Canlılarda Üreme, Büyüme ve Gelişme

Transkript

1 Canlılarda Üreme, Büyüme ve Gelişme

2 t. Canlılığın Temlli: Hücre jsjeler Öğreneceğiz? v Hücreninin keşfini ve tanımını açıklamayı Canlılarda görülen ortak özelliklerin neler olduğunu Doğada bulunan hücreler çok hücreli veya tek hücreli olabilir. Vücudu bir hücreden oluşan hücreler tek hücreli canlıdır. Bakteri, amip, öglena ve paramesyum gibi canlılar tek hücrelidir. Vücudu doku ve organlardan oluşan canlılar çok hücrelidir. Şapkalı mantar, bitki ve hayvanlar çok hücrelidir. Hücreninin yapısını ve görevlerini açıklamayı v Çekirdek zarı olmayan ve çekirdek zarı olan hücreleri karşılaştırmayı v Canlıların organizasyonunu açıklamayı Anahtar Kavramlar > Hücre v Organizma "v Organel Nierien Öğreneceğiz? Hücre, canlıların canlılık özelliği gösteren en küçük birimdir. Hücre öğrenildiğinde canlı yaşamı ve canlılık olayları daha iyi anlaşılacaktır. E ti Hücre kavramı ilk olarak 1665'te Robert Hooke (Rabırt Huk) tarafından kullanılmıştır. Robert Hook, şişe mantarından aldığı bir kesiti mikroskopta incelediğinde yukarıdaki şekle benzer görüntülerle karşılaşmıştır. Bu gözeneklere, "boş odacık'' anlamına gelen hücre adım vermiştir. Ancak daha sonra yapılan çalışmalar sonucu hücrenin boş bir yapı olmadığı, canlının hayafsal faaliyetlerinin gerçekleştiği bir yapı olduğu görülmüştür. CANLILIK HÜCREYLE BAŞLAR ^ İfiffeo Doğa canlı ve cansız varlıklardan meydana gelmiştir. Canlı varlıklar beslenme, büyüme, çoğalma, boşaltım, irkilme, enerji üretme gibi çok sayıda canlılık özelliğine sahiptir. Çevremizdeki bir köpeğin, bir sineğin ve bir ağacın, bir bakterinin, bir balığın canlı olduğunu, bir molekülün, bir kayanın ise cansız olduğunu yaşamsal olayları gerçekleştirip gerçekleştirmemesine göre değerlendirebiliriz. Poster tarlar, bitkiler ve hayvanlar şeklinde gruplandırılarak incelenebilir. Hücre, canlıları meydana getiren küçük vücut birimleridir. Tuğlalardan binaların yapılm ası gibi, hücrelerden de canlılar m eydana gelir.

3 Canlılığın Temeli: Hücre Hücrenin bazı özellikleri şunlardır: Canlılar bir ya da daha fazla hücreden meydana gelmiştir. Hücredeki yapı ve yaşam olaylarının şifrelendiği maddelere kalıtım maddesi adı verilir. Kalıtım maddeleri hücredeki tüm yaşam olayları ile çoğalmasının kontrol edilmesini sağlar. Kalıtım maddesini çekirdekte taşıyan hücrelere gelişmiş & toster Deri hücreleri hücre, kalıtım maddesini sitoplazmada dağınık olarak taşıyan hücrelere de ilkel hücre adı verilir. Bitki, insan, hayvan ve mantar, amip, öglena ve paramesyum hücreleri gelişmiş hücre çeşitine sahiptir. Bakteri hücreleri ise ilkel hücre tipine sahiptir. Paramesyum Öglena ve param esyum tek hücreden m eydana gelmiş canlılardır. İnsan ise trilyonlarca hücreden oluşur. Hücreler çok küçüktür ve mikroskop altında incelenebilir. Hücreler bölünerek çoğalırlar. Canlının özelliklerini taşıyan kalıtım maddeleri (kromozomlar) hücrelerde bulunur. Bakteri hücresi Bitki hücresi Hayvan hücresi Çekirdek Kalıtım maddesi Çekirdek Bilgi Hâzinesi Poster i Hücreler genelde ışık mikroskobu ile görülür. Örneğin yaprak, deri, kas ve kemik hücreleri ışık mikroskobuyla görülebilir. Hücre bölümleri ve yapıları ise elektron mik Hücreler canlının özelliğini taşır. Hücreler bölünerek çoğalır. roskobuyla incelenir. Hücreler genel olarak; hücre zarı, sitoplazma ve çekirdek olmak üzere üç kısımdan meydana gelir. Hücre zarı, hücreyi dış ortamdan ayıran ve hücre içi ile dışı arasındaki madde giriş çıkışını kontrol eden kısımdır. Sitoplazma, hücrede metabolik olayların gerçekleştiği sıvı kısımdır. Çekirdek ise, kalıtım maddelerinin bulunduğu ve Ö rn e k - 1 İlkel hücreler ile gelişmiş hücreler arasında; I. Kalıtım maddesinin çekirdek içerisinde bulunması II. Bölünerek yeni hücreler meydana getirme III. Beslenme, büyüme ve gelişme hücre yönetiminin sağlandığı merkezdir. şeklindeki özelliklerden hangileri ortaktır? Hücre zarı ek A) Yalnız I C) II ve III D) I, II ve III Çözüm Poster H ücrenin tem el yapısı; hücre zarı, sitoplazm a ve çekirdekten m eydana gelir. İlkel hücrelerde çekirdek yapısı yoktur. Bundan dolayı kalıtım yapıları sitoplazmada dağınık olarak bulunur. Gelişmiş hücrelerde kalıtım yapıları çekirdek içerisinde bulunur. Tüm hücre ve canlılar beslenir, büyür, gelişirler. Gelişmesini tamamlayan hücreler bölünerek kendine benzer yeni hücreler meydana getirebilir. 15

4 Canlılığın Temeli: Hücre i to ter Hücrenin etrafını çevreleyen örtüye hücre zarı adı verilir. Hücre zarı, molekül yapısından dolayı dayanıklıdır ve hücreye şekil verir, çeşitli dış etkilerden hücre yapılarını korur. Zar üzerinden hücreye madde geçişi sağlanır. Hücre zarı seçici geçirgen özelliğe sahiptir. Maddeler hücreye seçilerek alınır. Zarın bu özelliğinden dolayı faydalı maddelerin hücreye alınması, zararlı maddelerinin hücreye girişinin önlenmesi sağlanır. Bu nedenle zar canlı ve esnek bir yapıya sahiptir. Hücre içinde meydana gele metabolik atık maddeler, zarda bulunan açıklıklardan hücre dışına atılır. Böylece hücrenin boşaltım yapması sağlanmış olur. Çekirdek ve hücre zarı arasında sitoplazma yer alır. Sitoplazmada özel görevler yapan organeller vardır. Karbonhidrat Protein Hücre zarının m olekül yapış Sitoplazma Hayvan Hücresindeki yapılar TV. i. Çekirdekçik Hü(re zarı Mitokondri Hücrenin enerji santrali şeklinde görev yapar. Hücrede besinleri parçalayarak enerji açığa çıkarmakla görevli organeldir. Mitokondride besinlerden oksijen kullanılarak enerji üreti mi sağlanır. Ribozom Endoplazmik retikulum Lizozom Enerji gereksinimi fazla olan hücrelerde, mitokondri sayısı normalden fazla olur. Örneğin kas, sinir ve karaciğer hücrelerinde diğer hücrelere göre daha fazla sayıda mitokondri bulunduğu gözlenir. M itokondri Sentrozom Golgi cisimciği Koful Yapısında çok sayıda sindirim enziminin bulunduğu organeldir. Hücre içindeki büyük moleküllü besinlerin parçalandığı organeldir. Hücre içi sindiriminde görev yapmaktadır. Lizozom enzimleri Lizozom S entrioller Hücredeki en küçük yapılı organeldir ve tüm hücrelerde ortak olarak bulunur. Hücrenin kendine özgü protein oluşumunda görev yapmaktadır. Sitoplazma sıvısında serbest halde bulunur. Hayvan hücrelerinde çiftler halinde yer alan bir organeldir. Hücrelerin bölünerek çoğalmasında görev yapar. Ribozom

5 Canlılığın Temeli: Hücre L I Çekirdek Endoplazmik retikulum kanalları Hücrenin en önemli yapısıdır. İçerisinde hücrenin kalıtım yapılannı bulundurur. Kalıtım yapıları yardımıyla hücrenin yönetim merkezi özelliğine sahip olur. Hücrede meydana gelen tüm yaşamsal olayları kontrol eder ve gerçekleşmesini düzenler. Hücre çekirdeğinin etkinliğini kaybetmesi durumunda hücre yaşayamaz ve çoğa- lamaz. Çekirdek gelişmiş hücre tipine sahip olan hücrelerde yer alır. Sitoplazmada, ince kanalcıklar veya tüp şeklinde borulardan oluşan organeldir. Hücre zarı ile sitoplaz- ma arasında yer alır. Hücre yapıları ve organeller arasında madde iletiminde görev yapar. Kloroplast sıvısı Bitki hücrelerinde bulunur. Işıklı ortamda karbondioksit ve su kullanarak besin ve oksijen üretir. Kloroplastta gerçekleşen bu olaya fotosentez adı verilir. Kloroplast organelleri bitkinin yaprak ve diğer yeşil kısımlarında bulunur. Kök, tohum, meyve içi, gövde içi gibi kısımlardaki bitki hücrelerinde kloroplast bulunmaz. Kloroplast yeşil renkli maddeleri içerdiği için bulunduğu bitki kısmının yeşil görünmesini sağlar. Endoplazm ik retikulum Hücre zarı Mitokondri Çekirdek Kloroplast Çekirdekçik m Sitoplazma Salgı kesesi * r * ^ ^ Besinlerden salgı maddelerinin üretilmesini sağlar. Hücre içinde salgı maddelerinin üretilmesi, paketlenmesi ve salgılanmasında görevlidir. G olgi cisim ciği Hücrede; fazla ve atık maddelerin ve bazı sıvıların toplandığı kese şeklindeki organeldir. Örneğin meyvelerde sıvı maddeler kofullarda depo edilir. Bitki hücrelerinde büyük ve az sayıda bulunur. Hayvan hücrelerinde ise küçük ve çok sayıda koful bulunmaktadır. Hücre duvarı hücre zarını çevreleyen ikinci örtüdür. Cansız ve dayanıklı bir yapıya sahiptir. Bitkiye desteklik ve koruma sağlar. Bitki hücrelerinde bulunur. Hücre livarı

6 Canlılığın Temeli: Hücre Canlılık Özellikleri Canlıların tümünde bulunan canlılık özelliklerine canlıların ortak özellikleri denir. Canlılar; üreme, büyüme, beslenme, boşaltım, solunum, hareket etme ve uyarılara tepki verme gibi ortak özelliklere sahiptir. Canlılık özelliklerinin büyük bir kısmı hücre içerisinde meydana gelmektedir. Hücreler bölünerek çoğalır, büyür ve gelişir. Bazı hücreler hareket eder. Ayrıca bütün hücreler enerji üretir. Hücreler enerji üretirken besin ve oksijen kullanır. Hücresel faaliyetler sonucunda açığa çıkan boşaltım maddeleri ise uzaklaştırılır. Bu nedenle hücreler, bir organizmanın sahip olduğu ya şamsal özelliklerin çoğuna sahiptirler. I PUter Bazı hayvanlar etle beslenir Bazı hayvanlar otla beslenir. H areket ve davranış canlıların tem el özelliğidir. Hücre çeşitleri Canlılar aynı anda solunum, sindirim, dolaşım ve hareket gibi faaliyetleri gerçekleştirebilir. Bu faaliyetlerin gerçekleşmesi için birbirinden farklı özellikte hücrelerin görev alması gerekir. Hücreler görevlerine göre yapısal ve işlevsel farklılıklar^ gösterir. Örneğin bir insanın kas hücresi, sinir hücresi, epitel hücresi, kıkırdak hücresi ve kemik hücresinin görevleri-j ne uygun olarak değişik şekillerde olduğu gözlenir. Aşağıdaki hücreleri inceleyerek bu farklılığı daha iyi anlayabilirsiniz.

7 Canhlığsn Tem eli: Hücre Çok hücreli organizmalarda ise, canlı organizasyonun en küçük yapısal birimi bir hücredir. Hücreler dokuları, dokular organları, organlar sistemleri, sistemler de organizmayı oluşturur. Düz kos hücreleri Çizgili kas hücreleri Taşıma hücreleri Deri hücreleri Sinir hücreleri Çekirdek Kromozomlar Mitokondri Ribozomlar Kloroplasl Kofu! Endoplozmik retikulum Hücre zarı Hücrenin canlıyı meydana getiren canlı bir birim olduğunu ve bu birimin organel adı verilen alt yapılardan meydan geldiğini; organellerden her birinin de özel bir görevinin olduğunu öğrendiniz. Bu haliyle hücreyi bir fabrikaya benzetebiliriz. Ancak hücrenin en kompleks bir fabrikadan daha kompleks olduğunu unutmayalım. Bu bilgilere göre, hücre yapılarıyla, şekildeki fabrikanın yapı ve elemanlarını görev yönüyle karşılaştırınız. Hücreler Canlıyı Oluşturur Çok hücreli canlılarda; sindirim, solunum, boşaltım, üreme gibi canlılık olaylarını gerçekleştiren hücre grupları vardır. Bitki ve hayvanların vücutları dokulardan m eydana gelir. Yapı ve görevleri aynı olan hücrelerin biraraya gelerek oluşturduğu hücre topluluklarına doku denir. Doku, bitki ve hayvanların vücut organizasyonunda görülür. Hayvan dokularına örnek olarak; kemik doku, kas doku, kan doku, epitel doku, sinir doku ve kıkırdak dokuyu verebiliriz. Bitkilerde de iletim doku, salgı doku, meristem doku, temel doku gibi hücrelerle organizasyon sağlanır. Yine özel bir görevi gerçekleştirmek için iki ya da daha benzer yapıdaki dokunun oluşturduğu bütünlüğe o denir. Örneğin akciğer, karaciğer, böbrek ve kalp birer organdır. Belli bir görevi yerine getiren organların bir araya gelerek oluşturduğu canlı yapıya sistem adı verilir. Sindirim sistemi, dolaşım sistemi, boşaltım sistemi gibi. Sistemler bir araya gelerek organizmayı (canlı) oluşturur. Hücrelerden dokular, dokulardan sistemler, sistemlerden ise organizma meydana gelir. Sistem Birlikte çalı an < Hücre Organ Doku Benzer hücreler dokuları oluşturmak için gruplanmıştır. Organizma

8 Bitki - Hayvan Hücrelerinin Karşılaştırılması Bitki ve hayvan hücrelerinde; çekirdek, hücre zarı, mitokondri ve ribozom gibi birçok organel ortak olarak bulunur. Bitki ve hayvan hû releri gelişmiş hücre yapısına sahiptir. Ortak yönleri oldukça fazladır. Bununla birlikte iki hücre tipi arasında bazı farklılıklar görülür. Aşağıda bu farklardan bazıları karşılaştırılmalı olarak verilmiştir. Golgi cisimciği Hücre duvarı Ribozomlar Kloroplast * Mitokondri Ribozomlar Lizozom Mitokondri Lizozom oııupıa^ııid - Golgi cisimciği Bitki hücresinin kısımları Hayvan hücresinin kısımları BİTKİ ve HAYVAN HÜCRELERİ ARASINDAKİ FARKLILIKLAR Kloroplast bulunur. Sentrozom bulunmaz. BİTKİ HÜCRELERİ Kofulları az sayıda ve büyüktür. Hücreyi çevreleyen sert yapılı hücre çeperi (hücre duvarı) bulunur. Genellikle köşeli bir şekle sahiptir. HAYVAN HÜCRELERİ Kloroplast bulunmaz. Sentrozom bulunur. Kofulları çok sayıda ve küçüktür. Hücre çeperi bulunmaz. Genellikle yuvarlak bir şekle sahiptir. Örnek-2 * Çekirdek Sentrioller Ribozom Çözüm Hücre duvarı ve kloroplast olmadığı için hayvan hücresidir. Yine sentriollerin bulunması hayvan hücresi olduğunu gösterir. Mitokondrisi olduğu için enerji üretir. Bölünebilir. Çünkü çekirdeği bulunmaktadır. Bu nedenle kesin olarak bölünemez diyemeyiz. Cevap D Mitokondri Yukarıda şekilde gösterilen hücreyle ilgili aşağıda verilenlerden hangisi belirlenemez? A) Hayvan hücresidir. B) Protein sentezleyebilir. C) İhtiyacı olan enerjiyi üretir. D) Bölünerek çoğalamaz. Hücrelerin bölünerek çoğalması, kalıtım yapısı taşıması, dış ortamla madde alışverişi yapması, enerji üretmesi, büyüme ve gelişmesi, duyarlı olması, yeni maddeler sentezlemesi gibi yaşamsal olaylar bir hücrenin canlı olduğunu göstermede kullanılabilir.

9 ETKİNLİKLER Hücre konusu bittikten sonra öğrenciler, üzerinde sorular olan kartlardan birer tane aldılar. Birbirlerine soruları sorup doğru cevapları bulmaya çalıştılar. Aralarında geçen diyaloğu aşağıda verilen kavramlarla doğru bir şekilde tamamlayınız. Bendeki kartta şöyle bir soru var: Sadece bitki hücrelerinin yeşil kısımlarında bulunan organel ve görevi nedir? olmalı. Görevi de yaparak bitkinin besin üretmesini sağlamaktır. Benim sorum da şu: Hücrenin yönetim merkezi neresidir? Tabiki. Genellikle hücrenin bulunur. Hem bitki hem de hayvan hücrelerinde bulunan, enerji üretim merkezi olan organel hangisidir? Bitki ve hayvan hücrelerinde ortak olduğuna göre... olabilir mi acaba? Hayır, enerji üreten bölümü sorduğu için doğru cevap dir. Sadece hayvan hücrelerinde bulunan o rg a n e l dur. Sıra bende. Hücre zarının bazı maddeleri geçirip, bazı maddeleri geçirmemesi özelliğine ne denir? Bu özelliğe denir. Sorular bitti mi? Ben daha sorumu soramadım. Hücrede bulunan yumurta akına benzeyen yapı nedir? Hücrede olaylarının pek çoğunun gerçekleştiği bu yapının adı dır. Aşağıdaki cümleleri uygun kelimeyi seçerek tamamlayınız. 1. Canlının yapı birimi. (hücredir / organeldir) 2. Bütün hücrelerde kloroplast. (bulunur / bulunmaz) 3. Hayvan hücresinin ş e k l i. (ovaldir / köşelidir) 4. Hücrede besinin üretildiği y e r. (mitokondridir / kloroplasttır) 5. Bitki hücresinde kofullar. (az sayıdadır / çok sayıdadır) 6. Hücrenin yönetimini sağlayan yapı 7. Bitki hücrelerinde hücre zarı dışında sert ve dayanıklı bir yapı. (sitoplazmadır / çekirdektir). (vardır / yoktur) 8. Bitki hücrelerinde sentrioller 9. Hücrede yumurta akına benzeyen yapı. (bulunur / bulunmaz). (sitoplazmadır / hücre zarıdır) 10. Hücre zarı. (serttir / seçici - geçirgendir)

10 ETKIIMJLIKLH s *r (goşluk <poldurroa j - Aşağıdaki görseller, farklı canlılara ait hücre örnekleridir. Hücrelerin hangi canlı grubuna ait olabileceğini, hücre- WuB lerde bulunan yapılar ile organellerin isimlerini ve görevlerini yazınız.... Hücresi Hücresi & Tuğla Duvar 4 Sınıf Okul i I I I I I I V Yukarıda verilen şemada tuğladan okul binasına kadar olan örneğe benzer şekilde, aşağıdaki kavramları sıralayınız. Numaralarla kavrama ait harfleri eşleştiriniz. S O Organ Hücre 4 Organizma 4 Doku Sistem I I I I I I I V 22

11 Hücrelerde bulunan bazı organellerin görevleri, insanlarda bulunan bazı organların görevlerine benzerlik gösterir. Buna göre aşağıdakilerden hangisinde, verilen organel ile organ arasında görev yönüyle bir benzerlik bulunmaz? A) Lizozom - Mide B) Hücre zarı - Deri C) Endoplazmik retikulum - Damarlar D) Mitokondri - Beyin A n a lii Analiz Sonucu no Büyük yapılı karbon Küçük yapılı karbonhidrat hidrat t % 96 % 4 2 % 22 % Aşağıdakilerden hangisi, insan hücrelerinde bulunan zarın özelliklerinden birisi değildir? A) Hücreyi koruma ve şekil verme B) Besinleri parçalayıp enerji üretme C) Hücre içine alınacak maddeleri seçme D) Canlı olma 5. Hücrelerdeki mitokondri organeli; I. Bitki ve hayvan hücrelerinde bulunma II. Hücrede kullanılacak enerjinin üretilmesini sağlama III. Su ve karbondioksitten besin sentezleme özelliklerinden hangilerine sahiptir? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III 3 % 8 % 92 Hayvan hücresinin bir organelinin içeriği onar dakika arayla analiz edilmiş ve sonuçlar yukarıdaki tabloda gösterilmiştir. Tabloda belirtilen olaylar, aşağıdaki organellerden hangisiyle ilgilidir? A) Lizozom B) Mitokondri C) Kloroplast D) Endoplazmik retikulum 6. Hücrelerde meydana gelen; I. Protein sentezi yapma II. Salgı sentezi yapma III. Kalıtım maddesi bulundurma şeklindeki olaylardan hangileri bitki ve hayvan hücrelerinde ortaktır? A) YalnızI B) İv e li C) I ve III D) I, II ve III i. Aşağıdakilerden hangisi bitki hücresini hayvan hücresinden ayıran özelliklerden birisidir? A) Protein sentezleme B) Besin ve oksijen üretme C) Dış ortamla madde alışverişi yapma D) Enerji üretme 7. Aşağıdaki hücresel yapılardan hangisinin, karşısındaki olayla bir ilgisi yoktur? A) Ribozom - Protein sentezleme B) Kloroplast - Fotosentezle besin yapma C) Çekirdek - Kalıtsal madde bulundurma D) Hücre zarı - Artık maddeleri depolama 23

12 8. Bazı özellikleri, X hücresinin çekirdeği yoktur, ribozomu vardır. 11. Aşağıdaki şekilde bir hücreli su yosunu türleri ile yapılan bir deney gösterilmiştir. Y hücresinin sentrozomu bulunur. Z hücresinde, hücre zarının çevresinde cansız hücre duvarı bulunur. şeklinde olan X, Y ve Z hücreleri hangi canlılara ait olabilir? A) Bakteri B) Tavuk C) Marul D) Fasulye Hamsi Havuç Bakteri Soğan Fasulye Bakteri Patlıcan Kedi Bu deneyden aşağıdakilerden hangisi çıkarılabilir? 9. / N Bir organizmanın, canlılık özelliği gösterebilen en küçük yapı birimiyim. A) Çekirdek canlının özelliklerini taşır. B) Çekirdeği olmayan bir hücre bölünebilir. C) Çekirdek canlını ortamına uyumunu güçleştirir. D) Çekirdeği bulunan hücreler bölünmek zorundadır. Yukarıda kendisini tanımlayan X, aşağıda verilenlerden hangisidir? B) 12. Şekilde amipin çekirdeği çıkarılınca, çekirdek ve sitoplazmanın öldüğü görülmektedir. Çekirdek çok az bir sitoplazmayla ayrıldığında hayatsal faaliyetlerin devam ettiği, sitoplazmanın kendini tamamladığı gözleniyor. Organel D) Hücre Doku Bu deneyden, çekirdekle ilgili olarak; 10. İlkel hücreler ile gelişmiş hücrelerde, aşağıdakilerden hangisi ortaktır? A) Hücre zarı bulundurma B) Çekirdek bulundurma C) Mitokondri bulundurma D) Bitki ve hayvanların vücudunda bulunma I. Hücredeki canlılık olaylarının devamını sağlar. II. Kalıtsal özellikleri yeni nesillere aktarır. III. Hücrenin bölünüp çoğalmasını sağlar. özelliklerinden hangileri belirlenemez? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) II ve III

13 Testin Çözümleri Lizozomda hücre içindeki besinlerin sindirimi görülür. Bu nedenle midenin görevine benzerlik gösterir. Endoplazmik retikulumla hücre içinde madde taşıması yapılır. Damarlarla vücudumuzda madde taşınması gerçekleştirilir. Hücre zarı deri gibi, hücreyi çevrelediği için görevi, derinin görevine benzerlik gösterir. Mitokondri solunumla hücreye enerji üretir. Cevap D Ribozom, bütün hücrelerde bulunur. Protein sentezinin yapıldığı organeldir. Kloroplast, bitki hücrelerinde fotosentezin yapıldığı organeldir. Çekirdek, hücrenin yönetim ve kalıtım merkezidir. Madde alış verişi hücre zarında gerçekleşir. Artık ve fazlalık maddeler kofulda depolanır. Cevap D I. Mitokondride besinler parçalanarak enerji üretilir. Kloroplast fotosentezle besin üretir. Endoplazmik retikulumda taşıma olayı gerçekleşir. Lizozomda ise, besinler yapı taşlarına ayrılarak hücre içi sindirim yapılır. Cevap A Bakteriler ilkel hücre yapısına sahip olup, hücre organeli olarak ribozom bulunur, çekirdek bulunmaz. Sentrozom, hayvan hücrelerinde bulunur. Hücre duvarı, bitki hücrelerinde görülür. Hücre duvarı cansız olup, hücreyi korur. Cevap A 3. Protein sentezi, enerji üretimi ve madde alışverişi bütün hücrelerde ortaktır. Besin ve oksijen üretimi bitki hücrelerinde gerçekleşir. Bu nedenle besin ve oksijeni, kloroplast taşıyan yaprak hücreleri üretir. Cevap B 9. Bir canlının canlılık özelliği gösteren en küçük parçasına hücre adı verilir. Hücredeki özel görevler yapan kısımlar organeldir. Aynı yapı ve göreve sahip hücreler dokuları meydana getirir. Maddenin en küçük yapıtaşı da atomdur. Cevap C E 4. Hücre zarı, bütün hücrelerde bulunur. Hücreyi dış etkilerden korur ve şekil verir. Hücre zarından küçük moleküllü ve hücre için gerekli olan maddeler seçilerek alınır. Bu nedenle seçici geçirgen ve canlıdır. Zarda enerji üretilmez. Hücre işlevlerinde kullanılan enerji, mitokondride üretilir. Cevap B M 10. Çekirdek ve ribozom dışındaki organelleri taşımayan hücreler ilkel hücrelerdir. Bitki ve hayvan hücreleri zarı, sitoplazma, çekirdek ve organelleri bulunduran hücreler gelişmiş hücredir. Cevap A 11. Çekirdek hücrenin kalıtım maddelerini taşır. Bu neden 3. Mitokondri organeli besin ve oksijen moleküllerini kullanarak enerji üretilmesini sağlar. Mitokondri bitki ve hayvan hücrelerinde ortaktır. Mitokondri sentez etkinliği sırasında karbondioksit, su ve ısı üretimini sağlar. Cevap B le, hücre yönetimi ve kalıtsal özelliklerin yeni hücrelere taşınması çekirdekle olur. Canlının ortamına uyum sağlaması da kalıtsal yapısıyla ilgilidir. Her çekirdeği bulunan hücre bölünmez. Örneğin sinir hücrelerinin çekirdeği olmasına rağmen bölünme gerçekleşmez. Cevap A Protein sentezi ribozom organelinde yapılır, salgı sentezi golgi organelinde yapılır, kalıtım maddeleri çekirdekte bulunur. Ribozom, golgi ve çekirdek hem bitki hem de havyan hücrelerinde ortaktır. Cevap D 12. Şekilde görüldüğü gibi çekirdeği olmayan hücre ölmüştür. Bu durum çekirdeğin canlılık olaylarında etkili olduğunu göstermiştir. Bu şekildeki veriler, çekirdekle bölünme arasındaki ilişkiyi belirlemek için yeterli değildir. Cevap D 2 5

14 1. Aşağıdakilerden hangisi bakteri, bitki ve hayvan hücreleri arasında farklılık göstermez? 5. Hücreyi dış etkilerden koruma görevi aşağıdak hücre ile ilgili yapılardan hangisine aittir? A) Fotosentezle besin sentezleme B) Mitokondride besin ve oksijenden enerji üretme C) Kalıtım yapılarını çekirdekte bulundurma D) Seçici geçirgen hücre zarı bulundurma A) Sitoplazma C) Koful B) Çekirdek D) Hücre zarı Ayşe: Hayvan hücrelerinde büyük ve az sayıda koful vardır. Fuat: Mitokondri hücrenin enerji üretim merkezidir. Ayşe ve Fuat ın söyledikleriyle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Ayşe nin söylediği doğrudur. B) Her ikisinin söylediği de doğrudur. C) Ayşe nin ki yanlış, Fuat ın ki doğrudur. D) Her ikisinin de söylediği yanlıştır. Şekilde hayvan hücresinin bölümleri numaralarla! gösterilmiştir. Belirtilen hücre yapılarından hangisi bitki hücrelerinde bulunmaz? A) 1 B) 2 C) 5 D) 7 E o N 3. - Kloroplast - Mitokondri - Çekirdek Aşağıda verilen görevlerden hangisi yukarıdaki hücre kısımlarından birisiyle ilgili değildir? A) Besin, su ve atık madde depo eder. B) Enerji üretimini gerçekleştirir. C) Besin üretimi yapar. D) Hücredeki canlılık olaylarını yönetir. 7. Kloroplast taşıyan hücreler besin üretimi yapar. Bu ifadeye göre hangisi besin üretimi yapmaz? A) Soğan C) Çam B) Tavuk D) Lahana 8. Aşağıdaki canlı yapıların hangisini oluşturan hücreler yapı ve özellik olarak diğerlerinden oldukça farklıdır? A) B) 4. Aşağıda verilenlerden hangisi kloroplast ve mitokondri için ortak değildir? A) Canlı yaşamı için gerekli olma B) Bitki hücrelerinde birlikte bulunma C) Oksijen kullanma ve enerji üretme Yeşil yaprak hücresi D) Beyin sinir hücresi m D) Gelişmiş yapılı hücrelerde bulunma Havuç kök hücresi Elma hücresi 26

15 . Bir görevi yapmak için biraraya gelmiş aynı özellikte hücrelerden meydana gelen topluluğa doku denir. 12. I. Çekirdek II. Hücre zarı III. Sitoplazma Yukarıda verilen hücre kısımlarının dıştan içe doğru sıralanışı aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) ll- lll- l C) III- I- II B) I- D) II Yukarıda verilen şekillerden hangisi bu tanımla ilgili değildir? A) B) II C) III D) IV 13. Vardır Yoktur Bitki Hücresi Ribozom I 0. Aşağıdaki özellik veya etkinliklerden hangisi, hücrenin canlı olduğunu göstermez? A) Sulu ortamda hareket etme B) Büyüyüp gelişme C) Enerji üretme ve kullanma D) Besin moleküllerinden oluşma Hayvan Hücresi II Kloroplast Yukarıda verilen tablo bitki ve hayvan hücrelerinde bulunan ve bulunmayan bazı yapıları göstermektedir. Buna göre I ve II numaralı yerlere aşağıdakilerden hangisi gelebilir? a A) Koful Kloroplast 1. Şekillerde insan vücudunda bulunan bazı yapılar verilmiştir. B) Hücre çeperi C) Sentrozom D) Sentrozom Golgi cisimciği Mitokondri Hücre çeperi 14. Buna göre numaralandırılan yapılar aşağıdakilerden hangileriyle adlandırılır? I II III A) Doku Sistem Organ B) Organ Sistem Hücre C) Sistem Doku Organ D) Doku Organ Sistem Yukarıdaki grafikte, bir hücredeki bazı maddelerin miktarlarında gerçekleşen değişim gösterilmiştir. Bu değişimi sağlayan hücre organeli, aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Mitokondri C) Kloroplast B) Lizozom D) Golgi cisimciği

16 Test 1. Hücrelerdeki organeller ve benzer görevi yapan sistemlerle ilgili, hangi eşleştirme yanlıştır? A) Hücre zarı - Destek ve hareket sistemi B) Mitokondri - Sindirim sistemi C) Çekirdek - Sinir sistemi D) Endoplazmik retikulum - Dolaşım sistemi Bazı özellikler canlıları cansızlardan ayırmamıza yar dımcı olur. Aşağıda verilenlerden hansi canlılar cansızlardan ayıran bir özellik değildir? A) Solunum yapma B) Besin üretme C) Atom ve moleküllerden meydana gelme D) Hücrelerden meydana gelme 2. Şekilde bir bireye ait bazı hücre tipleri verilmiştir. 5. K hücresinin kloroplastı vardır. L hücresinin hücre duvarı yoktur. M hücresinin zarla çevrili çekirdeği yoktur. Bağırsak hücresi Deri hücreleri 1 is Özellikleri verilen K, L ve M hücreleri hangi canlılara ait olabilir? K L M A) Bakteri Muz Mantar B) Tavuk Havuç Bakteri C) Domates Bakteri Hamsi D) Fasulye Kedi Bakteri Hücrelerin farklı tipte olması aşağıdakilerden hangisiyle ilgilidir? A) Görevlerinin farklı olması B) Yapılarının farklı olması C) Organel sayılarının farklı olması D) Kalıtım maddelerinin farklı olması 6. Mikroskopik özellikteki tek hücreli canlıların, bazılarında çekirdek bulunmaz. Bu tür canlılarda, kalıtsal özellikleriyla ilgili bilgileri taşıyan yapılar, hücrenin hangi kısmında bulunur? I. Kloroplast içerme II. Güneş ışığını kullanarak besin üretme III. Hücre çeperi bulundurma Yukarıda verilen özelliklerden hangileri hayvan hücrelerinde görülmez? A) Yalnız C) İve III B) II ve III D) I, II ve I

17 Test - 2 Üç farklı canlıya ait olan birer hücre, aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. 9. Hormon, enzim, süt ve tükrük gibi maddelerin salgılanmasında aşağıdakilerden hangisi rol oynar? A) Koful C) Lizozom B) Sentrioller D) Golgi Cisimciği 10. İnsan vücudunda bulunan bazı organlar, aşağıdaki şemada gösterilmiştir. ' Şekilde belirtilen hücreler arasında; I. Dış ortamla madde alış verişi yapma II. Kalıtım maddesi bulundurma III. Doku oluşumunu sağlama özelliklerinden hangileri ortak olur? B eyin A k c iğ e r A) Yalnız I C) II ve III B) İve D) İve a Bir hücredeki üç organelin etkinlik durumu, şekilde gösterilmiştir. Ç iftler halinde bulunur, hücre bölünm esinde görev yapar X D iş i ü re m e sis te m i M id e Belirtilen vücut organlarına benzer görev yapan hücre yapıları, aşağıdakilerden hangisinde doğru eşleştirilmiştir? A) B) C) D) Besin birim lerinden protein sentezler Y Besin ve oksijen kullanarak enerji üretir Özelliği belirtilen bu organeller, aşağıdakilerin hangisinde doğru eşleştirilmiştir? 11. Bir bitki hücresindeki bazı olaylar ve görevli organeller aşağıda eşleştirilmiştir. Bu eşleştirmelerden hangisi yanlıştır? A) Sentriyol B) Ribozom C) Koful D) Sentriyol Lizozom Mitokondri Kloroplast Mitokondri Koful Golgi Mitokondri Ribozom A) Kloroplast - Fotosentez B) Golgi - Hücre bölünmesi C) Ribozom - Protein sentezi D) Endoplazmik retikulum - Hücre içi madde iletimi 29

18 A n a h ta r Kavramlar Dişi ve erkek bireylerden m eydana gelen ürem e hücrelerinin döllenm esiyle zigot m eydana gelir. Zigotun bölünerek çoğalmasıyla da gelişm e olayları gerçekleşir. ^ Yumurta > Büyüme > Sperm a. Sperm (Erkek üreme hücresi) Embriyo Yumurtaya göre çok küçük olan Neden Öğreneceğiz? Sağlıklı bir neslin yetişmesi kendimiz, ülkemiz ve insanlık adına çok önemlidir. Büyüme gelişme döneminin sorunsuz geçirilmesi, daha sonraki hayatımızın daha verimli ve sağlıklı geçmesine temel oluşturacaktır. S sperm; baş, boyun ve kuyruk olmak üzere üç temel kısımdan meydana gelmiştir. Çekirdeği büyük, sitoplazması ise azdır. Kamçısı vardır. Bu sayede aktif olarak hareket edebilir. Baş bölgesinde yumurta zarını de İNSANLARDA ÜREME, BÜYÜME ve GELİŞME Üreme, canlı sayısının artmasının yanında, kalıtsal özelliklerin yeni bireylere geçmesini de sağlar. Üreme, canlıların ortak özelliklerinden birisidir. Üreme canlının bir takım ha- yatsal olaylarla kendisine benzer yeni canlılar meydana getirmesini sağlar. İnsanda üreme sperm ve yumurta adlı iki hücrenin üretilmesiyle başlayabilir. Erkek üreme hücresine sperm, dişi üreme hücresine de yumurta adı verilir. Üreme hücreleri ile anne ve babanın kalıtsal özellikleri yavru bireylere aktarılır. Sperm ve yumurtanın benzer ve farklı yönleri vardır. len maddeler vardır. b. Yumurta (Dişi üreme hücresi) Sperme göre daha büyük bir hücredir. Hücre zarı, sitoplazma ve çekirdek olmak üzere üç kısımdan oluşur. Sitoplazma ve besin maddesi, sperme göre daha çoktur. Hareket yetenekleri yoktur. Sitoplazma Postet

19 İnsanlarda Üreme, Büyüme ve Gelişme Üreme hücrelerinin karşılaştırılm ası Yumurta Sperm =$> Büyüktür 7> Küçüktür <=7> Sitoplazması çoktur #> Sitoplazması azdır =4> Haraketsizdir t» Hareketli ve kamçılıdır =#> Az sayıda oluşturulur #> Çok sayıda oluşturulur Yumurta ve sperm çekirdeklerinin birleşmesi olayına döllenme adı verilir. Döllenmiş yumurta hücresine ise zigot adı verilir. Zigot yeni canlının ilk hücre halidir. reme hücreleri, üreme organlarında gelişir. Erkek üreme rganına testis, dişi üreme organı yumurtalık adı verilir, reme organlarında meydana gelen üreme hücreleri, dişi tjireyin üreme sisteminde birleşir. Gelişme, dişi canlı vücuunda meydana gelir.. Erkek Üreme Sistemi rkek üreme organlarının bir kismı vücut içinde bir kısmı vücjut dışında bulunur. Testis, salbezleri, sperm kanalı ve penpsten meydana gelmiştir. İdrar kesesi estisler vücut dışında bulunur vfe spermlerin üretilmesini sağlar. Salgı bezleri kaygan sıvı Üreterek spermlerin hareketini kolaylaştırır. Sperm kanalı spermleri taşır. Penis idrar ve spermlerin vücuttan uzaklaştırılmasını sağlar. < / Yumurta -3 hücresi Yumurta içine, çok sayıda sperm den sadece birisi girerek döllenm eyi gerçekleştirir. Zigotun zaman içerisinde bölünmesi ve gelişmesi sonucu embriyo meydana gelir. Embriyonun büyüme ve gelişmesi döl yatağında olur. Embriyonun iki aylık gelişimi sonucu fetüs meydana gelir. Fetüsün gelişimi sonunda da bebek meydana gelir. Embriyo ve fetüs gelişimi için gerekli olan besini göbek bağıyla annesinden alır. Anne karnında embriyonun beslenmesi kan damar- i: Dişi Üreme Sistemi işi üreme organları vücut içinde bulunur. Yumurtalık, yumurta kanalı, döl yatağı ve vajinadan _ Yumurtalık cşuşur. Dışı üreme hücre- döi olan yumurtalar yu- yatağl rrîıurtalıkta üretilir. er ay ortalama bir tane yumurta üretimi yapılır. Yumurta kanalı yumurtayı taşır ve kanalda sperm varsa döllenmeyi s ağlar. Döllenme sonucu zigot oluşturulur. Döl yatağı zigotum yerleştiği ve geliştiği üreme yapısıdır. Döl yatağı ile dış oham arasındaki bağlantıyı sağlayan kısımdır. Gehşme (Haftalar} Soy uzunluğa 3 51 Anne kanından m a d d e le r embriyonun kanma geçer. Embriyoda meydana g e le n atık maddeler, e m b riyo n u n damarlarından a n n e n in d a marlarına verilir. Kütfe artfşi (gr) j Döllenme, Gelişme ve Bebek Oluşumu Spermler, dişi vücuduna aktarıldıktan sonra, yumurta hücresine doğru hareket eder. Bir çok sperm yumurta hücresinin etrafını sarar. Spermlerden birisinin yumurtaya değmesiyle, spermin çekirdeğinin bulunduğu baş kısmı, yumurta hücresinin zarını delerek içeri girer ve yumurta çekirdeği ile birleşir. * Tabloda ve şekilde haftalara göre, em briyonun boy uzunluğu ve kütle artışı verilmiştir.

20 İnsanlarda Üreme, Büyüme ve Gelişme 4. Sağlıklı Embriyodan Sağlıklı Bebeğe Döl yatağında embriyonun sağlıklı bir şekilde gelişmesi ve sağlıklı bir bebek olarak dünyaya gelmesi için anne adaylarının dikkat etmesi gereken bazı hususlar şunlardır: 5. Büyümeye Bağlı Boy ve Kütle İlişkisi Anne karnında başlayıp, erginliğin sonuna kadar gerçekleşen boy ve kütle artışı büyüme olarak tanımlanır. Büyüme-] nin sağlanmasında vücuttaki hücre sayısının artışı etkili! olur. Boy ve kütle artışı, yaşa ve cinsiyete bağlı olarak de-! ğiştiği gibi, beslenme ve diğer çevresel faktörlere bağlı olarak da değişebilir. Anne yeterli ve dengeli olarak beslenmelidir. =v> Hastalanmamaya dikkat etmeli ve sağlıklı kalmalıdır. =r> Protein, vitamin ve mineral içerikli besinler ağırlıklı olarak tüketilmelidir. Bu besin maddeleri; et, süt ürünleri, yumurta vb. şeklinde sıralanabilir. Özellikle kalsiyum ve fosfor bakımından zengin besinler, bebeğin kemik gelişimi için çok önemlidir. E A Bebeklikten ergenliğe doğru büyüm e ve gelişm e Vücudumuzdaki yapı ve organların belirli işlevleri yapabilecek hale gelmesine olgunlaşma denir. Yetişkinlik döneminde bir insanın olgunlaşma oranı da artmış olur. Büyüme, olgunlaşma ve öğrenme insanların gelişmesiyle sağlanmaktadır. 6. İnsanda Yaşa Bağlı Gelişim Dönemleri İnsan doğumdan ölüme kadar fiziksel ve ruhsal olarak gelişim ve değişim gösterir. Özellikle gelişme döneminde sinir sistemi, bağışıklık sistemi, iskelet ve kas sisteminde hızlı bir gelişme gözlenir. Üreme sistemi ise, ergenlik döneminde gelişmesini tamamlar. Sigara, alkol, uyuşturucu gibi maddelerden uzak durulmalıdır. Bu tip zararlı maddeler, bebek gelişimini olumsuz olarak etkiler. Doğru beslenm eyle birlikte spor yapmak, gelişm e ve büyüm eyi olum lu yönde etkiler. Ayrıca, anne adaylarının hamilelik süresince röntgen filmi çektirmesi sakıncalıdır. Yine anne adayları doktor kontrolü olmadan ilaç kullanmamalı ve durumlarına uygun olan egzersizleri yapmalıdır. Embriyonun gelişimindeki ilk üç ay çok önemlidir. Özellikle bu dönemde alkol, uyuşturcu maddeler ve sigara gibi maddelerin, anne karnındaki embriyo üzerinde olumsuz etkileri bulunur. Anne adayının doktor kontrolü olmadan bu dönemde almış olduğu ilaçlar, doğacak bebeklerdeki bazı organların tamamlanmamasına neden olabilir.

21 İnsanlarda Öreme, Büyüme ve Gelişme 7. Ergenlik Döneminde Görülen değişiklikler ç 100 >0) co 50 Sinir sistemi Bağışıklığı sağlayan organlar L ^ T İ i J - - i Yaş \ Vücut büyüklüğü Üreme sistemi ı trafikte yaşa bağlı olarak bazı organ ve sistem lerdeki gelişm e periyodu görülm ektedir. Bu gelişim dönemleri aşağıdaki gibi sıralanabilir. Ortalama olarak 12 yaşından sonra başlar ve 21 yaşına kadar devam eder. Belirtilen yaşların arası ergenlik dönemi olarak ifade edilir. Ergenlik dönemin en önemli özelliği; hızlı bedensel, ruhsal ve cinsel gelişimin görülmesidir. Bu dönemde vücut organlarındaki değişmeler belirgin bir şekilde kendini gösterir. Bireyin ergenlik dönemine girişi, yaşa, cinsiyete ve iklime göre değişir. Kızlar erkeklere göre genelde iki yıl daha önce ergenliğe ulaşır. Sıcak ülkelerde ergenlik çağına girme, İsveç, Norveç gibi iklimin soğuk geçtiği ülkelere göre daha erken olur. Ergenlik döneminde boy, kilo artışı ve kas gelişimi belirgin olarak ortaya çıkar. Ancak bu değişimler, kız ve erkeklerde farklı oranlardadır. Bebeklik Dönemi Doğumdan 2 yaşına kadar olan dönem- d r. Bu dönemde bebek dış çevreye karşı uyum çabası içindedir. Emme refleksine sahiptir. Fakat başını dik tutamaz. Bebeklik döneminde bebeğin baş kontrolü gelişir. Hareket- Disimleri izlemeye çalışır. 3. ayda ses çıkarmaya başlar. 5. ) 'da yatakta ters döner. 6. ayda destekle oturabilir. 7. aydan itibaren desteksiz oturabilir. 8. ayda cisimleri atıp geri alabilir. 10. ayda yardımsız ayağa kalkar ve bardaktan su içebilir. 12. aydan itibaren yürümeye başlayabilir. uçukluk Dönemi uçukluk dönemi 2-6 yaş arasını kapsar. B(ı dönemde çocuk yürümeye koşmaya ve araştırmaya başlar. Grupla oynama alışkanlığı yoktur. Konuşması gelişmeye başlar ve kelime hâzinesi artar. 3-3 yaş arasında ise yardıma hazır, neşeli, oyunu seven ve pi ylaşabilen bir yapısı vardır. Çok soru sorar ve hayal gücü gelişir. Anne ve babanın isteklerine uymaya çalışır. Çöcuğun 6-11 yaş arası geçirdiği dö- n$m; dış dünyaya açıldığı, toplumsal çdvreye karıştığı dönemdir. Sorumluluk va görev bilinci kazanır. Soyut kavramları kaivrar. Diğer gelişme dönemleri; ergenlik, yetişkinlik ve yaşlılık evreleridir. 1 Ergenlik döneminde gençler oldukça utangaçtır. Yalnız olma isteği ve beğenilme arzusu artar. Dış görünüşe önem verir. Ayna karşısında fazlaca zaman geçirir. Kendini kabul ettirme duygusu oluşur. Sinirlilik görülebilir. Bu dönemde gençler, çeşitli yarışma ve spor faaliyetlerine katılmalıdır. Spor, hem vücut gelişimini sağlar hem de ruhsal sorunlardan uzaklaştırır. Ergenlik döneminde oluşan bedensel ve ruhsal gelişmeler çeşitli faktörlere bağlıdır. Her bireyin farklı yapıda olması ve olaylara farklı tepkiler vermesi doğaldır. Ayrıca ergenlik dönemi ve bu dönemde gerçekleşen gelişimler ve değişmeler insan hayatının bir parçasıdır. Bunlardan utanmayıp sorunları büyüklerle ve konunun uzmanı kişilerle paylaşmak gerekir yaşlar, boyca ve ağırlıkça artmanın en hızlı olduğu dönemdir. Ortalama cm boy uzaması ve 7-30 kg ağırlık artışı görülür. 33 j ili

22 t ;. > Poster Çevresiyle uyumlu ilişkiler içinde olunmalı, Sorunlar karşısında bocalamamalı, sorunlar çözmek için çeşitli çözüm yolları aramalı ve * * Kilo artışı ve kas gelişimi Vücudun bazı bölgelerinde kıllanmalar i SAĞLIKLI GEÇİREBİLMEK İÇİN NELER YAPILMALIDIR? ++ Deride yağlanma ve sivilce çıkması»-* Üreme organlarının olgunlaşması NELERDİR? KİMLER YARDIMCI OLABİLİR Ses kalınlaşması ve sakal, bıyık çıkması r g... JT K V»» Anne - baba ve diğer aile büyükleri j»» Öğretmenleri :> Okulun psikolojik danışmanı J i 34

23 İnsanlarda Üreme, Büyüme ve Gelişme RUHSAL DEĞİŞİKLİKLER NELERDİR? Uzun süredir neden dikkatimi toplaya- mıyorum? Hangi kazağımı giysem acaba? ı / Bağımsız olma isteği»+ Yalnız kalma ve kendi başına hareket İH * m Neden herkes yaptıklarıma karışıyor? Beni neden yalnız bırakmıyorlar? % / Kimlik arayışı Hayat ve çevreyi sorgulama, top- Ben kimim? Topluma nasıl faydalı olabilirim? \ 35

24 ETKİNLİKLER Yukarıda verilen resimlerden, 1. H angileri bebeklik dönemine a ittir? 2. H angileri çocukluk dönemine a ittir? 3. H angileri ergenlik dönemine a ittir? 4. H angileri yetişkinlik dönemine a ittir? 5. H angileri yaşlılık dönemine a ittir? 36

25 ETKİNLİKLER tabloda insanın gelişim dönemleri, bu dönemleri kapsayan yaş aralıkları ve döneme ait özellikler yer almaktadır. Bazı kısımlar boş bırakılmıştır. Boş kısımları doldurarak tabloyu tamamlayınız. I»Aşağıdaki Gelişim Dönemi Yaş Dönemin Özellikleri Bebeklik... Ergenlik Aşağıdaki cümlelerden doğru olanların karşısına D, yanlış olanların karşısına Y harfi yazınız. 1. ; Ergenlik döneminde hızlı bin büyüme görülür. 2. ; 4 aylık bir bebek cisimleri atıp geri alabilir. 3. Yaşlılık döneminde kasların kuvveti azalır. 4. i Hayal gücünün gelişimi yetişkinlik döneminde olur. 5. [ j Gelişme insanın sadece çocukluk döneminde olur. 6. Büyümeyle beraber yaş, boy ve kütle artışı olur. 7. [ j Kız ve erkeklerde ergenlik döneminde aynı değişiklikler görülür. 8. [ i Bebeklik dönemi 2 yaşında biter. 9. ; i Hamile bir bayan beslenmesine dikkat etmelidir. 10. Hamile bayanın röntgen çektirmesinde bir sakınca yoktur ^

26 1. İnsan üreme hücreleriyle ilgili; 4. Aşağıdaki şekillerde insan üreme hücreleri verilmiş r. I. Yumurta ve sperm çekirdeklerinde kalıtım maddeleri bulunur. II. Erkek üreme hücreleri testislerde üretilir. I. Dişi ve erkek üreme hücreleri hareketlidir. bilgilerinden hangileri doğrudur? B) İveli D) I, II ve III 2. Resimde yumurta ile spermin birleşmesini ifade eden döllenme olayı görülmektedir. Bu üreme hücreleriyle ilgili aşağıdaki a çıklam alıdan hangisi yanlıştır? A) Sperm, yumurtaya göre daha çok üretilebilir. B) Canlının özelliklerinin yavrularına geçmesinde gt>rev yaparlar. C) Her yaşta üretilirler. D) Yumurta hücresi besin yönüyle daha zengindir, f $ 5. Bir bebeğin meydana gelmesinde gerçekleşen sır, olaylar şekilde gösterilmiştir. Aşağıdakilerden hangisi şekildeki olayla ilgili yanh bir açıklamadır? D iş i B ire y E rkek B ire y A) Çok sayıda spermden biri yumurta içine girer. B) Döllenme sonucunda zigot oluşur. C) Dişinin yumurta kanalında meydana gelir. D) Embriyo oluşumundan sonra gerçekleşir. III Em briyo 3. Kız ve erkeklerin ergenlik döneminde; I. Boyun uzaması II. Kilo artışı III. Gırtlağın belirginleşmesiyle sesin kalınlaşması şeklindeki olaylardan hangileri farklılık gösterir? A) YalnızI B) Yalnız III C) İve III D) I, II ve III B ebek Bu şemada belirtilen olaylarla ilgili olarak, aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? i A) I. olay bebeklik döneminde meydana gelir. IV B) II. olayda, döllenme meydana gelir. C) III te belirtilen canlı yapısı zigottur. D) IV. olayda doku ve organ oluşumu görülür.

27 İnsan yaşamında görülen; I. Ergenlik II. Çocukluk III. Yaşlılık IV. Yetişkinlik 9. Şekilde anne vücudunda embriyonun gelişimi görülmektedir. isimli dönemlerin baştan sona doğru oluşma sırası, aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir? A) III - 1- IV - II B) III - IV-1-II C) II- I - IV-III D) III-I-II-IV şimi ile ilgili yanlış bir açıklamadır? İnsan üreme sistemi ile ilgili bazı yapılar şunlardır: I. Yumurtalık II. Plasenta III. Döl yatağı IV. Testis Bu yapılardan hangileri dişi üreme sisteminin yapısında yer alır? A) II ve III B) I, II ve III J A) Göbek kordonu, anne ile embriyo arasındaki bağlantıyı sağlar. B) Annenin damarlarındaki kan, embriyonun damarlarında da dolaşır. C) Embriyonun beslenmesi ve artık maddelerinin uzaklaştırılmasında annenin damarları görev yapar. D) Embriyo gelişimi, doğuma kadar döl yatağında devam eder. C) I, II ve IV D) I, III ve IV 10. Ergenlik döneminde; Tankut, üreme hücrelerinin özelliklerini gösteren bir tablo hazırlamıştır. Öğretmeni tabloyu incelediğinde bazı özelliklerin yerlerinin yanlış yazıldığını fark etmiştir. I. Sebepsiz can sıkıntısı hissetme II. Sık sık kararsız kalma III. Arkadaş grubuna katılma isteğinin oluşması değişmelerinden hangileri meydana gelir? ^ \ Ü r e m e Hücreleri Özellikler Dişi Üreme Hücresi Şekil 1 Küre Erkek Üreme Hücresi Baş kısmı elips, 2 ince ve uzun bir kuyruğu var. A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III Büyüklük 3 Küçük 4 Büyük Kısımlar 5 Baş, orta kısım, kuyruk o Sitoplazma. zar, çekirdek Hareket 7 Hareketsiz 8 Hareketli Tablodaki bilgilerin doğru olması için Tankut hangi özelliklerin yerlerini değiştirmelidir? A) 3 ile 4, 5 ile 6 B) 1 ile 2, 3 ile 4 C) 5 ile 6, 7 ile 8 D) 1 ile 2, 7 ile Ergenlik genelde yaşları arasındaki dönemdir. Aşağıdakilerden hangisi bu dönemin en belirgin özelliğidir? A) Hızlı bedensel, ruhsal ve cinsel gelişim B) Hızlı kilo artışı ve yaşlanma C) Düşünce ve duygularda olgunlaşma D) Büyüme ve gelişmenin durması

28 Yumurta ve sperm gelişmiş hücre özelliğine sahiptir. Çekirdeklerinde türe özgü sayının yarısı kadar kalıtım maddesi vardır. Erkek üreme hücreleri testiste, dişi üreme hücresi yumurtalıkta üretilir. Erkek üreme hücresi kamçılı ve hareketlidir. Cevap B Binlerce sperrmden yalnız biri yumurtayı döllemeye girer. İki hücre çekirdeğininin yumurta içinde birleşmesi olayına döllenme adı verilir. Döllenmeden sonra zigot meydana gelir. Zigot gelişerek embriyonun oluşmasını sağlar. Döllenme olayı dişinin yumurta kanalında gerçekleşir. Cevap D Ergenlik döneminde kız ve erkeklerde kilo artışı ve boy uzaması ortak olarak görülür. Ancak gırtlağın belirginleşmesiyle sesin kalınlaşması erkeğe özgüdür. Yine kas gücünün artışı, derinin kalınlaşması kızlara g göre daha fazla gerçekleşir. <5 Cevap B Spermler küçük hacimlidir ve üreme sürecinde milyonlarla ifade edilebilen sayılarda üretilir. Üreme hücreleri kalıtım yapılarıyla neslin devamına yardımcı olur. Üreme hücreleri ergenlik ve yetişkinlik döneminde üretilir. Yumurta hücresi besin yönüyle sperme göre daha zengindir. Cevap C ik 6. Belirtilen dönemler insanının doğumundan ölümüne doğru; çocukluk, ergenlik, yetişkinlik ve yaşlılık şeklinde dizilmelidir. Cevap C 7. Yumurtalık iki adet olup, dişi bireylerde yumurtanın meydana geldiği organdır. Döl yatağı, dişi bireyde embriyonun geliştiği yapıdır. Plasenta embriyo ile anne arasında besin alış verişini sağlar. Testisler erkeklerde spermlerin oluşturulduğu yapılardır. Cevap B 8. Dişi üreme hücresi küre şeklindedir, büyük yapılıdır, sitoplazma, zar - çekirdekten oluşur ve hareketsizdir. Erkek üreme hücresi kuyruklu görünümdedir, küçük yapılıdır, sitoplazma, zar - çekirdekten oluşur ve hareketlidir. Spermler baş, orta kısım ve kamçıdan oluşur. Cevap A 9. Göbek kordonu, anne ile embriyo arasında bağlantıyı sağlayan yapıdır. Kan damarlarını taşır. Embriyonun damarlarında kesinlikle annenin kanı dolaşmaz. Böyle olsaydı embriyo yaşayamazdı. Ancak damarlardan gerekli olan maddeler embriyoya geçer. Plesantanın görevi, embriyonun beslenmesini sağlamak ve artık maddeleri uzaklaştırmaktır. Anne karnında embriyonun gelişimi, doğuma kadar döl yatağında gerçekleşir. Cevap B 10. Sebepsiz can sıkıntısı hissetme, sık sık kararsız kalma, arkadaş grubuna katılma isteğinin oluşması gibi özellikler ergenlikte ruhsal değişmelerle ilgilidir. Cevap D I ile gösterilenler yumurta ve spermdir. Bundan dolayı I. olay ergenlik dönemi ve sonrasında meydana gelir. II. olay döllenmedir. Döllenme sonucunda zigot meydana gelir. IV. olay büyüme ve gelişmeyi gösterir. IV. olay sonrası doku ve organ oluşumuyla beraber canlı vücudu oluşur. Cevap A 11. Ergenlik döneminin en belirgin özelliği, bedensel, ruhsal ve cinsel gelişimin hızlı olmasıdır. Bu dönemde, duygu ve düşüncelerde gelgitler yaşanır. Kilo artışı, bu dönemde daha çok görülmekle birlikte, diğer dönemlerde de görülebilir. Cevap A

29 1. Ergenlik dönemindeki erkek ve kız çocuklarında aşağıdakilerden hangisi meydana gelmez? A) Büyüme ve gelişmesinin durması B) Üreme organlarının gelişmesi C) Cinsiyete özgü karakterlerin belirginleşmesi D) Üreme hücrelerinin oluşması 5. Ergenlik dönemindeki bireylerde bedensel, zihinsel ve duygusal açıdan meydana gelen değişiklikler, bireyin yetişkinliğe hazırlanması için gereklidir. Tüm bireyler ergenlik döneminden geçerler. Aşağıdakilerden hangisi, ergenlik dönemiyle ilgili olarak söylenemez? A) Her birey genel olarak benzer değişiklikler yaşar. Yandaki tabloda bir insanın yaşlara göre boy uzunluğu ve kütlesi yer almaktadır. Tabloya göre, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir? Yaş Boy (cm) Kütle (kg) A) İnsanların boyu yaşla beraber sürekli uzar. B) İnsanların boyu arttıkça kilosu artmaz. C) İnsanların kilosu yaşlarıyla orantılı olarak artar. D) Yetişkinlik dönemine kadar boy ve kilo orantılı artar. A B) Bireyin cinsiyetine göre değişiklikler de özelleşir. C) Ergenlik döneminde alınan tüm kararlar doğru ve kalıcıdır. D) Bireyler ergenlik döneminde daha çok hayal kurar. 6. Aşağıdakilerden hangisi ergenlik dönemine ait özelliklerden birisi değildir? A) Sesin kalınlaşması B) Kasların gelişmesi C) Bitiminde yaşlılık dönemine geçme D) Ruhsal gelişme s. Aşağıdakilerden hangisi insanın gelişim dönemlerinden birisi değildir? 7. A) Bebeklik C) Yaşlılık B) Emeklilik D) Yetişkinlik Annenin hamilelik dönemindeki yaşantısı bebek üzerinde bazı etkilere sebep olmaktadır. Hamilelikte kullanılan ilaçlar, zararlı maddeler ve bazı etkinlikler bebeğe kalıcı zararlar verebilmektedir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi bir anne adayının yapması sakıncalı şeyler arasında yer almaz? A) Yürüyüş yapmak B) Sigara ve alkol kullanmak C) Röntgen çektirmek D) Aşırı beslenmek İnsanın üremesi sürecindeki bazı aşamalar yukarıda gösterilmiştir. Bu şekilde kavram ağında 1, 2, 3 ve 4 yerine aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? A) Yumurta Embriyo Sperm Bebek B) Yumurta Sperm Bebek Embriyo C) Embriyo Sperm Yumurta Embriyo D) Yumurta Sperm Zigot Embriyo

30 8. İnsanın üreme sistemine ait aşağıdaki yapılardan hangisi dişi üreme sistemiyle ilgili değildir? 12. Aşağıdakilerden hangisi erkek ve dişi üreme siste minin ortak özelliğidir? A) Yumurtalık B) Testisler C) Yumurta kanalı D) Döl yatağı A) Üreme hücrelerinin meydana gelmesi B) Döllenmenin gerçekleşmesi C) Embriyonun gelişmesi D) Embriyonun beslenmesi 9. İnsanın geçirmiş olduğu çocukluk, gençlik ve yaşlılık dönemlerinde aşağıda belirtilenlerden hangisine dikkat etmesi faydalı olmaz? 13. Grafikte yaşa bağlı olarak bazı organ ve sistemlerde ki gelişme periyodu görülmektedir. A) Sigara ve alkol gibi zaralı maddelerden uzak durmak B) İlaçları doktor kontrolünde almak C) Günün yarısını uyuyarak geçirmek D) Dengeli ve düzenli beslenmek Erginlik dönem ine kızlar, erkeklere göre genelde önce g i rer. Yine İsveç, N orveç g ib i soğuk iklim li ülkelerde yaşayan insanlar, A rabistan g ib i sıcak iklim li ülkelere göre daha geç ergen olur. Bu verilere göre, insanların ergenlik dönemine girişinde aşağıdaki faktörlerden hangileri önemli rol oynar? A) Irkı ve beslenmesi B) Yaşadığı ortamın iklimi ve cinsiyeti C) İnsanlarla ilişkisi ve yaşadığı mahalle D) Beslenme ve spor yapması Bu grafikteki veriler kullanılarak aşağıdaki yargı lardan hangisine ulaşılabilir? A) Organlar aynı hızda büyür. B) Organ ve sistemlerin gelişme zamanı ve gelişme hızları farklıdır. C) Organ faaliyetleri her dönem aynı hızda olur. D) Bazı organlar zamanla işlevini kaybeder. 11. İnsanın büyüme ve gelişme süreci boyunca; I. Üreme hücrelerinin meydana gelmesi II. Zigotun bölünmeye başlaması III. Embriyoda organların meydana gelmesi şeklindeki olaylardan hangileri meydana gelir? A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III 14. Bir ailede bulunan bireylerin yaşları aşağıda verilmiştin - 6 ay - 35 yaş - 15 yaş - 10 yaş - 6 yaş - 40 yaş Verilenlere göre bu ailede hangi gelişim dönemin-t deki birey bulunmamaktadır? A) Bebeklik B) Çocukluk C) Ergenlik D) Yaşlılık