamda, sektörlere ve mesleklere ilişkin yetkinliği ve temsil gücü olan işçi, işveren, meslek kuruluşları ve sivil toplum örgütleri UMS lerin hazırlanmasında önemli bir rol üstlenmiştir. Tabiplik, diş hekimliği, hemşirelik, ebelik, eczacılık, veterinerlik, mühendislik ve mimarlık ile en az lisans düzeyinde eğitim veren ve mesleğe giriş şartları kanunla düzenlenmiş olan meslekler Mesleki Yeterlilik Kurumu mevzuatı kapsamı dışında olup bu meslekler haricinde standardı hazırlanabilecek meslekler, iş piyasasının ve eğitim kurumlarının öncelikli ihtiyaçları ve sektör komitelerinin önerileri dikkate alınarak tespit edilir. Meslek Standartları, işin/mesleğin hiyerarşik ve sistematik bir biçimde iş birimlerine (görev, işlem, işlem basamağı vb.) ayrılmasını sağlayan iş analizi metodu ile geliştirilir. UMS lerin özelliklerini özetlemek gerekirse; kişinin yürütmesi gereken başlıca görevleri, sahip olması gereken bilgi, beceri ve davranışları, mesleki alanla ilgili sağlık, güvenlik ve çevre koruma konularındaki mevzuat ile idari ve teknik gereklilikleri içerir. UMS ler, mesleki yeterlilik seviyelerini yansıtır ve bu seviyeler uluslararası yeterlilik seviyelerine uygun olarak belirlenir. Her kesimin anlayabileceği bir dille oluşturulan standartlar, açık ya da gizli ayrımcılık unsurları içermezler [3]. UMS ler, MYK tarafından görevlendirilen kurum ve kuruluşlara hazırlatılır ve görevlendirilecek kurum ve kuruluşlar, MYK Yönetim Kurulu kararıyla belirlenir. UMS hazırlaması uygun bulunan kurum/kuruluşlarla MYK arasında işbirliği protokolü yapılır ve UMS taslakları oluşturulur. Söz konusu taslaklar, ilgili 25

26 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları tarafların görüşünü almak üzere en az 1 ay süre ile kamuoyunun görüşüne sunulur. Gelen görüşlerden uygun olanlar taslaklara yansıtılır ve nihai taslak ilgili sektör komitesi tarafından incelenir. Komite tarafından uygun görülenler MYK Yönetim Kurulu onayına sunulur ve Yönetim Kurulu tarafından onaylanan taslaklar resmi gazetede yayımlanarak UMS olarak yürürlüğe girer [3]. Şekil 1.2.: UMS Hazırlama Süreci 26

27 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Ulusal Yeterlilikler ve Yeterliliklerin Hazırlanma Süreci Ulusal Yeterlilik (UY)ler, ulusal ya da uluslararası meslek standartlarına dayanan öğrenme ve değerlendirme amaçlı kullanılan, bireyin sahip olması gereken bilgi, beceri ve yetkinliği içeren ve MYK tarafından onaylanarak Ulusal Yeterlilik Çerçevesine yerleştirilen teknik dokümanlardır [4]. UY ler dikkate alınarak MYK tarafından yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşlarınca sınav ve belgelendirme yapılmaktadır. Bu bağlamda, UY lerin en belirgin özelliği, sınav ve belgelendirme süreçlerine girdi teşkil etmesidir. UY ler kapsamında, söz konusu yeterlilik belgesine sahip olmak isteyen adayların, nasıl bir sınav ve belgelendirme süreçlerinden geçeceği, hangi kriterlere göre değerlendirileceği ve başarılı bir adaydan nelerin beklendiği gibi unsurlar yer almaktadır. UY ler, bağımsız olarak geliştirilebilen yeterlilik birimlerinin bir araya gelmesiyle hazırlanmaktadır. Bu sayede bir yeterlilik için hazırlanan yeterlilik birimi başka bir yeterlilik kapsamında kullanılabilmektedir. Ayrıca bireylerin önceden elde ettikleri yeterlilik birimleri yeni elde etmeyi istedikleri yeterliliğin kapsamında yer almakta ise ve bu birimlerin yeni birimlerle bir araya gelmesi ilave bilgi, beceri ve yetkinlik gerektirmiyorsa adaylar söz konusu yeterlilik birimlerine ilişkin sınavdan muaf tutulabilir. İlave öğrenme çıktıları (ilave bilgi, beceri ve yetkinlik) gerektirdiği durumlarda aday tarafından bu öğrenme çıktılarının başarılıp başarılmadığı da ölçme ve değerlendirmeye tabi tutulmalıdır. Yeterlilik birimlerinde, başarılı bir adayın neleri yapması gerektiğini ifade eden öğrenme çıktıları ile o çıktıların başarılması için gerekli olan standartları ifade eden başarım ölçütleri yer alır. Birimler kapsamında öğrenme çıktılarının ve başarım ölçütlerinin nasıl ölçüleceği bir diğer ifadeyle adayların nasıl bir sınav sürecinden geçeceğine yönelik bilgiler yer almaktadır. UY ler, MYK tarafından yetkilendirilen kurum/kuruluşlarca hazırlanır. Bu kurum/kuruluşlar; örgün ve yaygın eğitim ve öğretim kurumları, yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşları, Ulusal Meslek Standardı (UMS) hazırlamış kuruluşlar (sektörü temsil edebilen ve yetkinliği olan iş dünyası aktörlerince), meslek kuruluşları, personel belgelendirmesi yapan ve yetkilendirilmek üzere Kuruma ön başvuru yapmış kuruluşlardır [4]. UY taslakları yetkilendirilmiş kurum/kuruluş tarafından hazırlandıktan sonra kamuoyunun görüşünü almak üzere yeterlilik taslağı en az 1 ay süre ile taslağı geliştiren kuruluşun internet sitesinde yayımlanır. Gelen görüşler kuruluş ve MYK ile işbirliği içerisinde taslak yeterliliğe yansıtılır ve ilgili sektör komitesinin değerlendirmesine sunulur. Sektör komitesinden gelen görüş ve öneriler doğrultusunda taslak yeterlilik nihai halini alır ve MYK Yönetim Kuruluna sunulur. Yönetim Kurulu tarafından onaylanan yeterlilikler Ulusal Yeterlilik Çerçevesine yerleştirilir [4]. 27

28 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları Şekil 1.3.: UY Hazırlama Süreci 28

29 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Ulusal Yeterlilik Çerçevesi Hayat boyu öğrenme için Avrupa Yeterlilikler Çerçevesi (AYÇ), ülkelerin yeterlilik sistemlerinin daha açık ve kolay anlaşılabilmesi için Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Konseyi tarafından 23 Nisan 2008 tarihinde resmi olarak kabul edilmiştir. AYÇ, yeterliliklerin işverenlerce, bireylerce ve kurumlarca daha iyi anlaşılmasını sağlayarak, işçilerin ve öğrenicilerin kendi yeterliliklerini diğer bir ülkede kullanabilmesinin yolunu açmaktadır. AYÇ Avrupa daki farklı ülkeler ve sistemler arasında yeterliliklerin daha anlaşılır ve açık olmasını sağlamak için bir karşılaştırma aracı gibi çalışan ve ülkelerin yeterlilik sistemlerinin birbirleriyle bağlantısını sağlayan referanstır. AYÇ nin temelini sekiz ana yeterlilik seviyesi oluşturmaktadır. Bu seviyeler en temel öğrenme seviyesinden (seviye 1) en üst düzey öğrenme seviyesine (seviye 8) kadar geniş bir alanı kapsamaktadır. Genel olarak seviye ne kadar artarsa kişiden beklenen bilgi, beceri ve yetkinlikler de o oranda artmaktadır. AYÇ, hayat boyu öğrenmeyi geliştirmeye yönelik bir araç olarak, örgün ve yaygın eğitim ile informal öğrenme sonucu elde edilen tüm seviyelerdeki öğrenme çıktılarına hitap etmektedir. 8 referans seviye öğrenme çıktıları bazında tanımlanmaktadır. AYÇ, Avrupa eğitim ve öğretim sisteminin çok çeşitlilik gösterdiğini ve ülkeler ve kurumlar arasında kıyaslama ve işbirliği yapabilmek için öğrenme çıktılarına bir yönelimin gerekliliğini kabul etmektedir. Ülkelerin söz konusu eğitim ve öğretim sistemlerinin karşılaştırılması için Ulusal Yeterlilik Çerçevelerini geliştirmeleri Hayat Boyu Öğrenme için Avrupa Yeterlilikler Çerçevesi Tavsiye Kararında öngörülmektedir [5]. İlgili tavsiye kararında Ulusal Yeterlilik Çerçevesi (UYÇ) kavramı şu şekilde açıklanmaktadır [5]: Yeterliliklerin; başarılmış öğrenimlerin belirli seviyeleri için geliştirilmiş bir dizi ölçüte göre sınıflandırılmasını sağlayan, ulusal yeterlilik alt sistemlerini bütünleştirme ve koordine etmeyi, iş piyasası ve sivil toplum açısından yeterliliklerin şeffaflığını, kalitesini, yeterliliklere erişim ve ilerleme imkânlarını geliştirmeyi amaçlayan bir araçtır sayılı Mesleki Yeterlilik Kurumu Kanunda Ulusal Yeterlilik Çerçevesi şu şekilde ifade edilmiştir [1]: Ulusal Yeterlilik Çerçevesi, AB tarafından benimsenen yeterlilik esaslarıyla uyumlu olacak şekilde tasarlanan ve ilk, orta ve yüksek öğrenim dahil tüm teknik ve mesleki eğitim programları ile örgün, yaygın ve ilgili kurumların iznine dayalı programlarla kazanılan yeterlilik esaslarıdır. Ulusal Yeterlilik Çerçevesi farklı yeterliliklerin karşılaştırılabilirliğini ve kişinin, meslekler veya endüstri sektörleri içerisinde veya arasında, bir seviyeden diğerine nasıl geçebileceğini gösterir. Şekil 1.4.: Ulusal Yeterlilik Çerçevelerinin Avrupa Yeterlilik Çerçevesi ile İlişkilendirilmesi 29

30 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları Ulusal Yeterlilik Çerçevesinin geliştirilmesi süreci, çeşitli paydaşların duyduğu güvenin teşvik edilmesi ihtiyacını da dikkate almalıdır. Böylece paydaşlar ortaya çıkan çerçevenin doğruluğuna güven duyabileceklerdir. Çerçeve geliştirilmesinde paydaşların tespit edilmesi ve diyalog aracılığıyla uzlaşma sağlayacak mekanizmaların geliştirilmesi hayati önem taşımaktadır. Mesleki Yeterlilik, Sınav ve Belgelendirme Yönetmeliğinde paydaşlarla ilgili olarak şu açıklama yapılmıştır [4]: UYÇ ve UYÇ deki seviyeler; Avrupa Parlamentosu ve Konseyi tarafından 23 Nisan 2008 tarihinde kabul edilen Hayat Boyu Öğrenmede Avrupa Yeterlilik Çerçevesi ne uyumlu olarak MEB, YÖK ve diğer ilgili tarafların görüşü alınarak Yönetim Kurulu tarafından belirlenir. Türkiye de Ulusal Yeterlilik Çerçevesinin geliştirilmesine yönelik çalışmalar MYK sorumluluğunda ve başta MEB ve YÖK olmak üzere ilgili tüm tarafların katılımıyla sürdürülmektedir Yetkilendirilmiş Belgelendirme Kuruluşları UYÇ de tanımlı Ulusal Yeterliliklere göre mesleki yeterlilik belgeleri MYK tarafından yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşlarınca verilir. Mesleki Yeterlilik, Sınav ve Belgelendirme Yönetmeliğine göre [4]: Yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşu, bir personel belgelendirme kuruluşu olarak UYÇ de tanımlı ulusal yeterliliklere göre sınav ve belgelendirme faaliyetlerini yürüten, Türk Akreditasyon Kurumu ya da Avrupa Akreditasyon Birliği bünyesinde çok taraflı tanıma anlaşması imzalamış başka akreditasyon kurumlarınca ilgili yeterliliklerde TS EN ISO/IEC standardı şartlarına uygun oluşturulmuş sistem dâhilinde akredite edilmiş ve Kurum tarafından yapılan inceleme, denetim ve değerlendirme sonucunda Mesleki Yeterlilik, Sınav ve Belgelendirme Yönetmeliğinde tanımlanan şartları sağladığı tespit edilen tüzel kişiliğe sahip kurum ve kuruluşlardır. MYK tarafından yetkilendirilmemiş hiçbir kişi, kurum ya da kuruluş Ulusal Yeterliliklere atıfta bulunarak sınav ve belgelendirme yapamamaktadırlar. Ancak, Ulusal Yeterliliklere göre yetkilendirilme talebinde bulunan ve ilgili yeterlilikte akredite olmamış kuruluşlar, akreditasyon sürecinde kullanmak üzere ilgili yeterliliklere atıf yaparak sınav ve belgelendirme faaliyetinde bulunmak için MYK ya yetkilendirilme ön başvurusu yapmaktadırlar. Yetkilendirme ön başvurusu, ilgili Ulusal Yeterlilikler kapsamında TS EN ISO/ IEC standardına göre akredite olmak isteyen kuruluşlara, akreditasyonu gerçekleştirecek kurum/ kuruluşa, ilgili yeterliliklerde akreditasyon şartlarına uygun sınav ve belgelendirme yaptıklarını kanıtlamak ve akreditasyon sürecinde kullanmak açısından imkan sağlamaktadır [4]. İlgili kuruluşun yeterliliklere atıf yapabilmesine ilişkin şartlar MYK tarafından belirlenmektedir ve kuruluşla bu konuda bir sözleşme imzalanmaktadır [4]. Yetkilendirme ön başvurusu yapmış kuruluşlar MYK onaylı belgeler veremezler sadece ilgili yeterliliğe atıfta bulunarak sınav ve belgelendirme yapabilirler. Ancak, Kuruluşlar, akredite olduktan ve MYK tarafından yetkilendirildikten sonra MYK onaylı Mesleki Yeterlilik Belgeleri verebilirler. Ulusal Yeterliliklere göre belgelendirme için yapılacak sınavlarda kullanılacak sınav ve değerlendirme materyali her bir yeterlilik için yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşlarınca hazırlanır. Yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşlarınca hazırlanan sınav ve değerlendirme materyallerinin tamamı yetkilendirme öncesinde MYK ya teslim edilir. Sınav materyalleri MYK tarafından yeterliliklere göre gruplandırılarak ve gizliliği sağlanarak muhafaza edilir. Yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşları bu materyallere yetkilendirmeden sonra yapacağı eklemeleri ya da iptal ve değişiklikleri sınavlarda kullanıma almadan önce MYK ya iletir [4]. Sınav materyalleri teorik sınav soruları ve cevapları, pratik sınav soruları ve değerlendirme rehberleri, sözlü sınav soruları ve cevapları, proje hazırlama soruları ve değerlendirme anahtarları, yazılım ve donanım uygulama soruları ve değerlendirme rehberi, vaka analiz soruları ve çözümleri, hesaplama soruları ve çözümleri ile sınavlarda adayların kullanacağı cevaplandırma-çözüm formları, değerlendirme formları, kontrol listeleri, puanlama kılavuzları, şekil, grafik, tablo, resim, görüntü, ses kayıtları, iş yeri pratik değerlendirme formları ve rehberleri vb. materyallerden oluşmaktadır. MYK onaylı mesleki yeterlilik belgelerine sahip olmak isteyen adaylar MYK tarafından yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşlarına başvuruda bulunurlar. Kuruluş tarafından yapılan inceleme ve değerlendirme 30

31 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ sonucu uygun bulunan adaylar sınava alınırlar. Ulusal Yeterliliklerde tanımlanan kriterlere göre adaylar sınav heyeti tarafından ölçme ve değerlendirmeye tabi tutulur. Belge almaya hak kazananların listesi MYK ya iletilir ve MYK tarafından belgeler düzenlenir. 2. ULUSAL YETERLİLİK SİSTEMİNDE AKREDİTASYON 2.1. Kalite ve Ulusal Yeterlilik Sisteminde Kalitenin Önemi Kalite kişilere göre farklı biçimde algılanabilse de standartlara göre yapısal özellikler takımının şartları yerine getirme derecesi olarak tanımlanır [6]. Bir diğer ifadeyle kalite bir mal veya hizmetin müşteri beklenti ve gereksinimlerini karşılayabilme yeteneğidir. Bu yüzden kalite tanımı müşterilerle beraber yapılmalı ve bu tanımın gereklilikleri yine müşteriler için hayata geçirilmelidir [7]. Açıklamalardan da anlaşıldığı üzere kalite müşteriler, prosesler ve ürünler ile ilgilidir. Müşteriler, bir ürünü kullanan veya bir sürecin sonuçlarından etkilenen tüm taraflardır. Bu nedenle müşteriler iç ve dış müşteriler şeklinde tanımlanmaktadır. Prosesler, müşteri için katma değer oluşturacak biçimde girdileri çıktılara dönüştüren birbirleriyle ilgili veya etkileşimli faaliyetlerdir. Ürün ise sürecin sonucudur. Ulusal Yeterlilik Sisteminde kalite ayrı bir önem teşkil etmektedir. Sisteme yönelik üç temel süreç aktif rol almaktadır. Ulusal Meslek Standartlarının hazırlanması, söz konusu bu standartlar ile uluslararası standartlar dikkate alınarak Ulusal Yeterliliklerin geliştirilmesi ve Ulusal Yeterlilikler kapsamında yer alan kriterlere göre adayların sınav ve belgelendirmeye tabi tutulmasıdır. Anlatılanlar ışığında, Ulusal Meslek Standartlarının, Ulusal Yeterlilikler için, Ulusal Yeterliliklerin ise sınav ve belgelendirme süreci için girdi teşkil ettiği anlaşılmaktadır. Bu nedenlerle, ortaya çıkan standartların kalitesi yeterliliklerin kalitesini, yeterlilikler ise sınav süreci ile sınav sonucunda bireylere verilen belgelerin kalitesini etkilemektedir Ulusal Yeterlilik Sisteminde Kalite Güvencesi Kalite güvencesi, TS EN ISO 9000 (Mayıs 2007) standardındaki tanıma göre; kalite yönetiminin, kalite şartlarının gerçekleştirilmesi için güvence sağlamaya odaklanan bölümü dür [8]. Süreçler sonucunda verilen MYK Mesleki Yeterlilik Belgelerinin kalite güvencesinin sağlanmasına yönelik çeşitli unsurlar geliştirilmiştir. Belli kriterler ışığında, Ulusal Meslek Standartlarının ve Ulusal Yeterliliklerin ilgili mesleğe yönelik deneyim sahibi, sektörünü temsil eden kurum/kuruluşlarca hazırlanması, yapılan çalışmaların MYK tarafından belli kriterler ışığında detaylı incelenmesi ve varsa düzeltmelerin yapılması için taslağı geliştiren kurum/kuruluşa bildirilmesi, hazırlanan taslakların kamunun görüşüne sunulması ve kamu görüşü sonrası sektör komitesinde incelenmesi dokümanların kalite güvencesine yönelik izlenen faaliyetlerdir. Ayrıca standartlar ve yeterlilikler, durağan olmayıp ilgili tarafların talep ve önerileri doğrultusunda iş piyasasının değişen şartlarına uyum sağlamak amacıyla güncellenmektedir [3,4]. Kalite güvencesine yönelik bir diğer unsurda yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşların TS EN ISO/IEC Personel Belgelendirmesi yapan Kuruluşlar için Genel Şartlar standardına göre akredite olmalarıdır. Akreditasyon sonucunda kuruluşların başvuruları incelenmekte ve yapılan inceleme sonucunda gerekli görüldüğü takdirde kuruluş denetime tabii tutulmaktadır. Ayrıca söz konusu kuruluşların faaliyetlerinin, kayıtlarının ve düzenlediği belgelerin MYK tarafından izlenmesine yönelik programlı veya programsız denetimlerin yapılması veya yaptırılması da sistemin güvenirliğini arttırmaktadır [4] Ulusal Yeterlilik Sisteminde Akreditasyonun Yeri Akreditasyon sistemi incelenirken kalite, standart, standardizasyon, yönetim sistemleri ve uygunluk değerlendirme gibi akreditasyonun alt yapısını oluşturan konular önemli bir yer tutmaktadır. Çünkü akreditasyon gönüllülük esasına dayalı da olsa, uyulması gereken zorunlulukları da beraberinde getirmektedir [9]. Buradan hareketle kısaca akreditasyon, bir test veya belgelendirme kuruluşunun verdiği belgenin güvenirliliğinin, tarafsızlığının ve doğruluğunun tanınması yani, test ve belgelendirme kuruluşunun test etmeye veya belge vermeye yetkili olduğunun kabul edilmesi olarak ifade edilmektedir [10]. 31

32 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları Gelişen teknoloji ile birlikte artış gösteren ürün çeşitliliği ve işlevselliği, beraberinde; kalite, teknik emniyet, dayanıklılık, kullanım gayesine uygunluk gibi beklentilerin yerine getirilmesine dair güvence arayışlarını ortaya çıkarmıştır. Bu arayışlara cevap teşkil etmek üzere, ürün ve üretime yönelik; belgelendirme, muayene, test ve analiz hizmetleri uygunluk değerlendirmesi kavramı altında disipline edilmiş hale getirilmektedir [9]. TS EN Uygunluk Değerlendirmesi-Terimler, Tarifler ve Genel Prensipler Standardında uygunluk değerlendirmesi Bir ürün, proses, sistem, kişi veya kuruluş ile ilgili belirli şartların karşılandığının ispatı şeklinde tanımlanmaktadır. Bu nedenle uygunluk değerlendirme alanı, uygunluk değerlendirme kuruluşlarının akreditasyonu yanı sıra, deney, muayene ve belgelendirme gibi faaliyetleri içerir [11]. Açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, akredite olmuş kuruluş tarafından standartlara ve kalite gerekliliklerine uyulması gerekmektedir. Bu bağlamda, MYK tarafından yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşları TS EN ISO/IEC 17024:2004 standardı ve kalite gerekliliklerine uyum göstermekle yükümlüdür. Söz konusu Standard, personel belgelendirmesi yapan kuruluşlar için genel kabul gören mukayese esaslarını gerçekleştirme ve teşvik etme amacıyla hazırlanmıştır [12]. Personel belgelendirme kuruluşlarının temel özelliği adayların tarafsız kriterler eşliğinde ölçülmesine imkan sağlayan sınavların düzenlenmesidir. Bu nedenle Standard, personel belgelendirme programı uygulayan belgelendirme kuruluşlarının tutarlı, karşılaştırılabilir ve güvenilir bir biçimde işletilmelerini sağlayacak şartları belirlemektedir [12]. TS EN ISO/IEC 17024:2004 standardına göre [12]; Belgelendirme kuruluşlarının ve onların belgelendirme programlarının ulusal ve uluslararası seviyelerde kabul görmelerini kolaylaştırmak için bir temel oluşturmalıdır. Sadece personel belgelendirmesi için programların geliştirilmesi ve sürdürülmesi, sistemlerinin uyumlulaştırılması, belgelerin karşılıklı tanınması ve global personel teatisi için bir ortam oluşturabilir. MYK tarafından yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşları, ISO/IEC şartlarına uyum gösterdikleri kanıtlanmış kuruluşlardır. Bu kuruluşlar tarafından verilen belgelerin kalite güvencesi sağlanarak ulusal/uluslararası platformda tanınmaları amaçlanmıştır. 3. ULUSAL YETERLİLİK SİSTEMİNDE KAYNAKÇILIK ALANINDA KAYDEDİLEN GELİŞMELER 3.1. Kaynaklı İmalatta Kalite Unsurları Kaynak iki parçanın ısı ve/veya basınç etkisi altında ergiyerek bir bütünü oluşturacak şekilde birleştirilmesi işlemidir. Kaynak ile birleştirmenin amacı birleştirilen parçaların sürekli bir yapı oluşturmalarıdır [13]. Kaynak, günümüzde mühendislik malzemelerini, özelliklede metalleri birleştirmenin en güvenilir, verimli ve ekonomik yoludur. Ürün gerçekleştirmede birleştirme ve kaynak işlemlerinin tercih edilmesinde tek neden sadece ekonomik olması olmayıp, tek parça olarak üretilmesi mümkün olmayan ürün veya yapıların üretilmesi ancak parçaların ayrı ayrı üretilip birleştirilmesiyle mümkündür [14]. Kaynaklı imalat günümüzde yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu nedenle uygulama alanlarının tamamını saymak mümkün değildir. Ancak kaynağın önemli oranda değer kattığı ve kaynağın ön plana çıktığı sektörler dört grupta incelenebilir: Çelik ve Alüminyum Konstrüksiyonlar, basınçlı kaplar ve ekipmanlar, boru hatları ve sistemleri, kazanlar, offshore yapılar, gemiler ve deniz taşıtları, karayolu taşıtları, demiryolları ve demiryolu taşıtları, uzay ve havacılık, enerji santralleri, petro-kimya tesisleri, makine imalat sanayi, yakıt depolama tesisleri ve diğer sektörler ve uygulamalardır [14]. Özel bir proses olan kaynaklı imalatın bu kadar yaygın olarak kullanılması kaynaklı bağlantıların hedeflenen dayanımının ve kalite şartlarının sağlanmasında çeşitli kalite unsurlarını ön plana çıkarmaktadır. Kalite üründe kontrol edilemez. En pahalı ve gelişmiş yöntem olan tahribatsız muayene bile ürünün kalitesini arttıramaz. Ürünün, üretim ve hizmet esnasında ciddi problemlere maruz kalmaması için tasarım aşamasından, malzeme seçimine, üretimden son muayeneye kadar kontrollerinin sağlanması gerekir [15]. ISO 3834 Metalik Malzemelerin Ergitme Kaynağı için Kalite Şartları standardı söz konusu kontrollere ilişkin yöntemlerin gerçekleştirilmesi ve potansiyel hataların kaynağına ilişkin alınması gereken önlemleri tanımlar. ISO dokümanı kapsamında belli unsurlar altında kaynağın kalite şartlarını sunan birtakım ISO dokümanlarına değinilmiştir. Söz konusu unsurlar; kaynakçılar ve kaynak operatörleri, kaynak koordi- 32

33 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ nasyon personeli, tahribatsız muayene personeli, kaynak prosedür spesifikasyonları, kaynak yöntemlerinin yeterliliği, kaynak sonrası ısıl işlemler, muayene ve kaynak esnasında uygulanan testler, muayene ve kaynak sonrası uygulanan testler, ölçme, muayene ve test ekipmanlarının kalibrasyonu ve uygunluğunun doğrulanması şeklinde sıralanmaktadır [15]. Uluslararası Kaynak Enstitüsü ne göre kaynaklı imalatın kalitesini oluşturan unsurlar şu şekilde belirlenmiştir: Kaynaklı bağlantının tasarımı, malzemeler, kaynak personeli, kaynak prosesleri, kaynak hazırlığı, işletmenin alt yapısı ve işçilik, kaynak sonrası ısıl işlemler ve muayeneler şeklinde sıralanmaktadır [16]. Anlatılanlar ışığında kalite unsurlarından birini, bir işletmede imalata uygun eşdeğer bir standarda göre kalifiye edilmiş ve sertifikalandırılmış kaynakçıların, kaynaklı bağlantıları gerçekleştirmesi oluşturmaktadır Kaynakçılık Alanında Ulusal Yeterlilik Sisteminde Yapılan Çalışmalar Mesleki Yeterlilik Kurumu, kaynakçılık alanında nitelikli ve belgeli işgücünün var olmasına yönelik çeşitli faaliyetler yürütmüş ve yürütmektedir. MYK nın yetkilendirdiği kurum/kuruluşlar tarafından kaynakçılık alanında hazırlanmış çeşitli Ulusal Meslek Standartları bulunmaktadır. Bu standartlar: Doğalgaz Polietilen Boru Kaynakçısı-Seviye 3, Doğalgaz Polietilen Boru Kaynakçısı-Seviye 4, Doğal Gaz Çelik Boru Kaynakçısı-Seviye 3, Otomotiv Kaynakçısı-Seviye 3, Otomotiv Kaynakçısı-Seviye 4 ve Ark Kaynakçısı- Seviye 3 tür. Ulusal Yeterlilikler, ulusal ya da uluslararası meslek standartları temel alınarak hazırlanmaktadır. Kaynakçılık alanında Uluslararası Standartlar dikkate alınarak geliştirilen Ulusal Yeterlilikler Tablo 3.1 de sunulmuştur. Tablo 3.1 Kaynakçılık alanında uluslararası standartlar temel alınarak hazırlanan Ulusal Yeterlilikler [17] Kaynakçılık Alanında Hazırlanan Ulusal Yeterlilikler Temel Alınan Uluslararası Standartlar Plastik Kaynakçısı-Seviye 3 Ulusal Yeterliliği TS EN Kaynakçı Nitelik Sınavları-Plastik Kaynağı Yapan Personel-Kaynaklı Termoplastik Birleştirmeler Standardı Çelik Kaynakçısı-Seviye 3 Ulusal Yeterliliği Alüminyum Kaynakçısı-Seviye 3 Ulusal Yeterliliği Kaynak Operatörü-Seviye 4 Ulusal Yeterliliği TS EN Kaynakçıların Ergitme Kaynağı Yeterlilik Sınavı-Çelikler Standardı TS EN ISO Kaynakçıların Yeterlilik Sınavı-Ergitme Kaynağı-Bölüm 2: Alüminyum ve Alüminyum Alaşımları Standardı TS EN 1418 Kaynak Personeli- Metalik Malzemelerin Tam Mekanize ve Otomatik Ergitme Kaynağı için Kaynak Operatörlerinin ve Direnç Kaynak Ayarcılarının Yeterlilik Sınavı Standardı Direnç Kaynak Ayarcısı-Seviye 4 Ulusal Yeterliliği TS EN 1418 Kaynak Personeli- Metalik Malzemelerin Tam Mekanize ve Otomatik Ergitme Kaynağı için Kaynak Operatörlerinin ve Direnç Kaynak Ayarcılarının Yeterlilik Sınavı Standardı 33

34 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları Resim 3.1 Kaynakçılık alanında hazırlanan Ulusal Yeterlilikler Kaynakçılık alanında uluslararası ve ulusal meslek standartları temel alınarak taslağı hazırlanmış ancak henüz sektör komitesi aşamasında bulunan yeterlilikler Tablo 3.2 de sunulmuştur 1. Tablo 3.2 Kaynakçılık alanında hazırlanmış taslak yeterlilikler [18] Kaynakçılık Alanında Taslağı Hazırlanan Yeterlilikler Temel Alınan Ulusal ve Uluslararası Meslek Standardı Doğal Gaz Polietilen Boru Kaynakçısı- Seviye 4 taslak yeterliliği TS EN 13067: Kaynakçı Nitelik Sınavları Plâstik Kaynağı Yapan Personel Kaynaklı Termoplastik Birleştirmeler Standardı ile 09UMS Doğal Gaz Polietilen Boru Kaynakçısı-Seviye 4 Ulusal Meslek Standardı Doğal Gaz Polietilen Boru Kaynakçısı- Seviye 3 taslak yeterliliği TS EN 13067: Kaynakçı Nitelik Sınavları Plâstik Kaynağı Yapan Personel Kaynaklı Termoplastik Birleştirmeler Standardı ile 09UMS Doğal Gaz Polietilen Boru Kaynakçısı-Seviye 3 Ulusal Meslek Standardı Doğalgaz Çelik Boru Kaynakçısı-Seviye 3 taslak yeterliliği TS EN Kaynakçıların Ergitme Kaynağı Yeterlilik Sınavı-Çelikler Standardı ile 09UMS Doğalgaz Çelik Boru Kaynakçısı-Seviye 3 Ulusal Meslek Standardı Ulusal Yeterlilik Sistemi, kaynakçılık mesleğinde uluslararası standartların bulunduğu alanlarda, ülkemizde akredite olarak yürütülmekte olan belgelendirme faaliyetlerinin ortak bir çerçevede ve birbiri ile kıyaslanabilir olmasını, söz konusu faaliyetlerin ölçme ve değerlendirme süreçlerinde kalite güvencesini ve tüm ülke genelinde aynı standartlarda gerçekleştirilmesine imkan vermektedir. Ayrıca, uluslararası standartlarda yer yer ülkelerin kararına bırakılmış olan esnekliklerin, tüm ülkede ortak bir uygulama ışığında yürütülebilmesi için uluslararası standartlarda tanımlanmayan sektörel ihtiyaçları kapsayacak yeterliliklerin geliştirilmesini de sağlamaktadır tarihi itibariyle görüş süreci tamamlanmış ve sektör komitesi aşamasında bulunan taslak yeterlilikleri içermektedir. 34

35 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ SONUÇ MYK nın en önemli görevlerinden biri Türk işgücünün küresel düzeyde rekabet edebilecek nitelik ve hareketliliğe sahip olmasına katkıda bulunmaktır. Bunun için gerek MYK nın yetkilendirdiği belgelendirme kuruşları tarafından verilen mesleki yeterlilik belgelerinin gerek örgün, yaygın ve informal yollarla elde edilen belgelerin Avrupa Yeterlilik Çerçevesine uyumlu bir yapıya sahip olması büyük önem taşımaktadır. MYK bu kapsamda Avrupa Yeterlilikler Çerçevesiyle uyumlu Ulusal Yeterlilik Çerçevesinin geliştirilmesine yönelik çalışmaları kendi sorumluluğunda ve ilgili tarafların katılımıyla yürütmektedir. MYK, mesleki yeterlilik belgelerinin adaylara verilmesine yönelik süreçlerin kalite güvencesini ise MYK tarafından işletilen kalite güvence önlemlerine ek olarak TÜRKAK veya Avrupa Akreditasyon Birliği bünyesindeki çok taraflı tanıma anlaşmasına taraf olan akreditasyon kuruluşları aracılığıyla sağlamaktadır. Ülkemizde Ulusal Yeterlilik Sisteminde personel belgelendirmesine yönelik akredite faaliyetler yürütülmekte olup, kaynakçılık alanında ilk uygulamalar hayata geçirilmiştir. Plastik Kaynakçısı-Seviye 3 ile Çelik Kaynakçısı-Seviye 3 alanlarında tüm süreçler tamamlanmış ve bu alanlarda yetkilendirilmiş belgelendirme kuruluşları bulunmaktadır. Şimdiye kadar Plastik Kaynakçısı-Seviye 3 mesleğinde ilgili mesleğe yönelik bilgi, beceri ve yetkinliğini kanıtlamış 380 bireye mesleki yeterlilik belgesi verilmiştir 2. KAYNAKLAR [1] 07 Ekim 2006 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Mesleki Yeterlilik Kurumu Kanunu. [2] (Erişim Tarihi: ). [3] 05 Ekim 2007 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Ulusal Meslek Standartlarının Hazırlanması Hakkında Yönetmelik. [4] 30 Aralık 2008 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Mesleki Yeterlilik, Sınav ve Belgelendirme Yönetmeliği. [5] 23 Nisan 2008 tarihli ve 2008/C 111/01 sayılı Hayat Boyu Öğrenme ile ilgili Avrupa Yeterlilik Çerçevesinin Oluşturulmasına Yönelik Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Konseyi Tavsiye Kararı. [6] TSE, 2001, TS-EN-ISO 9000:2000 Kalite Yönetim Sistemleri -Temel Kavramlar, Terimler ve Tarifleri, TSE Yayını, Ankara. [7] Kemp, S., 2006, Quality Management Demystified, McGraw Hill, New York. [8] TSE, Mayıs 2007, TS EN ISO 9000: Kalite Yönetim Sistemleri - Temel Esaslar, Terimler ve Tarifler, TSE Yayını, Ankara. [9] Ceylan, M., Nisan 2009, Türkiye de Kalite Akreditasyonu ve TÜRKAK, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muğla. [10] İTO, 2004, CE Rehberi, İstanbul Ticaret Odası, İstanbul. [11] TSE, Nisan 2006, TS EN ISO 17000: Uygunluk Değerlendirmesi-Terimler, Tarifler ve Genel Prensipler, TSE Yayını, Ankara. [12] TSE, Nisan 2004, TS EN ISO 17024: Uygunluk Değerlendirmesi-Personel Belgelendirmesi Yapan Kuruluşlar için Genel Şartlar, TSE Yayını, Ankara. [13] Anık, S., Tülbentçi, K., Kaluç, E.,1991, Örtülü Elektrot İle Elektrik Ark Kaynağı, Gedik Eğitim Vakfı Yayını, İstanbul. [14] Ayan, İ., 2010, Kaynaklı İmalat Yapan İşletmelerde Uluslararası Sertifikasyon Sistemleri, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. [15] ISO, Aralık 2005, ISO : Metalik Malzemelerin Ergitme Kaynağı için Kalite Şartları, ISO Yayını, İsviçre. [16] IIW, 2008, Kaynak Koordinasyonundan Sorumlu Personelin Belgelendirilmesine ilişkin IIW Düzenlemesi- Kaynak Koordinasyonundan Sorumlu Personelin Belgelendirilmesine ilişkin IIW Düzenlemelerinin Uygulanması için Kurallar, IIW Yayını, Portekiz. [17] (Erişim tarihi: ). [18] (Erişim tarihi: ) tarihi itibariyle Plastik Kaynakçısı-Seviye 3 mesleğinde bireylere 380 mesleki yeterlilik belgesi verilmiştir. 35

36 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları ÖZGEÇMİŞLER Ahmet GÖZÜKÜÇÜK 1971 yılında doğdu yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi Elektrik-Elektronik Mühendisliği Bölümünü bitirdi yılında Türk Standartları Enstitüsü Metroloji ve Kalibrasyon Merkezi Elektriksel Kalibrasyon Laboratuarında çalışmaya başladı yılından sonra TSE Personel Belgelendirme Müdürlüğünde Sistem Çalışma Grubu üyesi ve Teknik Uzman olarak 5 yıl görev yaptı. Bu sürede Türkiye de ilk olarak uluslararası akredite bir Personel Belgelendirme Merkezinin kurulması ve geliştirilmesi çalışmalarında yer aldı yılları arasında aynı birimde Müdürlük görevini yürüttü yıllarında aynı kurumda Stratejik Planlama ve Yönetim Müdürlüğü yaptı. Yönetim Sistemleri konusunda Avrupa Kalite Teşkilatı Denetçi sertifikası bulunmakta olup TSE de görev yaptığı dönemde denetçi ve baş denetçi olarak sistem denetimleri yaptı. Ekim 2007 den bu yana Mesleki Yeterlilik Kurumu Sınav ve Belgelendirme Dairesi Başkanlığı görevini yürütmekte olan Ahmet GÖZÜKÜÇÜK iyi derecede İngilizce ve orta derecede Almanca bilmektedir. Yaprak AKÇAY 1986 yılında Ankara da doğdu. Lise eğitimini 2004 yılında Cumhuriyet Anadolu Lisesi nde tamamladı yılında Gazi Üniversitesi Endüstri Mühendisliği Bölümü nden mezun oldu. Aynı yıl içerisinde Gazi Üniversitesi Endüstri Mühendisliği Bölümü nde yüksek lisans programına başladı ve halen aynı bölümde yüksek lisans öğrencisi olarak eğitim yaşamına devam etmektedir. İyi derece İngilizce bilen Yaprak AKÇAY, Mayıs 2010 tarihinde Mesleki Yeterlilik Kurumu Sınav ve Belgelendirme Dairesinde Uzman Yardımcısı olarak çalışmaya başlamış olup aynı birimde uzman yardımcısı olarak görevini sürdürmektedir. 36

37 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ CANLI ÇELİK BORU HATLARINDA HOT-TAP FİTTİNG KAYNAKÇI BELGELENDİRMESİ M.Serhat ELHAN 1, Dr. Cevat ÖZARPA 2 1 Yük. Metalurji Mühendisi, UGETAM, İstanbul, Türkiye, selhan@ugetam.com.tr 2 Teknik İşler ve Onarım Müdürü, İGDAŞ, İstanbul, Türkiye, cozarpa@igdas.com.tr ÖZET Basınçlı ve/veya akar haldeki petrol, petrol ürünleri ve gaz boru hatlarında sistemi ve akışı durdurmadan hot-tap (canlı bağlantı ile) branşman veya deplase (boru hatlarının güzergah değişikliği) operasyonlarında, boru hattına eklenecek fitting (bağlantı parçası) kaynaklı imalatı yapacak kaynakçıların kalifiye olması gereklidir.canlı (basınç altında) boru hattında kaynaklı imalat yapılırken yakıp delme ve akışkanın ısı transferinden dolayı kayak bağlantısı veya çelik boruda çatlama riski mevcuttur. API 1104 standardı canlı çelik boru hatlarında kaynaklı imalat yapacak olan kaynakçıların kalifikasyonunu tanımlamıştır. Personel belgelendirmesi API 1104 standardına göre yapılmalıdır. Ülkemizde Hot-tap kaynağında güvenin sağlanabilmesi ve kalitenin yakalanabilmesi için akreditasyon kapsamında belgelendirmeye ihtiyaç duyulmaktadır. UGETAM canlı boru hattında kaynakçı belgelendirmesini akreditasyon kapsamına taşıyarak bu işte kalite seviyesini arttırmayı hedeflemiştir. Bu bildiride; örnek bir çalışma olarak canlı çelik boru hattında çalışmalar yapan İGDAŞ kaynakçılarının belgelendirme süreçleri ve yapılan çalışmalar sunulacaktır. Anahtar Kelimeler: Hot-tap fitting kaynağı, Akreditasyon, API 1104, Kaynakçı Belgelendirmesi ABSTRACT Welders working on the pressurized in-service pipelines and piping systems that contain crude petroleum, petroleum products or fuel gases, must be qualified before operations like hot-tap fitting welding. Hot Tapping is the ability to safely tie into a existing pressurized system while it is on stream and under pressure. A special procedure is required to make a branch on the pipe without interruption and leakage of the line contents. There are two primary issues with welding on the pipelines. The first issue is to avoid burning through, where the welding arc causes the pipe wall to be breached and the second issue is hydrogen cracking. For this reason, according to an approved welding procedure, welders must perform the welding on the simulated pipes like in-service pipelines. API 1104 is defined in under the terms of qualification of personnel documentation of a live steel pipeline. Key words: Hot-Tap fitting welding, Acreditation, API 1104, Qualification of Welders 37

38 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları 1.GİRİŞ Kaynak Tekniği Uygulamalarının; birçok sanayi kolunu ilgilendirmesi bakımından dünyada olduğu gibi ülkemizde de önemi hızla artmaktadır (savunma sanayi, basınçlı kap imalatı, çelik konstrüksiyon, boru hatları, gemi inşaat v.b.). Buna paralel olarak eğitimli, belgeli ve her düzeyde nitelikli teknik eleman ihtiyacının karşılanması da ciddi bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Ülkemiz sanayinin gelişmesi, gelişen uluslararası rekabet ortamında kendisine yer edinebilmesi, kaynak teknolojisi alanında dünyada yaşanan gelişmelerin izlenebilmesi ve ülke sanayisine kazandırılması, projeler geliştirilmesi ve uygulamaya sokulabilmesi için bu konuda çalışan kişi, kurum ve kuruluşlara önemli görevler düşmektedir. Günümüzde ülkemizin ihtiyacı olan hamleleri gerçekleştirmeye yardımcı olan verimlilik ve etkinlikleri arttıran yenilikler yapılmalıdır. Bunlardan biri de teknik konularda çalışacak personelin kalifikasyon belgelendirmesidir. Hot-tap; içerisinde akışkan bulunan bir boru hattının, belli bir amaç doğrultusunda özel fitting ve özel ekipman kullanılarak, akışı kesmeden güvenli bir şekilde delinmesi işlemidir. Yapılan bu işlemde akışkanın boşaltılmasına gerek yoktur. Taşıma ve dağıtım hatlarında uygulanır. Çelik hat üzerinde şebekenin genişlemesi amacıyla imalatı yapılan yeni hatlara tie-in (bağlantı) ve / veya hot- tap yöntemiyle gaz verilmesi ve deplase işlemleri yapılabilir. Bu yöntemle sürekliliğin esas olduğu boru hatlarından branşman almak veya hasarlı boru hattının onarımı çok daha pratik, güvenli ve iletimde kesinti olmadan yapılabilmektedir. Çünkü sistemin anlık durmasının maliyeti çok büyüktür. Gaz akışını durdurmadan, deplase veya branşman hat alınması gerektiğinde, fittingi boruların üzerine kaynaklama zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Oldukça riskli olan bu işlem, konusunda tecrübeli personel tarafından yapılmalıdır. 2. KALİTE VE AKREDİTASYON İçinde yaşadığımız yüzyılda çağa damgasını vuracak firmalar bilgiyi katma değer haline getirebilenlerdir. Bu da rakiplerine karşı ciddi avantaj sağlayacaktır. Bu noktada devreye kalite kavramı girmekte ve önem kazanmaktadır. Günümüzde yüksek rekabet gücüne sahip kuruluşlarda kalite yönetiminin temeli sürekli gelişmeye dayalıdır. Akreditasyon bir kurumun, belgelendirme ve muayene kuruluşlarının ve laboratuarların, üçüncü bir tarafça belirlenen ulusal ve/veya uluslararası kriterlere (standartlara) göre çalıştığının, bağımsız ve tarafsız bir kuruluş tarafından onaylanması ve düzenli aralıklarla denetlenmesidir. Teknik yeterliliğin güvenilir bir göstergesi olan akreditasyon, uluslararası düzeyde yüksek saygınlığı da beraberinde getirir. Akreditasyon, uygunluk değerlendirme faaliyetlerinin yeterlilik ve bütünlüğüne sağladığı güven açısından kamu otoritelerinin ve hükümetlerin sağlık, refah, güvenlik ve çevre konularındaki tedbir politikaları ve düzenlemelerinin uygulanmasında önemli bir araç olarak kullanılmaktadır. Ülkelerin ulusal boyutta uyguladıkları teknik düzenlemelerin uluslararası ticarette engel haline gelmemesi için standart ve uygunluk değerlendirmesi yöntemlerinin karşılıklı tanınması, gereksiz düzenleme ya da ayrımcı uygulama yapılmasından kaçınılması ve uygulamada şeffaflığın sağlanması gerekmektedir. Bu bağlamda, ülkelerin ürettikleri ürünlerin taşıması gereken şartları karşılayıp karşılamadığını kontrol eden, tarafsız ve bağımsız deney ve belgelendirme kuruluşlarının yeterliliği büyük önem arz etmektedir. Bu suretle ürün/hizmet, sistem, personel ve laboratuar belgelerinin ulusal ve uluslararası alanda kabulünü temin etme görevi TÜRKAK ( Türk Akreditasyon Kurumu) a verilmiştir. TÜRKAK ın gerçekleştirdiği akreditasyon işlemleri uluslararası standartlar esas alınarak gerçekleştirilmektedir. Bu standartlar; 38

39 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Laboratuar hizmeti veren kuruluşlar için : TS EN ISO/IEC 17025, Kalite Yönetim Sistemi Belgelendirmesi yapan kuruluşlar için : TS EN ISO/IEC 17021, Ürün Belgelendirme Kuruluşları için : TS EN 45011, Personel Belgelendirme Kuruluşları için : TS EN ISO/IEC tür. Muayene kuruluşları için : TS EN ISO/IEC ISO standardının başlıca amacı, belgelendirme kuruluşlarının uyguladıkları belgelendirme programlarının ulusal düzeyde olduğu kadar uluslar arası platformda da kabul edilebilir olmasını kolaylaştırmaktır. TÜRKAK faaliyet gösterdiği tüm alanlarda Avrupa Akreditasyon Birliği (EA) ile Karşılıklı Tanıma Anlaşması (MLA) imzalamıştır. Avrupa Akreditasyon Birliğinin en önemli amacı; üye ülkeler ve üye ülkelerin akreditasyon sistemleri arasında karşılıklı güveni kurmak ve bu güvenin kalıcılığını sağlamaktır. Bu da üye ülkelerin kendi akreditasyon kuruluşlarının sistemlerinin, belgelerinin ve raporlarının karşılıklı olarak eşitliğini kabul eden anlaşmalar yapmalarıyla gerçekleştirilmektir.bu durumda; Karşılıklı Tanıma Anlaşmasına imza atan her Akreditasyon Kuruluşunun verdiği akreditasyon belgesinin uluslararası geçerliliği vardı TS EN ISO IEC standardını farklı ve faydalı kılan özelliği, personel yetenekleri konusunun ciddi şekilde ele alınmasıdır. Bu yaklaşım, çalışma alanı ne olursa olsun, kuruluş için iş performansını önemli düzeyde arttırmaktadır ve aynı zamanda personel belgelendirme sertifikasyonunun önemini ve değerini de ortaya koymaktadır. Çalışana yapılan yatırım bu açıdan geleceğe yapılan yatırımdır. Sağlam temellerle ilerlemek isteyen her ülke öncelikle insan yatırımına önem vermelidir. İmalata yönelik prosesler arasında bulunan ve çoğunlukla da özel proses kategorisinde yer alan kaynaklı imalat süreçleri, üzerinde her yönü ile titizlikle durulması gereken işlemler arasında yer almaktadır. Kaynak işlemleri, uygun yapılmadığında ve uygun kontrol edilmediğinde hemen fark edilemeyen, ancak zaman içerisinde uygun yapılmadığı ortaya çıktığında da çoğu kez sonuçlarının maliyeti ve sisteme-çevreye vermiş olduğu zarar yüksek olan proseslerdir. Kaynaklı imalatların uygun yapılmaması birçok soruna neden olmakla birlikte, ortaya çıkan sonuç açısından iki nokta özellikle önem arz etmektedir; Uygun olmayan kaynak işlemleri doğrudan verimliliği düşürüyor, maliyetleri artırıyor, Uygun olmayan kaynak işlemleri tehlike potansiyeli olan, yüksek risk içeren ürünlerin ortaya çıkmasına neden oluyor. Kaynaklı imalat teknolojisi uygulamalarında da kalite süreci göz ardı edilemeyecek bir öneme sahiptir. Üretimlerin uluslararası boyuta taşması, kalite ve standartlar açısından zorunlulukları da beraberinde getirmektedir. Bu konudaki temel sıkıntı, kaynak tekniği alanında çalışan personelin eğitimi ve belgelendirilmesidir. Uluslararası alanda rekabet edilebilmesi için personelin uluslararası tanınırlıkta belgelendirilmesi şarttır. Kaynak teknolojisi alanında çalışan kişi ve kuruluşların belgelendirilmesinde ülkemizde yıllardır büyük bir boşluk yaşandığı ve bu boşluk sonucunda birçok yabancı ülkenin standartlarına göre, bu ülkelere ait kuruluşlarca ya da bunların temsilcilerince belgelendirme işlemleri yürütüldüğü gerçeği göz ardı edilmemelidir. Bu arada herhangi bir kuruluşa ve/veya standarda bağlı olmaksızın yürütülen belgelendirme işlemlerinin de azımsanamayacak ölçüde olduğu ve bu durumun, kaynak teknolojisi gibi personel kalitesinin, dolayısıyla belgelendirmenin hayati öneme sahip olduğu bir alanda büyük sakıncalar doğurduğu tespit edilmiştir. Bunun nedeni olarak, yapılan belgelendirme işlemlerinin bir bölümünün kontrolsüz olması ve denetlenmesinin de mümkün olmamasıdır. Her konuda olduğu gibi kaynaklı imalat teknolojisinde de olabilmesi ihtimali olan sorunların oluşmaması ve kaynaklı imalat kalite seviyesinin yükseltilmesinde eğitim en temel unsurlardan 39

40 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları biridir. Uluslararası kaynak standartlarına uygun kaynak yöntemi ve kaynak donanımı ile yapılan kaynak, kaynak kalitesi için esas teşkil etmektedir. Kaynak kalitesini sağlamak açısında önemli faktörlerden biri de bu güvenceyi sağlayacak yetişmiş kaynakçıdır. Belirtilen yetişkinlik seviyesinin göstergesi de akredite sertifika gibi somut bir belge ile kanıtlanabilir. Kaynakçıların sertifikalandırılması kaynaklı imalatta çalışacak kaynakçıların ilgili standartlarına göre ilgili akredite kurum yetkili personeli nezaretinde kaynakçı sınavlarının yapılıp, test parçalarının tahribatsız ve/ veya tahribatlı test sonuçlarının değerlendirilerek sertifikalandırılması hizmetidir. Doğalgaz, ham petrol, petrol ürünleri, yakıt gazlar vd. güvenliğin ve kalitenin en üst düzeyde tutulması gereken sektörler olup, bu ve benzeri alanlarda çalışanların belli standartlar doğrultusunda sınanması ve belgelendirilmesi gereğini ortaya çıkarmıştır. Ülkemizde enerji piyasasının düzenlenmesi amacıyla kurulan T.C. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu sektörde çalışacak elemanlar için belli şartları istemektedir. EPDK tarafından yayınlanan Doğalgaz Piyasası Sertifika Yönetmeliği gereği Gaz Dağıtım Firmaları tarafından yetkilendirilen kuruluşların kaynakçılarının Türk Akreditasyon Kurumu - TÜRKAK tarafından verilmiş TS EN ISO/IEC Personel Belgelendirme akreditasyonuna sahip kuruluşlar (Akredite Kuruluşlar) tarafından belgelendirilmesi gerekmektedir. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) tarafından tarih ve sayılı resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Doğal Gaz Piyasası Sertifika Yönetmeliği Değişikliği gereği; Doğal gazla ilgili faaliyetlerinde, çelik ve polietilen boru kaynakçısı kadrolarında, akredite edilmiş kuruluşlarca verilen kaynakçı sertifikalarına sahip personel çalıştırmak zorundadır. Doğal Gaz Piyasası Sertifika Yönetmeliği ne 27 Haziran 2009 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Yönetmelik ile Geçici 8. Madde eklenmiştir. Geçici Madde 8 de; Sadece akredite edilmiş kuruluşlarca verilen doğal gaz iç tesisat yetkili mühendis belgesi ile çelik ve polietilen boru kaynakçı belgelerine ilişkin hükümlerin yürürlüğe giriş tarihi dur. Piyasada faaliyet gösteren bazı kurum veya kuruluşlar, halen eski mevzuata göre belgeler vermekte, bazı belgelendirme kuruluşları da personel belgelendirme konusunda Türk Akreditasyon Kurumu (TÜRKAK) veya AB nezdinde akredite onaylı kuruluş olmadıkları veya sistem sertifikasyonu veya muayene kuruluşu konusunda onaylı oldukları halde; kaynakçı belgelendirmesi yapmaktadırlar. Belirtilen durumlarda alınacak belgelerin hukuki geçerliliği olmayacağından, belge sahiplerinin mağduriyet yaşaması kaçınılmaz olacaktır. Canlı boru hatları ve borulama sistemlerinde ham petrol, petrol ürünleri, akaryakıt veya gaz içeren ve basınçlı veya akan sistemlerde akışı durdurmadan, deplase veya branşman hat alınması gerektiğinde, fittingleri boruların üzerine kaynaklama zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Canlı boru hatları üzerinde kaynak ile ilgili iki temel sorun söz konusudur. Birincisi ark nedeniyle boru duvarı yarılarak delinmesi. İkincisi de hidrojen çatlamasıdır. Çünkü yapılan kaynak canlı boru hatlarının içinden akan içeriğe de bağlı olarak akışkanın boru cidarından ısı kaldırma yeteneğinin sonucunda hızlı bir oranda soğuyacaktır ve hidrojen çatlağı oluşumuna neden olabilecektir. Oldukça riskli olan bu kaynak işleminin konusunda tecrübeli, akredite kurumdan sertifikalı personel tarafından yapılması gerekmektedir. 3. KAYNAK YÖNTEM PROSEDÜRÜ VE ONAYI (WPS / PQR) Kaynak prosedürü, ilgili proje standardı (ASME ve/veya EN standartları ) kodlarına uygun şekilde hazırlanmış, kaynak ağzı detayını, kullanılacak kaynak yöntemini, elektrod ve/veya kaynak teli tipini ve çapını, akım, volt, kaynak pozisyonu, kaynak paso sayısı ve benzeri bilgileri içeren bir formdur. WPS, iş başlamadan önce İmalatçı/ Müteahhit tarafından hazırlanarak ve Yetkili Gözetim firması tarafından onaylanır. 40

41 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak prosedürü yapılan işin standardına uygun olmalıdır. ASME Kodu dışındaki işler içinde ilgili standart baz alınmalıdır. Örneğin EN normundaki işler için EN standardına uygun WPS hazırlanmalıdır. Kullanılacak kaynak terminolojisi de imalat standardına uygun olmalıdır, Amerikan standartlarında EN terminolojisi, EN imalat standartlarında Amerikan kaynak terminolojisi kesinlikle kullanılmamalıdır. Kaynak Yöntem Testi Onay Raporu (WPQR) Standartlara göre, yapılacak her kaynağın yapılan kaynak yöntemi, malzeme grubu ve kaynak malzemesinin uyumlu olduğunu belirten ve proje standardına uygun olarak ASME veya EN Kodlarına uygun şekilde kaynakların yapıldığını, mekanik testlerin yapıldığını ve sonuçların uygun olduğunu gösteren rapora gereksinim vardır. Bu nedenle, her Kaynak Prosedürü nün (WPS) kendisini destekleyen bir Kaynak Yöntem Testi Onay Raporu (WPQR) olması gereklidir. WPQR hazırlık ve testleri Bağımsız Kontrol Kuruluşları (Üçüncü Taraf Gözetim Firmaları) nezaretinde yapılıp onaylanmış olmalıdır. WPQR yapılan işin standardına uygun olmalıdır. ASME Kodu dışındaki işler içinde ilgili standart baz alınmalıdır. Örneğin EN normundaki işler için EN standardına uygun WPQR hazırlanacaktır. Kullanılacak kaynak terminolojisi de imalat standardına uygun olacaktır. Onaylı kaynak prosedürü, işletmelerde kullanılan kaynak yöntemlerinin ilgili standartlarına göre uygunluk yeterliliğinin incelenerek (kaynak prosedürünün incelenmesi, kaynak işlemine nezaret, test sonuçlarının değerlendirmesi yapılarak) onaylanmasıdır. Canlı boru hattı üzerine fittinglerin kaynaklanması için API 1104 ve üretici firmanın tavsiyesine uygun olarak boru cinsi, boru et kalınlığı, boru kaynak bölgesi, boru üzerindeki nem ile sıcaklığı, boru hattı basıncı ve debisi gibi faktörleri göz önünde bulundurarak kaynak prosedürleri hazırlanır. API 1104 standardına göre üretim kaynağına başlanılmadan evvel detaylı bir prosedür oluşturularak prosedür ile uygun mekanik özellik ve kalitede kaynakların elde edilebileceğini gösterir detaylı bir şartname oluşturulup kalifiye edilmelidir. Kaynakların kalitesi tahribatlı muayene ile belirlenmelidir. Bu prosedürlere API maddesinde belirtildiği şekilde özel olarak yapılmış değişiklikler dışında bağlı kalınmalıdır. 5.4 maddesi temel değişkenlerden herhangi birisi değiştiğinde yeni bir kaynak prosedürü oluşturulup bütünüyle yeniden kalifiye edilmelidir. API 1104 e göre temel değişkenler ana metal, birleşim tasarımı, konum, cidar kalınlığı, dolgu metali, elektriksel karakteristikler, pasolar arası süre, kaynak yönü, koruyucu gaz ve akış debisi, koruyucu kaynak tozu, ilerleme hızı, ön ısıtma ve Kaynak Sonrası Isıl İşlem (PWHT) dir. Canlı boru hattı üzerinde kaynaklı imalat kaynak prosedürleri boru ve fitting malzemeleri, boru hattı işletme koşulları, ısı girdi aralığı, kaynak paso sırası bilgileri içermelidir. API 1104 de canlı boru hatları kaynak prosedüründeki temel değişkenler boru ve fitting malzemesi, boru hattı işletme koşulları, boru cidar kalınlığı, kaynak paso sırasından herhangi birisi değiştiğinde yeni bir kaynak prosedürü oluşturulup yeniden kalifiye edilmelidir Kaynak Yöntem Talimatı (prewps) Taslağının Hazırlığı Müteahhit, kaynak yöntemi yeterlilik testlerinde kullanılmak üzere, ilgili standart (hot-tap fitting kaynağı için API 1104) ve kaynak şartnamelerine uygun olarak bir kaynak yöntem talimatı (prewps) taslağı hazırlar Kaynak Yöntem Kalifikasyon Testine Nezaret Daveti Müteahhit, test kaynaklarının yapılmasından en az 3 gün önce bir Kontrol Talep Formu ile Muayene Kuruluşu na başvurur. Müteahhit, Kontrol Talep Formu üstünde, yapılacak ve nezaret 41

42 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları edilecek testin, tarihini, zamanını, yerini ve niteliğini belirtir. Müteahhit, ayrıca Kontrol Talep Formu na hazırlanmış WPS taslağını ekler. Muayene Kuruluşu nun yetkili kontrolörü, Kontrol Talep Formunu ve eklerini iki kopya olarak alır, imzalar ve Müteahhit in kopyasını iade eder Test parçasında Kaynakların Yapılması ve Kaynak Verilerinin Kaydedilmesi Müteahhit, Kontrol Talep Formunda belirtilen tarih, zaman ve yerde kendi Kaynak Mühendisinin huzurunda, taslak WPS de gösterilen kaynak parametrelerine göre, test parçasının kaynağını yapar. Muayene Kuruluşu nun yetkili kontrolörü teste nezaret eder. Kaynak uygulamaları esnasında, gerçek kaynak bilgilerini taslak PQR formuna kaydedilir ve bu kaydın bir kopyasını, Muayene Kuruluşu kontrolörü test sonunda teslim alır. Muayene Kuruluşu yetkili kontrolörü, başka bir işlemden önce, kaynak edilmiş test kuponuna soğuk damga veya marker kalemle işaretler. Bu şekilde test parçalarının kesim ve mekanik işleme aşamasında kaybolmasını veya karıştırılmasını önler Gözle Muayene ve NDT Test kuponunun ısısı düştüğü zaman kaynağın gözle muayenesi yapılacaktır. Eğer gözle muayene tatmin edici olursa, ilgili standardın istediği tahribatsız muayene testleri uygulanır Mekanik Test Numunelerinin Hazırlanması Müteahhit, ilgili standardın istediği gibi, kaynak edilmiş test kuponlarından mekanik test numunelerini hazırlar Muayene Kuruluşu nun Kaynaklı Test Parçalarının Mekanik Testlerine Nezaret Daveti Müteahhit, tarihi, zamanı ve Muayene Kuruluşu nun kabul ettiği mekanik test laboratuarını Muayene Kuruluşu yetkili kontrolörüne bildirir Mekanik Testin Uygulanması ve Test Bilgilerinin Kaydedilmesi Mekanik test, belirlenen tarih ve zamanda, standartlara uygun olarak laboratuarda yapılır. Muayene Kuruluşu yetkili kontrolörünün, yapılacak testlerin herhangi birine veya tümüne nezaret etme hakkı vardır. Laboratuarın yetkili personeli tarafından, yapılan mekanik testlerin sonuçlarını ve detaylı bilgileri içeren bir test raporu hazırlanır ve Muayene Kuruluşu na verilir Son WPS ve PQR Hazırlanması Müteahhit, sonunda tüm NDT ve mekanik testlerden olumlu sonuçlar alınırsa, yapılan kaynak testi bilgilerine göre, ilgili WPS ve PQR ı hazırlar. Müteahhit, hazırladığı PQR içine tüm ilgili test raporlarını, eğer varsa, diğer destek dokümanlarını dahil eder WPS ve PQR ın Muayene Kuruluşu Onayına Sunulması Müteahhit, hazırlanan WPS ve PQR ı ekleriyle birlikte Muayene Kuruluşu yetkili kontrolörüne sunar. Muayene Kuruluşu kontrolörü teknik dokümantasyonu kontrol eder; eğer bir uygunsuz- 42

43 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ luk yoksa onaylar ve resmileştirir. Kontrol Kuruluşu, bir kopyasını kendisi için dosyalar ve orijinal dokümanları resmi olarak Müteahhit e sunar. 4. CANLI ÇELİK BORU HATLARINDA HOT-TAP FİTTİNG KAYNAKÇI BELGELENDİRMESİ Kaynakçıların kalifikasyon testlerinde onaylı kaynak prosedürlerine bağlı kalınarak yapılır. Kaynakçı dış çapı 12,75 inç (323,9 mm) den az olan boru üzerinde test olursa, yeterlilikte kullanılan çapa eşit veya daha küçük çaplarda kalifiye olur. Tüm boru çapları için kaynakçı 12,75 inç (323,9 mm) e eşit veya daha büyük boru üzerinde kalifiye olmalıdır. API 1104 standardının B.3 maddesine göre bir kaynakçı 6.3 deki temel değişkenler limitleri içerisinde tüm pozisyonlar, tüm çaplar ve tüm cidar kalınlıkları kalifikasyonu için 6.3 maddesi çoklu kalifikasyonu ve B.3 maddesi in-service kalifikasyonu olmalıdır. Canlı boru hattı kaynak kalifikasyon belgesi alacak kaynakçılar tüm pozisyonlar, tüm çaplar ve tüm cidar kalınlıkları kalifikasyonu için çoklu kalifikasyonu mevcut değilse öncelikle API maddesi çoklu kalifikasyon testine tabi tutulmaktadır. İGDAŞ kaynakçı personeli öncelikle çoklu kalifikasyon testine tabi tutulduktan sonra başarılı olan kaynakçılar simüle edilmiş canlı boru kaynağı üzerinde teste alınmıştır. Çoklu kalifikasyon için kaynakçının aşağıda tanımlanan iki testi kalifiye edilmiş prosedürleri kullanarak başarıyla tamamlaması gerekir. İlk test, kaynakçının boru ekseni ya yatay düzlemde ya da yatay düzlem ile arasında 45 den büyük olmayan bir açıyla sabit konumda iken yapacağı alın kaynağıdır. Bu alın kaynak testi dış çapı en az inç (168.3 mm) ve cidar kalınlığı en az inç (6.4 mm) olan boru üzerinde destek pasosu olmaksızın yapılmalıdır. Kaynak, 6.4 Gözle Muayene, 6.5. Tahribatlı Testler veya 6.6. Radyografi nin gereksinimlerinden herhangi birisi karşılandığında kabul edilebilirdir. Test kaynağından alınacak numuneler API 1104 standardında belirtilen konumlardan veya borunun çevresince eşit aralıklı mesafelerden alınabilir. İkinci test için kaynakçı boru bağlantısı üzerinde tam boyutlu bir branşmanı planlayıp, kesip, yerleştirip kaynatmalıdır. Bu test en az inç (168.3 mm) çapında ve nominal cidar kalınlığı en az inç (6.4 mm) olan boru ile yapılmalıdır. Hatta tam boyutlu bir delik açılmalı. Kaynak hat borusu ekseni yatay konumda iken branşman boru ekseni hattan aşağıya doğru dik uzanacak şekilde yapılmalıdır. Tamamlanan kaynak temiz, üniform bir görüntüye sahip olmalıdır. Resim 1.Çoklu kalifikasyon test kaynağı 43

44 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları Kaynak, boruya tam nüfuz etmiş olmalıdır. Tamamlanan kök pasolarında ¼ inç (6 mm) den daha büyük kaynak taşması olmamalıdır. 12 inç (300 mm) boyunca, ayrı ayrı, tamir edilmemiş kaynak taşmalarının maksimum boyutlarının toplamı ½ inç (13 mm) i geçmemelidir. API 1104 de gösterilen konumlardan çentik kırma testi için dört adet numune alınmalı, hazırlanıp test edilmelidir. Kırılan yüzeyler ün gereksinimlerini karşılamalıdır. ( Gereksinimler: Her bir alın kaynak numunesinin açıktaki yüzeyleri tam nüfuz ve ergime göstermeli ve a) olabilecek gözenek maksimum boyutu 1/16 inç (1.6 mm) yi geçmemeli, b) gözeneklerin yüzey alanı, toplam yüzey alnının %2 sinden fazla olmamalı, c) cüruf oyuklarının derinlikleri de 1/32 inç (0.8 mm) den ve boyları da 1/8 inç (3 mm) veya nominal cidar kalınlığının yarısından, hangisi daha küçük ise, fazla olmamalı ve d) komşu cüruflar arasında en az ½ inç (13 mm) mesafe olmalıdır.) Canlı boru hattı üzerinde kaynak için boru hatlarındaki işletmeye bağlı olarak boru içinden akan akışkan boru cidarının ısısının soğuma hızını etkiler. Canlı boru hattı üzeri kaynaklı birleşim kalifikasyonu yapılırken bu durumun simüle edilmesi gerekir. Test parçası su ile doldurup, test kaynak birleşimi hazırlanırken suyun akışı sağlanarak kaynakçı testi yapılır. Diğer ortamlar (örneğin motor yağı) daha az zor termal koşulları canlandırmak için kullanılabilir. İGDAŞ kaynakçılarının belgelendirilmesinde 0,8 m/sn akışkan hızı olan su kullanılarak kalifikasyon testi gerçekleştirilmiştir. (Yüksek ısı girdisi nedeni ile yakıp delme, yüksek akışkan hızı nedeniyle çatlak oluşum riski bulunmaktadır. Hot-tap fitting üreticilerinin tavsiye ettiği akışkan hızı 0,4-1,2 m/sn aralığındadır.) Resim 2.Hot-tap Kaynağı Modellemesi Kaynak prosedürü yakıp delmeyi ve mikro çatlak oluşumunu engelleyecek şekilde tasarlanmıştır. Kaynakçı, kaynak prosedüründe belirtilen aralıklarda ısı girdi seviyesini verebilme kabiliyetini gösterebilmesi gerekir. Ayrıca kaynakçı kaynak prosedüründe belirtildiği şekilde uygun paso boyutları ve uygun paso yerleşimini sağlayabildiğini gösterebilmesi gerekir. Resim 3.Hot-tap fiting kaynağı 44

45 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Isı Girdisi (kj/inç) = (Amp x Volt x 60)/(İlerleme Hızı [inç/dk.] x 1000) veya Isı Girdisi (kj/mm) = (Amp x Volt)/(İlerleme Hızı [mm/sec] x 1000). Kaynak 6.4 Gözle Muayene (Yapılan bir kalifikasyon test kaynağının göle muayene gereksinimlerini karşılayabilmesi için kaynakta çatlaklar olmaması, yetersiz nüfuziyet ve kaynak taşmalarının bulunmamalı ve uygun bir görüntüsünün olması gerekir. Borunun dış yüzeyindeki en son pasoya bitişik olan yanma oyuğunun derinliği 1/32 inç (0.8 mm) veya boru cidar kalınlığının %12.5 den, (hangisi daha küçük ise) daha büyük olmamalı ve herhangi bir 12 inç (300 mm) boyunca sürekli kaynak içerisinde 2 inç (50 mm) den daha büyük bir yanma oluğu olmamalıdır.) ve 6.5 Tahribatlı Testler deki gereksinimleri yerine getirmesi halinde kabul edilmelidir. Kaynakçının kalifiye edildiği boru hattı işletme koşulları ve kaynaklı imalat verileri (borunun içeriği, debisi, akım, voltaj, kaynak hızı vs.) belirtilmeli ve kayıt altına alınmalıdır. Çoklu kalifikasyonda tanımlanan alın kaynak kalifikasyon testini, çapı inç (323.9 mm) ve daha büyük bir boru üzerinde ve çapı inç (323.9 mm) veya daha büyük olan tam boyutlu bir branşman bağlantının kaynağını başarıyla tamamlayan kaynakçı, tüm boru çapları için her konumda, tüm cidar kalınlıklarında, birleşim tasarımlarında ve fitingslerde kaynak yapabilirliği kalifiye edilir. Standart çoklu kalifikasyonda en az inç (6.4 mm) olan boru kalınlığı istendiğinden 16 inç (406.4 mm) çapında inç (6.4 mm) kalınlığında borudan alın kaynağı testi ve branşman bağlantı testi yapılmıştır ve alın kaynağı için Tablo 1. de istenilen test numuneleri hazırlanmıştır. Tablo 1 Kaynakçı başına kaynakçı kalifikasyon testi ve üretim kaynaklarının tahribatlı muayenesi için alınacak alın kaynaklı test numunelerinin türleri ve sayıları Borunun Dış Çapı Test Numune Sayısı İnç Milimetre Çekme Testi Çentikli Kırma Kök Eğme Yüz Eğme Yan Eğme Toplam Cidar kalınlığı 0,500 inç (12,7 mm) < < a > > > Cidar kalınlığı >0,500 inç (12,7 mm) > > > > a Dış çapı inç (33.4 mm) veya daha küçük olan borular için numuneler ya iki kaynaktan ya da bir tam kesit çekme mukavemet numunesi şeklinde alınmalıdır. 45

46 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları Köşe kaynaklı birleşimleri test etmek için test numuneleri Resim 4 de ok ile gösterilen birleşim yerinden kesilmelidir. En az dört numune alınarak Şekil 1 de gösterildiği şekilde hazırlanmalıdır. Köşe kaynak numuneleri en uygun metot ile kaynaktan kırılmalıdır. Resim 4.Branşman kaynağında numune test bölgeleri Resim 5. Bükme ve Çekme numuneleri 46

47 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Şekil 1.Köşe kaynağında alınacak test numuneleri yerleri ve boyutları Resim 6. Branşman kaynak bölgesi makro yapı Canlı boru hattı temsili uygulanarak yapılan kalifikasyonda test numuneleri makine veya oksijenle kesilebilir ve genişliği en az 1 inç (25,4 mm), uzunluğu ise test ekipmanına bağlanabilecek kadar olmalı (300 mm). Şekil 2 de gösterildiği bölgelerden numuneler alınmıştır. Standardın belirttiği şekilde çekme, çentikli çekme, kök ve yüz bükme test numuneleri hazırlanarak test edilmiştir. 47

48 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları Resim 7. Hot-tap fitting çentik kırma ve bükme numuneleri Şekil 2. Test numunesi bölgesi Makro test örnekleri en azından ½ inç (13 mm) genişliğinde olmalıdır. Makine veya oksijen kesimlerde boyutun üzerinde kesilmelidir ve termal olmayan işlemlerde en az ¼ inç (6 mm) kenarlardan kaldırılacak şekilde hazırlanmalıdır. Her makro test örneğinin en az bir yüzeyi 600 grit (yüzey pürüzlülüğü) olacak şekilde yüzey metalografik olarak hazırlanmalı ve amanyum persulfat veya seyreltik hidroklorik asit gibi uygun bir dağlayıcı ile dağlamalı ve kaynak yapısının net bir tanımı yapılmalıdır. 48

49 Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Resim 8. Hot-tap fitting kaynak makro yapısı Kaynak kesiti bölümü görsel olarak aydınlatma ile incelenmelidir. Optik cihazlar veya sıvı (boya) penetrant kullanımı gerekli değildir. Dört makro test örneğinin 2 tanesi ASTM Standart E92 ye göre sertlik testi için kullanılır. Her numunenin kaynak kenarındaki kaba taneli ısı etkin bölgesinde (HAZ) 10 kg yükle Vickers sertlikte en az 5 ölçüm alınmalıdır. Bu kaynak kesitinin görsel incelenmesi kökte tamamen ergimenin, nüfuziyetin ve çatlakların gözlenmesi için gereklidir. Köşe kaynaklarında 1/16 inç (1,6 mm) den fazla konkavite ve konveks sapma olmamalıdır. Undercut derinliği 1/32 inç (0.8 mm) veya boru duvar kalınlığının % 12 ½ aşmamalıdır, hangisi küçük ise o dikkate alınmalıdır. 350 HV yi aşan HAZ ve kaynak sertlik değerleri hidrojen çatlama riski açısından değerlendirilmelidir.yüz bükme numunesi (Şekil 3) yaklaşık 9 inç (230 mm) uzunluğunda ve yaklaşık 1 inç (25 mm) genişliğinde olmalıdır. Numuneler kesme makinesi veya oksijen kesme ile boyutunun üzerinde kesilmeli ve her bir köşeden en az 1/8 inç (3 mm) termal olmayan proses kaldırılmalıdır. Şekil 3. Yüz bükme test parçaları Branş ve ya Sleeve lerde kaynak malzeme yüzeyi ile bir olacak şekilde yüzey tıraşlanmalı fakat test numunesinin yüzeyinden aşağıda olmamalıdır. Hiçbir çentik kaldırılmamalıdır. Yüz bükme numunelerinin testi kaynaktan sonra 24 saat geçtikten sonra test edilmelidir. Yüz bükme numuneleri yük kaynağın tam ortasına gelecek şekilde cihaza yerleştirilmelidir. Kaynak yüzü boşluğa 49

50 KAYNAK TEKNOLOJİSİ VIII. ULUSAL KONGRE VE SERGİSİ Kaynak Mühendisliği ve Uygulamaları doğru olmalıdır. Yük numune U şekline gelecek şekilde test yapılmalıdır. Yüz bükme testinde kaynak metalinde veya HAZ bölgesinde nominal et kalınlığının yarısı yada 1/8 inç (3 mm) yi geçmeyen herhangi yöndeki tüm hatalar kabul edilebilir. Numunede test sırasında dış yarıçap üzerinde kenarlar boyunca herhangi bir yönde oluşan çatlaklar 6 mm den küçük olması durumunda kabul edilebilir. Köşe kaynakları kenarlarından çentik açılarak uygun bir yöntem ile kırılmalı ve kaynak yüzeyi incelenmelidir. Her bir köşe kaynak numunesinin açıktaki yüzeyleri tam nüfuz ve ergime göstermeli ve a) olabilecek gaz boşluğunun maksimum boyutu 1/16 inç (1.6 mm) yi geçmemeli, b) bütün gaz boşlukları da açıktaki yüzey alnının %2 sinden fazla olmamalı, c) cüruf oyuklarının derinlikleri de 1/32 inç (0.8 mm) den ve boyları da 1/8 inç (3 mm) veya nominal cidar kalınlığının yarısından, hangisi daha küçük ise, fazla olmamalı ve d) komşu cüruflar arasında en az ½ inç (13 mm) mesafe olmalıdır. Resim 9.Hot-tap fitting köşe kaynağı numunesi ve çentik kırma numunesi 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Belgelendirme çalışmaları, onaylı bir kaynak prosedürüne göre ve en önemlisi canlı boru hattı simüle edilmiş şartlarda kaynakçıların kalifikasyonu yapılmalıdır. Kaynaklı imalata başlamadan önce kaynakçı testinin yapılarak kaynakçının standartların ön gördüğü kalite de kaynak yapabilme kabiliyetine sahip olup olmadığı belirlenmelidir. Belgelendirilmemiş kaynakçılar tarafından yapılan, uygun olmayan kaynak işlemleri hataların artmasına, kalitenin ve verimliliğin düşmesine, maliyetlerin artmasına sebep olmaktadır. Belgelendirme faaliyetleri mutlaka yapılmalı işlemler titizlikle yapılmalıdır. Uygun olmayan kaynak işlemleri tehlike potansiyeli olan, yüksek risk içeren ürünlerin ortaya çıkmasına neden olmakta, buda çalışanları ve çevrede bulunanları potansiyel risklerle yüz yüze bırakmaktadır. Akreditasyon gerekliliği tüm özel ve resmi kurumlar tarafından benimsenmeli, gerekli kontrol ve denetimler titizlikle yürütülmelidir. 50