Zehra İNCEDAL-SONKAYA 1, Elçin BALCI 2, Arif AYAR 1 ABSTRACT ÖZET. Araştırma Makalesi/Original Article. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi

Transkript

1 Araştırma Makalesi/Original Article Makale Dili Türkçe /Article Language Turkish Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi Üniversite öğrencilerinin gıda okuryazarlığı ve gıda güvenliği konusunda bilgi, tutum ve davranışları Amasya Üniversitesi Sabuncuoğlu Şerefeddin Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu örneği University students food literacy and food safety knowledge, attitudes and behaviors Example of Amasya University Sabuncuoğlu Şerefeddin Health Services Vocational School Zehra İNCEDAL-SONKAYA 1, Elçin BALCI 2, Arif AYAR 1 ÖZET Amaç: Gıda güvenliğini bilmek ve gıda okuryazarlığı; sağlıklı gıdaya ulaşma konusundaki yeteneğimizi ifade etmektedir. Beslenme ve gıda alışkanlıkları insan sağlığını etkileyen en temel faktörlerdendir. Tüketicilerin güvenli gıdaya ulaşma ve gıda okuryazarlığı konusundaki bilgilerinin ölçülmesi ve bu alana müdahale edilmesi toplum sağlığını iyileştirmede önemli bir adım olacaktır. Bu çalışma, üniversite öğrencilerinin gıda okuryazarlığı ve gıda güvenliği hakkındaki bilgilerini ölçmek, konuya ilişkin tutum ve davranışlarını belirlemek amacıyla yapılmıştır. Yöntem: Bu çalışma 2016 yılının Mayıs-Haziran ayları arasında Amasya Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulunda okuyan 18 yaş ve üstü bireylerde yapılmıştır. Yüz yüze görüşme yöntemi ile literatüre dayalı olarak hazırlanmış anket formu veri toplamada kullanılmıştır. Anket formunda yer alan gıda güvenliği, gıda okuryazarlığı, gıda için aylık ortalama harcama tutarları, gıda tercihlerini etkileyen faktörleri içeren ABSTRACT Objective: Know food safety and food literacy refers to our ability to reach healthy food. Nutrition and food habits are one of the most important factors affecting people s health. Measuring and reaching consumers safe food levels and measures of food literacy will be an important step in improving public health. This study was conducted to measure the knowledge of university students about food literacy and food safety and to determine attitudes and behaviors related to the topic. Methods: This study was conducted between May and June 2016 at the age of 18 years and over in Amasya University Health Services Vocational School. Survey form data based on the face-to-face interview method and the literature was used in the whole. Questionnaires were directed to students who included food safety, food literacy, average monthly spending on food, and factors affecting food choices. The data were evaluated by SPSS 1 Amasya Üniversitesi, Sabuncuoğlu Şerefeddin Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu, Amasya 2 Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı Anabilim Dalı, Kayseri İletişim / Corresponding Author : Zehra İNCEDAL-SONKAYA Amasya Üni. İpekköy Yerleşkesi Sabuncuoğlu Şerefeddin Sağ.Hiz. Mes. Y.okulu Amasya - Türkiye Tel : E-posta / zehra.incedal@amasya.edu.tr] Geliş Tarihi / Received : Kabul Tarihi / Accepted : DOI ID : /TurkHijyen İncedal-Sonkaya Z, Balcı E, Ayar A. Üniversite öğrencilerinin gıda okuryazarlığı ve gıda güvenliği konusunda bilgi, tutum ve davranışları Amasya Üniversitesi Sabuncuoğlu Şerefeddin Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu örneği. Turk Hij Den Biyol Derg, 2018; 75(1): Turk Hij Den Biyol Derg, 2018; 75(1):

2 Cilt 75 Sayı GIDA OKURYAZARLIĞI VE GIDA GÜVENLIĞI sorular öğrencilere yöneltilmiştir. Veriler bilgisayar ortamında SPSS 21 programı ile değerlendirilmiştir. Frekans tabloları ve kategorik verilerin değerlendirilmesi için Ki-kare testi kullanılmıştır. Bulgular: Araştırmaya 470 kişi katılmış olup araştırma grubunun yaş ortalaması 20,05±2,61 dir. Gıda güvenliği ve gıda okuryazarlığı kavramını doğru yapanların oranı ise sırası ile 15,3 ve 14,7 dir. Çalışmaya katılan öğrencilerin sadece 8,7 si Alo 174 hattını doğru bildiklerini belirtmişlerdir. Gıda güvenliği konusunda üniversite (56,2), bilimsel dergiler ve kitaplar (48,3) ve sağlık personeli (47,9) en güvenilir kaynaklar olarak tespit edilmiştir. Tüketicilerin gıda tercihlerini etkileyen faktörler incelendiğinde ailenin istekleri ve ekonomik durumun belirleyici olduğu, gıda alımını en fazla oranda marketten yaptıkları ve ambalajlı ürünleri tercih ettikleri görülmüştür. Sonuç: Öğrencilerin gıda okuryazarlığı ve gıda güvenliği kavramlarını yeterli düzeyde bilmedikleri saptanmıştır. Ayrıca yapılan analizde öğrencilerin öğrenim gördükleri bölüm, yaş, cinsiyet, ekonomik durum ve gıda için aylık harcama miktarı kriterlerinin gıda güvenliği kavramını tanımalarında etkili olmadığı saptanmıştır. 21 program in computer environment. Chi-square test was used to evaluate frequency tables and categorical data. Results: 470 people participated in the survey. The average age of the study group is ± The ratio of those who are right to food safety and food literacy is 15.3 and 14.7 respectively. Only 8.7 of the students who participated in the study stated that they knew Alo 174 line correctly. Universities (56.2), scientific journals and books (48.3) and health personnel (47.9) were the most reliable sources of food safety. When the factors affecting the consumers food preferences are examined, it is seen that the wishes of the family and the economic situation are determinant, the food purchasing is mostly done in the market and they prefer the packaged products. Conclusion: It has been determined that students do not know enough to about food literacy and food safety concepts. In addition, it has been determined that there are no effective factors in determining the concept of food safety by the part of education, age, gender, economic situation and amount of monthly expenditure for food. Anahtar Kelimeler: gıda güvenliği, gıda tercihleri, tüketici davranışları, üniversite öğrencileri Key Words: food safety, food preferences, consumer behavior, university students GİRİŞ Gıda, insan ihtiyaçlarının birinci basamağı olan fizyolojik ihtiyaçlar arasında yer almaktadır (1). Beslenme ise; büyüme, gelişme, sağlıklı ve üretken olarak uzun süre yaşamak için gerekli olan öğelerin alınması ve vücutta kullanılması olayıdır. Yeterli ve dengeli beslenemeyen bir toplumun sağlıklı ve iş görebilir güçte yaşaması, ekonomik ve sosyal refahının artması mümkün görülmemektedir (2). Beslenme, toplumların ekonomik, sosyal ve kültürel yapılarına bağlıdır. Bu nedenle beslenme alışkanlıkları zamanla değişiklik gösterebilmektedir. Gelir artışı, sosyal ve kültürel değişimler, eğitim düzeyinin artması, annenin çalışma hayatında giderek artan oranda pay alması, ulusal pazar sınırlarının kalkması, iletişim olanaklarının artması, perakendeciliğin gelişmesi ve ulaşım olanaklarının artması toplumların beslenme düzeylerini ve gıda ürünleri tüketimini değiştirebilmektedir (3). Gelişen ekonomiye paralel olarak hazır gıda tüketimi ve buna bağlı olarak hazır gıda üretimi artmıştır. Artan üretim sonucu her zaman kalitede artış olmamaktadır. Toplu gıda tüketiminin artması nedeniyle hijyenik 54 Turk Hij Den Biyol Derg

3 Z. İNCEDAL-SONKAYA, E. BALCI ve A. AYAR Cilt 75 Sayı koşullarda en ufak bir aksama büyük bir topluluğu etkileyebilmektedir. Bu nedenlerle gıda kaynaklı hastalıklar tüm dünyada büyüyen bir halk sağlığı sorunu halini almıştır (4). Gıda güvenliği; amaçlandığı biçimde hazırlandığında, fiziksel, kimyasal ve biyolojik özellikleri itibarı ile tüketime uygun ve besin değerini kaybetmemiş gıda maddesi üretmek olarak tanımlanmaktadır. Gıda güvencesi ise; insanların sürdürülebilir, güvenilir, uygun fiyatta, kaliteli, sağlıklı beslenme alışkanlığını geliştirecek gıdaları satın alma ve tüketme hakkına sahip olmalarının güvence altına alınmasıdır (5). Gıda maddelerinde kalitenin tüketicinin algısı ile ilgili olması ve kalitenin tam ölçümünde tüketicinin doğrudan görüşünü alabilecek yöntemlerin kullanılması, bilinçli tüketici kavramının önemini artırmıştır (3). Bilinçli tüketici; örgütlü olan, bir mal ya da hizmeti satın alırken, ondan azami derecede yarar sağlamayı amaçlayan, gerçek gereksinimlerini göz önünde tutan, planlı ve belgeli alışveriş yapan, alışverişin nesnesi değil öznesi olduğunun bilincinde olan, kalite standardı yüksek, sağlıklı, güvenli, çevreci ürünü seçme olgunluğunu taşıyan, tüm bunlarla birlikte bütçesine en uygun ürünü seçip tasarrufa önem veren ve aynı zamanda kaliteyi denetleyen, dolayısıyla, giderek ekonomiyi verimliliğe yöneltecek olan yadsınmaz bir sosyoekonomik unsurdur (6). Toplumda bilinçli tüketici sayısının gittikçe artması tüketici davranışları kavramının önemini arttırmıştır. Tüketici davranışları kişilerin ihtiyaçlarını gidermek amacı ile satın aldıkları mal ve hizmetleri neden, nasıl, ne zaman aldıklarını göstermektedir. Tüketici davranışlarının tam olarak tespit edilmesi, tüketicinin ihtiyaç ve isteklerinin yönünün de doğru olarak saptanmasını sağlamaktadır (7). Gıda okuryazarlığı, gıdayı kullanma bilgi ve becerilerinin hepsini içeren yeni geliştirilen bir terim olarak karşımıza çıkmaktadır. Gıda okuryazarlığının popüler tanımı ise temel olarak gıdanın doğasını ve sizin için ne kadar önemli olduğunu anlayabilme, gıda hakkında bilgi edinebilme, işleme, analiz etme ve kullanabilme yeteneği şeklindedir. Gıda okuryazarlığının girişim, planlama ve yönetme, seçme, gıdanın nereden geldiğini bilme, hazırlama, yeme, beslenme ve dil gibi sekiz bileşeninin olduğu bilinmektedir (8, 9). Obezite ve kronik hastalıkları önlemek küçük yaşlardan itibaren kazanılan doğru beslenme alışkanlıkları ile mümkün olabilmektedir. Bu amaçla hazırlanan önleme programlarında gıda okuryazarlığını artırmak ön planda tutulmaktadır (10, 11). Doğru gıdaya ulaşma ve gıdayı doğru kullanma yeteneklerini artırmaya yönelik yapılan eğitimler gıda okuryazarlığının bir parçası olarak düşünülmektedir. (12). Her gün onlarca yeni endüstriyel gıdanın marketlerde yer aldığı günümüzde, yetişkin bireylerin kendileri için sağlıklı gıdayı seçme ve tüketme sorumluluğunu artırmak, kişileri sağlığı tehdit eden bir gıda ile karşılaşıldığında ne yapılması gerektiği konusunda bilinçlendirmek ile mümkün olmaktadır (13, 14). Bu yönde yapılacak bilinçlendirme çalışmaları ve eğitimlerin; yaşam şekline bağlı gerçekleşen hastalıkları ve ölümleri önlemede etkili olacağı hiç şüphesizdir. Sağlıklı beslenme ve güvenilir gıda tüketimi endişesi tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de yoğun olarak hissedilmektedir. Ülkemizde gerek üniversite deki öğrenci sayısının giderek artması gerekse bu yaş grubunun ilerleyen dönemlerde alışkanlıkların düzenlenmesi açısından uygun olması gıda güvenliği ve gıda okuryazarlığı kavramı açısından üniversite öğrencilerini daha önemli hale getirmektedir. Bununla birlikte yurtlarda kalan veya kiralık dairelerde oturan üniversite öğrencilerinin günlük beslenme ihtiyacının karşılanması önemli bir sorun olarak görülmektedir. Öğrencilerin bir bölümü beslenme ihtiyaçlarını fastfood, dondurulmuş gıda, hazır gıda gibi ürünlerle karşılarken bir bölümü de evlerde yemek yapmayı tercih etmektedirler. Tüketilen bu ürünlerin güvenilirliği hep tartışma konusu olmuştur. Turk Hij Den Biyol Derg 55

4 Cilt 75 Sayı GIDA OKURYAZARLIĞI VE GIDA GÜVENLIĞI Amerika Birleşik Devletleri nde yürütülen beslenme programlarında, öğrencilere gıda hijyeni ve güvenli gıda seçimine yönelik bilgiler verilmekte aynı zamanda öğrencilerin okul içi beslenme alışkanlıkları takip edilerek, öğrencilerin sağlıklı beslenmesi sağlanmaya çalışılmaktadır (15). Garayoa ve ark. (16) İspanya da, 18 yaş üstü 562 üniversite öğrencisiyle yaptıkları çalışmada gıda bilimi ve beslenme bölümü öğrencilerinin, sağlıkla ilgili bölümlerde okumayan öğrencilere göre çapraz bulaşma ve gıdaların hazırlanmasında sıcaklık kontrolü konularında doğru bilgilere ve davranışlara sahip olduklarını ortaya koymuşlardır. Ayrıca yapılan bir diğer çalışmada gıda hijyeni konusunda verilecek eğitimlerin tüketici davranışlarını düzelteceği konusu vurgulanmıştır (16). Öğrencilerin gıda ürünlerinin güvenilirliği konusunda bilinçli olup olmadıklarını araştırmak ve bu konularda gerekli önlemlerin alınmasını sağlamak sağlıklı ve bilinçli nesiller yetiştirmek adına oldukça önemlidir. Gıda güvenliği konusundaki bilinç düzeylerindeki artışın, öğrencilerin talep ettiği gıdaların çeşidini, miktarını, kalitesini ve sunulan hizmeti de artıracağı öngörülmektedir. Bu çalışma ile öğrencilerin gıda okuryazarlığı ve gıda güvenliği hakkındaki bilgilerini ölçmek, konuya ilişkin tutum ve davranışlarını belirlemek ve bu konuda alınacak önlemlere zemin hazırlamak amaçlanmaktadır. katılmayı kabul eden 490 kişi ile yüz yüze görüşülmüş; 20 adet anket verilerdeki yetersizlikler nedeni ile araştırma dışında bırakılmıştır. Toplam 470 kişi değerlendirmeye alınmıştır. Araştırmada öğrencilere gıda güvenliği, gıda okuryazarlığı, gıda için aylık ortalama harcama tutarları, gıda tercihlerini etkileyen faktörleri içeren sorular yöneltilmiştir. Veriler analiz edilirken gıda güvenliği ve gıda okuryazarlığı ile ilgili sorular doğru ve yanlış olarak değerlendirilmiştir. Gıda güvenliği tanımı içerisinde sağlık açısından risk oluşturmayan ve denetlenen gıdalar gibi kavramlar içeren tanımlamalar doğru kabul edilmiştir. Gıda okuryazarlığı tanımı içerisinde kullandığı gıda ile ilgili bilgi edinebilme, kullanabilme gibi kavramlar ile kullandığı gıdanın kendisi için ne kadar önemli olduğunu ifade edebilen tanımlamalar doğru olarak kabul edilmiştir. Araştırmaya katılan tüm öğrencilerin sözel onamları alınarak ve görüşme sırasında araştırmacı tarafından çalışma ile ilgili bilgiler verilerek yüz yüze görüşme tekniği ile anket uygulanmıştır. Araştırma için Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi Etik Kurulundan etik onay alınmıştır. Veriler SPSS 21.0 programı ile hesaplanmıştır. Sorulara verilen cevaplar frekans tabloları ile gösterilmiş ve değişkenler arasındaki ilişki Ki-kare testi ile değerlendirilmiştir. Anlamlılık düzeyi olarak p<0,05 kabul edilmiştir. GEREÇ ve YÖNTEM Kesitsel nitelikli bu çalışma Amasya Üniversitesi Sabuncuoğlu Şerefeddin Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu nda okuyan toplam 681 öğrenci ile gerçekleştirilmiştir. Meslek yüksekokulunda okuyan öğrencilerin tamamı araştırmaya alındığı için herhangi bir örnekleme yöntemi kullanılmamıştır. Öğrencilerinin tamamına ulaşılmaya çalışılmıştır (ulaşılma oranı 72). Öğrencilerden çalışmaya başlamadan önce sözlü onam alınmıştır. Mayıs- Haziran 2016 tarih aralığında yapılan araştırmaya 18 yaş üzeri bireyler katılmıştır. Çalışmanın yapıldığı zaman aralığında okula devam eden ve çalışmaya BULGULAR Araştırmaya 470 öğrenci katılmış olup grubun yaş ortalaması 20,05±2,61 dir. Katılımcılara ait sosyodemografik özellikler Tablo-1 de gösterilmiştir. Öğrencilerin gıda için aylık harcama tutarları ortalama 210,19±113,14 TL dir. Öğrencilerin 37,7 si kendisini bilinçli tüketici olarak ifade etmiştir. Gıda güvenliği kavramını araştırmaya katılan öğrencilerin 15,3 ü, gıda okuryazarlığı kavramını da 14,7 si doğru olarak tanımlamıştır. Çalışmaya katılan öğrencilerin sadece 8,7 si Alo 174 hattını doğru bildiklerini belirtmişlerdir (Tablo 1). Araştırmada öğrenciler gıda tercihlerinde 56 Turk Hij Den Biyol Derg

5 Z. İNCEDAL-SONKAYA, E. BALCI ve A. AYAR Cilt 75 Sayı Tablo 1. Katılımcıların sosyodemografik özellikleri Özellikler Sayı () n=470 Özellikler Sayı () n=470 Cinsiyeti Bilinçli Tüketici Olma Erkek 125 (26,6) Evet 177 (37,7) Kadın 345 (73,4) Hayır 87 (18,5) Gıda Güvenliği Tanımı Kısmen 206 (43,8) Doğru 72 (15,3) Alo Gıda Hattı Yanlış 398 (84,7) Yok ve Bilmiyorum 334 (71,0) Gıda Okur-yazarlığı tanımı Var ve Alo 174 ü bilme 41 (8,7) Doğru 69 (14,7) Var ve Yanlış bilme 95 (20,2) Yanlış 401 (85,3) en önemli faktörün kendi tercihleri-deneyimleri olduğunu (38,9) sonrasında ise ailelerinin ekonomik durumunun (30,6) bu tercihi etkilediğini belirtmişlerdir. Reklamlardan etkilendiğini ifade edenlerin oranı 14,5 iken arkadaş tavsiyesinin gıda seçiminde etkili olduğunu belirtenlerin oranı ise 6,5 olarak saptanmıştır. Araştırmaya katılan öğrencilere bazı gıdaları alırken hangi sunum şeklini tercih ettikleri sorulmuş ve ambalajlı ürünlerde en çok tercih edilen ilk üç ürün sırasıyla sıvıyağ (86,4), sucuk (77,4) ve yoğurt (74,9) olmuştur. Açık satılan ürünlerde tercihin sırasıyla kırmızı et (kıyma 25,5) (parça et 23,4) ve zeytin (12,1) olduğu saptanmıştır (Tablo 2). Çalışma sonucunda öğrencilerin tüketim alışkanlıkları verileri incelendiğinde 18,3 ünün ambalajlı ürün alırken etiket bilgilerini daima okudukları görülmüştür. Öğrencilerin 7,7 si etikette yazılan bilgileri hiç yeterli bulmazken aynı grubun 35,1 i nadiren etikette yazanların gerçek bilgiler taşıdığını ifade etmiştir (Tablo 3). Öğrencilere etikette yazılan bilgileri yetersiz bulma nedenleri sorulmuş; 30,6 sı etikette yer alan bilgileri doğru bulmadığını, 19,1 i gıda içinde bulunan zararlı maddelerin etikette yer almadığını, 16,2 si etiketlerin yeterince anlaşılır olmadığını ve 11,9 u da etikette ürünle ilgili bilgilerin tamamının yer almadığını ifade etmişlerdir. Araştırma grubunda yer alan öğrencilere gıda alışverişi yaparken ürün etiketinde en çok hangi noktalara dikkat ettikleri sorulmuş; sırasıyla fiyata (66,0), son kullanma tarihine (63,2), ürünün markasına (49,4), üretim tarihine (45,1), raf ömrüne (26,2) ve TSE/ISO 9000 vb. standardının olup olmamasına (24,9) baktıklarını ifade etmişlerdir. Öğrencilere gıda alışverişi yaparken dikkat ettikleri noktaların ne kadar önemli olduğu sorulduğunda öğrencilerin yarısından fazlası (51,5) ürünün doğal ve katkısız olmasının oldukça önemli olduğunu ifade ederken, 63,2 si gıdanın hijyeni ve işlenmesinin oldukça önemli olduğunu belirtmiştir (Tablo 4). Öğrencilerin gıda güvenliği konusunda en çok güvendikleri kaynakların sırasıyla üniversitede aldıkları dersler ve akademisyenler (56,2), bilimsel dergiler ve kitaplar (48,3) ve sağlık personeli (47,9), en az güvenilir gördükleri kaynakların ise magazin dergileri (46,0), gıda satıcıları (41,5) ve radyolar (30,9) olduğu gözlenmiştir. Turk Hij Den Biyol Derg 57

6 Cilt 75 Sayı GIDA OKURYAZARLIĞI VE GIDA GÜVENLIĞI Tablo 2. Gıda alırken tercih edilen sunum şekilleri Tercihler Bazen ambalajlı- Ambalajlı alırım Açık alırım Hiç almam Bazen açık alırım Sakatat et çeşitleri (ciğer, böbrek vb) 28,9 10,9 14,0 46,2 Sıvı yağ (Ayçiçek-zeytinyağı vb) 86,4 1,5 2,6 9,6 Kırmızı et (parça) 36,6 23,4 21,5 18,5 Kırmızı et (kıyma) 37,2 25,5 19,4 17,9 Beyaz et (tavuk) 66,8 8,1 14,0 11,1 Pastırma 42,1 9,6 9,6 38,7 Tereyağı 63,8 11,1 11,9 13,2 Yoğurt 74,9 7,2 10,4 17,4 Peynir 72,6 6,6 11,5 9,4 Sosis 69,8 1,7 3,2 25,3 Salam 71,3 2,1 2,8 23,8 Sucuk 77,4 3,8 5,7 13,0 Zeytin 63,2 12,1 18,3 6,4 Süt 68,3 7,0 16,0 8,7 Turşu 60,9 9,8 11,7 17,7 Tablo 3. Öğrencilerin tüketim alışkanlıklarına ilişkin veriler Tüketim Alışkanlıkları Hiç Çok nadir Bazen Sık sık Daima Sayı Sayı Sayı Sayı Sayı Ambalajlı ürün alırken etiket bilgilerini okur musunuz? 18 3, , , , ,3 Etikette yazılan bilgileri yeterli buluyor musunuz? 36 7, , , ,5 17 3,6 Etikette yer alan bilgilerin gerçeği yansıttığını düşünüyor musunuz? 66 14, , ,0 36 7,7 15 3,2 Etiketteki katkı maddelerini okuduktan sonra satın almaktan vazgeçtiğiniz oldu mu? 68 14, , , ,4 22 4,7 58 Turk Hij Den Biyol Derg

7 Z. İNCEDAL-SONKAYA, E. BALCI ve A. AYAR Cilt 75 Sayı Tablo 4. Öğrencilerin gıda alışverişinde dikkat ettikleri noktaların önem derecesine göre dağılımı Gıda Alışverişinde Dikkat Edilenler Hiç önemli değil Az önemli Önemli Oldukça önemli Fikrim yok Sayı Sayı Sayı Sayı Sayı Doğal ve katkısız ürün olması 13 2,8 29 6, , ,5 5 1,1 Gıdanın işlenmesi ve hijyeni 11 2,3 11 2, , ,2 5 1,1 Gıda maddesinin içeriği 11 2,3 26 5, , ,9 5 1,1 Marka ve firma ismi 16 3, , , ,1 3 0,6 Son kullanma tarihi 3 0,6 9 1, , ,6 5 1,1 Tadı ve lezzeti 1 0,2 5 1, , ,0 3 0,6 Gıda güvenliği 6 1,3 16 3, , ,9 4 0,9 Üretim tarihi 11 2,3 38 8, , ,5 4 0,9 Besin değeri 23 4, , , ,4 12 2,6 Tazelik 7 1,5 6 1, , ,6 4 0,9 Fiyatı 7 1,5 30 6, , ,2 5 1,1 Kalite 4 0,9 12 2, , ,8 6 1,3 Katılımcıların genel olarak gıda ile ilgili ürünleri nereden aldıkları incelendiğinde en fazla tercih edilen yer marketler olmuştur (Tablo 5). Araştırmaya katılan öğrencilerin 62,3 ü gıda maddesinden rahatsızlandığında veya gıdadan şüphelendiğinde ne yapması gerektiğini bildiğini ifade etmiştir. Ülkemizdeki gıda güvenliği ve koruması hakkında öğrencilerin 63,4 ü gıda güvenliğinin yeterince sağlanmadığını belirtmiştir. Öğrencilerin gıda alırken enerji besin değerlerinden hangilerine baktıkları Tablo 6 da gösterilmiştir. Buna göre öğrenciler gıda alırken her zaman sırasıyla protein, enerji, trans yağ ve yağ (21,9, 18,9, 17,4 ve 17,2) içeriğini kontrol ettiklerini belirtmişlerdir. Öğrencilerin çeşitli tutumlara dair önermelere verdikleri cevaplar Tablo 7 de gösterilmiştir. Alınan cevaplara bakıldığında öğrencilerin besin tüketirken öncelikle hijyene dikkat ettikleri (Her zaman sebze ve meyveleri yıkayıp tüketirim 69,4), işlenmemiş çiğ besinlerle temas ettikten sonra ellerini her zaman yıkadıkları (Her zaman çiğ et, tavuk ve balığa dokunduktan sonra başka işe geçmeden önce ellerimi yıkarım 64,3; Her zaman çiğ besinlerle pişmiş besinlerin temasını engelleyecek şekilde dolaba yerleştiririm 40,2) tespit edilmiştir. Bireylerin sosyodemografik özellikleri ile gıda güvenliğine ve gıda okuryazarlığına doğru cevap verme arasındaki ilişki incelendiğinde cinsiyet, yaş, gıda için aylık harcama, gıda güvenliği ve gıda okuryazarlığı arasında anlamlı bir ilişki bulunamamıştır. Turk Hij Den Biyol Derg 59

8 Cilt 75 Sayı GIDA OKURYAZARLIĞI VE GIDA GÜVENLIĞI Tablo 5. Gıda ürünlerinin en fazla tercih edildiği birime göre dağılımı Ürünlerin En Çok Nereden Alındığı Kasap Market Manav Semt pazarı Toptancı Bakkal Seyyar satıcı Diğer Dondurulmuş konserve gıda, 0,0 93,4 0,0 0,0 1,1 0,2 0,0 5,3 Baklagiller ve tahıllar 0,0 79,8 0,0 8,5 4,9 1,7 0,6 4,5 Makarna, bisküvi vb. 0,0 95,5 0,0 0,4 1,1 2,3 0,0 0,6 Peynir, çökelek vb. 0,0 76,4 0,0 10,2 0,4 1,9 0,0 11,1 Süt ve süt ürünleri 0,0 82,8 0,0 4,3 0,2 2,3 0,9 9,6 Sucuk, salam vb. 9,8 87,7 0,0 0,6 0,2 0,9 0,0 0,9 Meyve/sebze 0,0 35,1 45,5 18,3 0,0 0,2 0,0 0,9 Kırmızı et 63,2 35,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,3 Beyaz et 50,0 49,4 0,0 0,0 0,0 0,4 0,0 0,2 Yumurta 3,0 88,7 0,0 2,1 0,2 2,8 0,0 3,2 Ekmek 0,0 60,0 0,0 0,0 0,0 33,8 0,0 6,2 Yoğurt ,9 0,0 0,9 0,0 2,3 0,6 8,3 Tablo 6. Öğrencilerin gıda alırken enerji ve besin ögelerine dikkat etme sıklığı Enerji ve besin öğelerine bakma sıklıkları Hiç Nadiren Bazen Sık sık Her zaman Karbonhidrat 29,1 20,2 20,9 13,0 16,8 Doymuş yağ 30,2 21,3 24,3 11,3 13,0 Trans yağ 27,0 19,6 22,8 13,2 17,4 Protein 22,1 16,0 24,3 15,7 21,9 Enerji 22,6 18,3 21,9 18,3 18,9 Şeker 22,6 17,2 24,9 18,5 16,8 Yağ 23,6 18,7 24,5 16,0 17,2 Tuz 24,7 20,6 23,8 14,3 16,6 Lif 33,4 20,4 21,5 11,9 12,8 60 Turk Hij Den Biyol Derg

9 Z. İNCEDAL-SONKAYA, E. BALCI ve A. AYAR Cilt 75 Sayı Tablo 7. Öğrencilerin verilen tutum ve davranışlara dair önermelere göre tercihlerinin dağılımı Tutum ve Davranışlara Dair Önermeler Hiç Nadiren Bazen Sık sık Her zaman Açıkta satılan besinleri alırım. 22,3 44,0 29,1 3,2 1,3 Besinleri satın alırken ambalajının bozulmamış-yırtılmamış olmasına dikkat ederim. Donmuş besinleri satın alırken çözünmemiş olmasına dikkat ederim. 1,7 5,5 7,7 23,4 61,7 2,3 5,7 13,4 20,0 58,5 Yumurtaları yıkamadan buzdolabına yerleştiririm. 18,3 12,1 17,4 13,4 38,7 Çiğ besinlerle pişmiş besinlerin temasını engelleyecek şekilde dolaba yerleştiririm. 8,7 10,2 19,4 21,5 40,2 Sebze ve meyveleri yıkayıp tüketirim. 2,3 5,1 9,1 14,0 69,4 Küflenmiş besinlerin küflü kısımlarını atarak kalanını tüketirim. 47,4 14,0 17,4 4,9 16,2 Pastörize ve kutu süt yerine açık sütü tercih ederim. 31,5 17,7 23,2 11,9 15,7 Yumurtaya dokunduktan sonra ellerimi yıkarım. 14,0 11,3 18,7 16,0 40,0 Çiğ et, tavuk ve balığa dokunduktan sonra başka işe geçmeden önce ellerimi yıkarım. Herhangi bir gıdayı tüketirken aklıma gelen en son şey hijyendir. Gıdalarda hijyen sanıldığı kadar önemli bir konu değildir. 5,5 6,8 8,3 15,1 64,3 59,1 12,8 8,1 6,0 14,0 72,1 7,2 8,5 4,0 8,1 Benim için yiyeceğin lezzeti hijyenden daha önemlidir. 57,2 16,0 11,3 4,9 10,6 Hijyenik olmayan bir gıdanın hastalanmama neden olacağını düşünmüyorum. Benim için yiyeceğin görünüşü hijyenden daha önemlidir. 63,2 12,6 9,6 4,9 9,8 65,3 10,0 9,4 4,3 11,1 Gıdalarda hijyen konusunu önemsemiyorum. 71,7 8,9 7,2 3,4 8,7 Beni hijyenden çok karnımı doyurmam ilgilendirir. 73,6 8,5 6,4 4,0 7,4 Yiyecek hazırlarken hijyene dikkat etmem. 73,6 8,5 6,4 4,0 7,4 Turk Hij Den Biyol Derg 61

10 Cilt 75 Sayı GIDA OKURYAZARLIĞI VE GIDA GÜVENLIĞI TARTIŞMA Beslenme toplumların ekonomik, sosyal ve kültürel yapılarına bağlıdır. Bu nedenle beslenme alışkanlıkları zamanla değişiklik gösterebilir. Bu çalışmada öğrencilerin gıda tercihlerini etkileyen faktörler, gıda güvenliği ve gıda okuryazarlığı kavramları incelenmiştir. Çalışmada gıda güvenliği tanımını doğru yapan öğrencilerin oranı 15,3 olarak saptanmıştır. Tokat İli Merkez ilçede 248 tüketici ile yapılan bir çalışmada gıda güvenliği kavramını duyanların oranı 51,61 olup, duyanlar içinde doğru tanımlayanların oranı ise 79,69 olarak saptanmıştır (17). Brewer ve Rojas, 402 tüketiciye uyguladıkları anket sonucunda ise tüketicilerin yaklaşık yarısının (47) güvenli gıda tükettiklerini düşündüklerini ortaya koymuşlardır (18). Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi öğrencilerinde yapılan bir başka çalışmada ise gıda güvenliği kavramını bilenlerin oranı 75 olarak bulunmuş, bunda; öğrencilerin tarım ile ilgili bir fakültede okumaları, burada gıda güvenliği ile doğrudan ya da dolaylı ders görme gibi faktörlerin etkili olduğu ifade edilmiştir (19). Ayrıca araştırmada, öğrencilerin öğrenim gördükleri bölüm, yaş, cinsiyet, geldikleri bölge ve yerleşim birimi kriterleri ile gıda güvenliği kavramını tanıma arasında bir ilişki olup olmadığı ortaya koymak amacıyla elde edilen istatistik sonuçlara göre, öğrencilerin bölümleri, yaşları, cinsiyetleri, gelmiş oldukları bölge ve yerleşim birimi kriterleri ile gıda güvenliği kavramını tanımaları arasında herhangi bir ilişki bulunmamıştır. Unusan evde gıda güvenliği bilgisi ve uygulamaları konusunda, 458 kişilik araştırma grubuyla yaptığı çalışma sonucunda, eğitim seviyesinin artması ile gıda güvenliğine yönelik bilgilerin arttığını ancak gıda güvenliğine yönelik davranışların artması ile eğitim seviyesi arasında ilişki olmadığını ortaya koymuştur (20). Benzer sonuçlar bu çalışma sonucunda da bulunmuştur. Çalışmada gıda tercihlerini etkileyen faktörlerin başında kişinin kendi tercihleri (38,9) gelirken ailenin ekonomik durumu (30,6) ve reklamlar (14,5) bunu takip etmektedir. Alpuğuz ve ark. (21) 278 öğrenci ile yaptığı bir çalışmada reklâmlardan etkilendiğini belirten öğrencilerin oranını 0,4 bulmuştur. Demirdağ ve ark. (22) nın çalışmasında bu oran 45; Yaman ve Özgen (23) in araştırmasında ise 19,2 olarak saptanmıştır. Ayrıca araştırıcılar tüketicilerin eğitim seviyesi ve yaşlarının artmasıyla da gıda reklamlarını inandırıcı bulma oranının gittikçe düştüğünü bulmuşlardır. Eğitim seviyesinin artmasına paralel olarak öğrenciler daha bilinçli tüketiciler haline dönüşmekte, gıda seçimlerinde daha etkin karar alabilmelerine olanak sağlamaktadır (21-23). Öğrencilerin gıda maddesi satın alınırken dikkat ettiği noktalarla ilgili elde edilen veriler yapılan diğer araştırmalarda elde edilen verilerle benzerlik göstermektedir. Çalışmada öğrencilerin en çok fiyatına (66) ve son kullanma tarihine (63,2) dikkat ettikleri saptanmıştır. Gözener ve ark. nın çalışmasında son kullanma tarihine dikkat edenlerin oranı 90,38; Alpuğuz ve ark. nın çalışmasında 60,7; Yaman ve Özgen in araştırmasında 57,5 inin fiyat, 78,4 ünün son kullanma tarihine dikkat ettikleri saptanmıştır (19, 21, 23). Yurdagül, 523 tüketici üzerinde uyguladığı anket sonuçlarına göre, tüketicilerin 66,3 ünün etiket bilgilerini okumadıklarını tespit etmiştir (24). Sağlık ın (25) araştırması kapsamında tüketicilerin 25 inin etiket bilgilerini hiçbir zaman okumadıklarını, 75 inin de kısmen okuduğunu tespit etmiştir. Çalışmada cinsiyet ile etiket bilgilerini okuma arasında ilişki bulunmuş ve kadınların erkeklere göre etiket bilgilerini daha çok okudukları saptanmıştır. Ayrıca Sağlık ın araştırmasında olduğu gibi bu araştırmada da kız öğrencilerin, (55,8) erkek öğrencilere (45,0) göre ambalajlı gıdalar alırken etiket bilgilerini daha fazla okudukları tespit edilmiştir (25). Araştırmaya alınan grubun öğrenci olduğu ve gıda için ayrılan aylık ortalama harcamanın asgari seviyede tutulduğu göz önüne alındığında besin maddelerini satın alırken fiyatı daha fazla ön plana çıkarmaktadır. 110 üniversite öğrencisi üzerinde yapılan bir çalışmada besin etiketi üzerinde yer alan kalori ve yağ miktarının öğrencilerin tercihlerini etkilediği 62 Turk Hij Den Biyol Derg

11 Z. İNCEDAL-SONKAYA, E. BALCI ve A. AYAR Cilt 75 Sayı görülmüştür (26). Alpuğuz ve ark. 478 kişilik ortaöğretim ve üniversite öğrencileri ile yaptıkları çalışmasında öğrencilerin 1,5 inin marka, kalori ve üretim tarihinin tercihlerini etkilediği saptanmıştır. Bu çalışmada ise öğrencilerin en sık baktıkları besin değerleri enerji (37,2), yağ (33,2), tuz (30,9) ve karbonhidrat (29,8) olmuştur. Çalışma grubunun ¾ ünü kız öğrencilerin oluşturması ve gıda seçiminde erkek öğrencilere göre daha seçici davranmaları, kilo kontrollerini sağlamaya yönelik bir takım uygulamaları bu sonuçların nedeni olabileceğini düşündürmektedir (21). Çalışma sonucunda öğrencilerin 52,8 i ambalajlı gıdaların etiket bilgilerini bazen yeterli bulurken 28,1 i çoğunlukla yeterli bulduğunu, 29,2 si ise yetersiz bulduklarını belirtmiştir. Literatüre bakıldığında benzer sonuçlar elde edilmiş; 292 tüketiciyle yapılan bir çalışmada 60,6 sında etiket bilgilerini yeterli, 37,7 sinde ise yetersiz buldukları, öğrencilerle yapılan bir başka çalışmada da 75,7 sinde ambalajlı gıdalardaki etiket bilgilerini yeterli, 24,3 ünde yetersiz buldukları gösterilmiştir (21, 27). Etikette gıda ile ilgili yazan bilgiler öğrenciler tarafından anlaşılır bulunmadığından yetersiz olduğu ifade edilmiştir. Araştırmanın yapıldığı yer olan sağlık hizmetleri meslek yüksekokulunda okuyan öğrenciler alanları gereği sağlık, beslenme, gıdaların hazırlanma biçimi ve saklama koşulları gibi konularda bilgi sahibi olmaktadır. Böylece öğrencilerin devam eden hayatlarında besin seçimlerinde daha akılcı davranmaları beklenmektedir. Bu önermeler doğrultusunda öğrencilerin gıdaların seçimi, hazırlanması, pişirilmesi ve saklanması ile ilgili tutumları değerlendirildiğinde derslerde aldıkları bilgilere paralel davrandıkları saptanmıştır. Öğrencilerin neredeyse yarısı açıkta satılan besinleri nadiren tercih ettiklerini, 58,5 i donmuş besinleri satın alırken çözünmemiş olmasına dikkat ettiklerini, 69,4 ü sebze ve meyveleri yıkayarak tükettiklerini, 64,3 ü çiğ et, tavuk ve balığa dokunduktan sonra başka işe geçmeden önce ellerini yıkadıklarını, 71,7 si gıdalarda hijyenin önemli bir konu olduğunu belirtmişlerdir. Sonuç olarak öğrencilerin gıda okuryazarlığı ve gıda güvenliği kavramlarını yeterli düzeyde bilmedikleri saptanmıştır. Ayrıca yapılan analizde öğrencilerin öğrenim gördükleri bölüm, yaş, cinsiyet, ekonomik durum, gıda için aylık harcama miktarı kriterlerinin gıda güvenliği kavramını tanımalarında etkili faktörler olmadığı saptanmıştır. Gıda maddesi satın alırken öğrencilerin kısmen bilinçli davrandıkları, bu bağlamda en fazla dikkat ettikleri hususun gıdanın son tüketim tarihi olduğu, sonrasında besin değerlerine baktıkları tespit edilmiştir. Etikette yer alan bilgilerin daha anlaşılır olması öğrencilerin daha bilinçli seçimler yapmasına yardımcı olacaktır. KAYNAKLAR 1. Dölekoğlu CÖ, Yurdakul O. Adana ilinde hane halkının beslenme düzeyleri ve etkili faktörlerin logit analizi ile belirlenmesi. Akdeniz Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 2004; (8): Topuzoğlu A, Hıdıroğlu S, Ay P, Önsüz F, İkiışık H. Tüketicilerin gıda ürünleri ile ilgili bilgi düzeyleri ve sağlık risklerine karşı tutumları. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2007; 6(4): Anonymous. Food Hygiene, World Health Organization, Food and Agriculture Organization. Pan European conference on food safety and quality; February, Italy, Etiler N. Gıda hijyeni. Sağlık ve Toplum Dergisi, 2001; (3): Bosi AT. Gıda güvenliği ve güvencesi. Türk Belediyecilik Sempozyumu 2003 (SABEM) [Erişim tarihi: ]. 6. Hekimci F. Tüketici bilincinin milli ekonomiye katkıları. [Erişim tarihi: ]. 7. Demirel Y, Yoldaş MA. Yeni ekonomide tüketici satın alma davranışlarını etkileyen faktörler. Pazarlama Dünyası Dergisi, 2005; (3): Turk Hij Den Biyol Derg 63

12 Cilt 75 Sayı GIDA OKURYAZARLIĞI VE GIDA GÜVENLIĞI 8. Velardo S. The nuances of health literacy, nutrition literacy, and food literacy. Journal Of Nutrition Education And Behavior, 2015; 47(4): Vidgen HA, Gallegos D. What is food literacy and does it influence what we eat: a study of Australian food experts. Queensland University of Technology, Brisbane, Queensland, Australia eprints.qut.edu.au/45902/1/45902p.pdf [Erişim tarihi: ]. 10. Brooks N, Begley A. Adolescent food literacy programmes: a review of the literature. Nutrition & Dietetics, 2014; 71(3): Thomas H, Irwin J. Cook ıt up! A community-based cooking program for at-risk youth: overview of a food literacy ıntervention. Bmc Research Notes, 2011; 4(1): Kimura A. Food education as food literacy: privatized and gendered food knowledge ın contemporary japan. Agriculture And Human Values, 2011; 28(4): Block L, Grier S, Childers T, Davis B, Ebert J, Kumanyika S, et al. From nutrients to nurturance: a conceptual ıntroduction to food well-being. Journal Of Public Policy & Marketing, 2011; 30(1): Sumner J. Food literacy and adult education: learning to read the world by eating. The Canadian Journal For The Study Of Adult Education (Online), 2013; 25(2): Robertson C. Safety, Nutrition and health in early education. New York: Delmar Publishers Garayoa R, Cordoba M, Garcia-Jalon I, SanchezVillegas A, Vitas A.I. Relationship between consumer food safety knowledge and reported behavior among students from health sciences in one region of spain. Journal of Food Protection, 2005; 68 (12): Bal HSG, Göktolga ZG, Karkacier O. Gıda güvenliği konusunda tüketici bilincinin incelenmesi. Tokat ili örneği. Tarım Ekonomisi Dergisi, 2006; 12(1): Brewer MS, Rojas M. Consumer attitudes toward ıssues in food safety. Journal of Food Safety, 2008; 28: Gözener B, Büyükbay EO, Sayılı M. Gıda güvenliği konusunda öğrencilerin bilgi düzeylerinin incelenmesi. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 2009; 26(2): Unusan N. Consumer food safety knovledge and practices in the home in Turkey. Food Control, 2007; 18: Alpuğuz G, Erkoç F, Mutluer B, Selvi M. Gençlerin (14-24 yaş) gıda hijyeni ve ambalajlı gıdaların tüketimi konusundaki bilgi ve davranışlarının incelenmesi. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 2009;66 (3): Demirdağ K, Ova G, Gölge E, Düşel D, Akın V. Gıda reklamlarının tüketici üzerine etkileriyle ilgili bir araştırma. Gıda, Aralık, 2003; Yaman M, Özgen L. Üniversite öğrencilerinin yurtlarındaki besin hijyeni yaklaşımları ve besin hazırlama uygulamaları. Gazi Üniversitesi Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi, 2007; (20): Yurdagül M. Tüketicilerin gıda katkı maddeleri ile ilgili bilgi ve uygulamaları. Beslenme ve Diyet Dergisi, 1991; 20 (2): Sağlık E. Perakende gıda ürünlerinde etiketin önemi, tüketiciler üzerindeki etkileri ve Erzurum ölçeğinde bir alan araştırması. Atatürk Üniversitesi. Yüksek Lisans Tezi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kolodinsky J, Green J, Michahelles M, Harvey-Berino JR. The use of nutritional labels by college students in a food-court setting. Journal of American College of Health, 2008; 57(3): Albayrak M. Ankara İlinde gıda maddeleri paketleme ve etiketleme bilgileri hakkında tüketicilerin bilinç düzeyinin ölçülmesi. Gıda maddeleri alım yerleri ve ambalaj üzerine bir çalışma. Ankara: Türkiye Ziraat Odaları Birliği Yayınları, Turk Hij Den Biyol Derg