ATATÜRK VE ŞEKER. ATATÜRK, şeker konusunu hep önemsemiştir. 20 Aralık 1930 günü Alpulu fabrikasını ziyaretinde hatıra defterine şunları yazmıştır:

Transkript

1 ATATÜRK VE ŞEKER ATATÜRK, şeker konusunu hep önemsemiştir. 20 Aralık 1930 günü Alpulu fabrikasını ziyaretinde hatıra defterine şunları yazmıştır: Memleketimizin her müsait mıntıkasında şeker fabrikalarının çoğalması ve bu suretle memleketin şeker ihtiyacının temini mühim hedeflerimiz sırasında tanınmalıdır. O tarihte var olan iki fabrikada (Alpulu ve Uşak) yılda toplam şeker üretilebiliyordu. Tüketim ise 65 düzeyinde idi. Dolayısı ile mühim hedef u altmış beş a çıkarmaktı. ATATÜRK, 1933 yılında rekor sürede inşaatı ve montajı tamamlanarak hizmete açılan Eskişehir Şeker Fabrikası nın hatıra defterine şunları yazmıştı: Eskişehir Şeker Fabrikası, milli ülkümüze derin alakanın yükselmiş, değerli vesikasıdır. Memleketin şeker ihtiyacının tatmini yolunda muvaffakiyetli son adımlardan biridir. Şeker ihtiyacının temini hedefine varılmak üzere olduğunun umut dolu müjdecisidir. Bu yüksek milli eseri yarım yıl 1 gibi pek az bir zamanda başarmak teşebbüs ve hizmetinde bulunan milli müesseselerimizi takdir ve tebrik ederim. Eserin fiilen vücut bulmasında bizzat çalışmış olan kıymetli arkadaşların ciddiyet ve yorulmaz faaliyetlerine hassaten teşekkür ederim. Eskişehir Şeker Fabrikası gibi modern bir sanayi ocağı vücuda getirmiş olmakla, teşebbüs ve himmet sahipleri memleketimizin bütün ihtiyaçlarını karşılayacak sanayi müesseselerini kolaylıkla ve az zamanda yaratmak mümkün olabileceğini de gözlerimizin önünde fiilen ve maddeten isbat etmiş bulunuyorlar. Türkiye Cumhuriyetini böyle sanayi müesseseleriyle zenginleştirip güzelleştirenlere minnet. ATATÜRK, 17 Kasım 1937 günü Pertek te hedefi büyütmüştü: Şeker fabrikalarının sayısı yirmiye çıkmaz ve şekeri ekmek kadar kolay alınır hale getiremezsek, gürbüz çocuklara hasret kalacağız yıllarında yıllık üretim 50 düzeyine çıkmıştı ama tüketim de 100 bin dolaylarında idi. İthalat hala daha devam ediyordu; üstelik köylü hemen hemen hiç şeker tüketemiyordu. 1 Temel atma 1 Şubat Hizmete açma 5 Aralık İnşaata fiilen başlama nisan ayında.

2 ATATÜRK, üretimin dan elli a çıkması ile yetinmiyor, bu kez de 20 fabrikadan bahsediyordu. 20 fabrika ve şekerin ekmek kadar kolay alınır hale gelmesi yılında ekmek 10, şeker 30 kuruştu. Daha sonra şekeri bir vergi unsuru gibi algılayanlar çıkarak şeker fiyatını önce 100 daha sonra 500 kuruşa çıkaracaklardı; yılında. Oysa ATATÜRK Pertek te beslenmeden ve şekersizlik nedeni ile gürbüz çocuklara hasret kalmaktan söz etmişti. Şekerin, bugün akaryakıtta yapıldığı gibi, dolaylı vergi konusu yapılabileceğini aklına getirmemişti. ATATÜRK, 17 Eylül 1938 günü 4 Senelik 3 Numaralı Planı onaylarken heyecanlı idi. Dört yılda dört yeni şeker fabrikası! Bunların ikisi doğu illerimizde kurulacaktı. On altı yeni şeker fabrikasının dörtte biri dört yıl içinde başarılmış olacaktı. 10 Kasım dan sonra, ATATÜRK ü heyecanlandıran 1938 Planı iptal edildi ve şeker fabrikaları projesi de bir daha hatırlanmamak üzere unutuldu. Başbakan Hasan Saka, 18 Eylül 1948 günü, 1938 den on yıl sonra, Anadolu Ajansı na, bir tek şeker fabrikası dahi kurulamadığını bunun için de tüketimi kısıtlamak amacı ile şekere makul oranda (% 60) zam yapıldığını açıklamıştır. 3 Aynı açıklamada 1948 yılı içinde bir miktar şeker ithal edildiğini ve ithal şekerin kilosunun 43 kuruşa mal olduğunu da açıklayan 4 başbakan şu soruyu ne sormuş ne de cevaplandırmıştır: Madem ki vatandaşlar kilosu 100 kuruştan 160 şeker tüketmek istiyorlar ve şeker üretimi 100 bin ile sınırlı. O zaman neden, kilosu 43 kuruştan 60 şeker ithal etmiyorsunuz? Kilo başına edeceğiniz 57 kuruş kar ile bir yeni şeker fabrikası kurulabilir. Kanımca tekkeleri-türbeleri yeniden açmak Kemalizm den ne ölçüde sapma ise, şekeri bir vergi geliri unsuru gibi kullanmak ya da Merkez Bankası nda 123 ton altın rezervi var iken şeker ithal etmeyip şeker fiyatına zam yapmak da, ATATÜRK ün Pertek te söyledikleri ile aynı ölçüde, belki de daha büyük ölçüde, çelişmektedir: Ekmek kadar kolay alınır hale getirmek yerine bir kilo şekerin fiyatını 4 Dolara çıkarmak Şekerin fiyatı 100 kuruşa çıktığında 10 milyon lira gelir sağlanmıştı. Üstdüzey bir maliyeci sonradan bu Konuda, Havadan 10 milyon lira geldi diye yazacaktı (Cahit Kayra, 38 Kuşağı). Oysa on milyon havadan değil savaş içinde ıstırap çeken T.C. vatandaşlarının cebinden gelmişti! Bkz. ATATÜRK ve Ekonomi; Ek 2 Aslında başbakan ithalat miktar ve toplam ödemeyi açıklamıştır. 43 kuruş/kg hesaplanarak bulunmuştur

3 (2005 yılında değeri çok düşmüş olmasına rağmen 4 Dolar 5 küsur YTL, 1 kilo şeker ise 2 YTL den daha ucuz) Vatandaş daha az şeker yesin diye şekere zam yapmak bir zihniyet farkıdır! ATATÜRK ün Pertek te koyduğu 20 şeker fabrikası hedefine Türkiye ne zaman ulaşmıştır? Türkiye nin yirminci şeker fabrikası 1982 yılında Konya Ilgın da üretime geçmiştir, 1937 den 45 yıl sonra. Ama hepimiz Atatürkçüyüz! Türkiye nin 1937 yılında var olan dört şeker fabrikası şunlardı: Alpulu (1926) Uşak (1926) Eskişehir (1933) Turhal (1934) Bu dört fabrikadan, 20 inci fabrikaya giden yol aşağıdaki tabloda gösterilmiştir: Kaçıncı FABRİKANIN YIL 5 Fabrika? KURULDUĞU İL 5. Adapazarı Konya Amasya Kütahya Balıkesir-Susurluk Burdur Kayseri Erzincan Erzurum Elazığ Malatya Ankara Kastamonu Afyon Muş Ilgın 1982 MEHMET ARİF DEMİRER.21 Temmuz Üretimin başladığı yıl Şeker Şirketi tarihinde hükümete artan şeker ihtiyacının nasıl karşılanacağı hakkında bir rapor sunar. Bu rapor üzerine hükümet bir Şeker Master Planı hazırlattırır ve 1951 yılında yaklaşık 400 milyon lira harcamak suretiyle 11 yeni fabrika yapılması kararlaştırılır. Bu on bir fabrikanın birincisi Adapazarı, on birincisi Malatya dadır yılında hazırlanan program aksamadan uygulanır.

4 EK 1 ŞEKER SANAYİİ VE PANCAR TARIMI HAKKIDA GÖSTERGELER Tablo 1 Pancar Tarımı Göstergeleri Yıl Pancar eken çiftçi adedi Ekim Alanı hektar Ürün Ürün Kg/Da Şeker Kg/Da Tablo 2 Çiftçinin bir dönüm pancardan ortalama geliri (TL) 1950 yılında 104 TL; 1960 yılında 306 TL. (1960 yılının 306 TL nı 1950 TL na çevirmek için 2.63 (deflatör) ile bölünür 306/263 = 116) TL) Tablo 3 Şeker Sanayi Özet Tablo Fabrika Sayısı Çiftçi Sayısı Ekim Alanı Hektar Verim (ton/ha) Pancar 5 Verim (kg/ha) Şeker 6 İşlenen Pancar Türkiye Nüfusu Ürün Şeker Tüketim Şeker Kişibaşına Şeker kg Kaynaklar değişik olduğu için göstergelerde farklılıklar vardır. Göstergelerin tümü Türkiye Şeker Sanayi Yurt Hizmetinde 50 Yıl başlıklı kitaptan alınmıştır yılında toplam kapasite ton/24 saat iken tevsiler sonunda 1976 yılında ton/24 saat olmuştur Bu rakamın araştırılması gerekiyor döneminde üretim ortalama 550 /yıl idi.

5 EK 2 ÖNCÜLERİN ÖYKÜLERİ Uşak Şeker Fabrikası Büyük Zafer in kazanılması üzerinden henüz altı ay bile geçmeden hem de Anadolu nun Uşak gibi küçük bir kasabasında Nuri Şeker in öncülüğünde bazı yerli müteşebbislerin bir araya gelerek bir şeker fabrikası kurma amacıyla harekete geçmeleri ve Uşak Terakkii Ziraat Türk Anonim Şirketi adıyla bir şirket kurmaları, vatanın kalkındırılması yolunda yakılmış ilk meşale olmak bakımından çok büyük bir anlam taşır. Uşak Terakkii Ziraat T.A.Ş. (19 Nisan) 1923 yılı başlarında Türkiye şeker sanayinin kurucusu adını hakkıyla kazanmış olan Mollazade Nuri Bey (Nuri Şeker) adında bir köylü vatandaşın bulunduğu 51 kişilik bir kurucu heyet tarafından 600 bin TL sermaye ile kurulmuştu. Ülkemizde o tarihlerde bir sınai müesseseyi kurma ve işletme bilgisinin henüz gelişmemiş olması ve bu gibi teşebbüsleri destekleyecek mevzuatın bulunmayışı gibi nedenlerle, esasen işin büyüklüğüne göre çok yetersiz bir sermaye ile kurulmuş bulunan bu şirket, uzun süre pek çok mali güçlüklerle mücadele zorunda kalmış ve fabrikanın temeli ancak tarihinde atılabilmiştir. Uşak Şeker Fabrikası, Çekoslovakya daki Skoda Makine Fabrikası tarafından kurulmuştur. Günlük pancar işleme kapasitesi 500 tondur. Fabrikanın montajı 10 ay sürmüş, ancak işletme suyunun yetersizliği nedeniyle tecrübe kampanyası bir süre geciktirilmiştir. Fabrikanın açılış töreni tarihinde yapılmıştır. Uşak Şeker Fabrikası, ilk kuruluş yıllarında işletme bakımından da büyük güçlüklerle karşılaşmış, pancar tarımının pek çok nedenlerle iyi düzenlenememesi yüzünden kampanyalar kısa ve verimsiz olmuş, şirket büyük zararlara uğramış ve borçlanmıştır. Bu nedenle Türk Ticaret Kanunu hükümleri gereğince 6 Ağustos 1931 tarihinde Uşak Terakki Ziraat T.A.Ş. nin ortadan kaldırılmasına karar verilmiş ve fabrika alacağına karşılık Sanayi ve Maadin Bankası na devredilmiştir. Bundan sonra Uşak Şeker Fabrikası, tarih ve 2058 sayılı kanun gereği tarihinde evvela Devlet Sanayi Ofisi ne, sonra da tarih ve 2262 sayılı kanun gereğince de Sümerbank a devredilmiştir. Kaynak: a.g.e. Sf *

6 Alpullu Şeker Fabrikası Alpullu Şeker Fabrikası tarihinde Türkiye İş Bankası A.Ş., T.C. Ziraat Bankası ve Trakya İlleri Özel İdareleri ve özel şahısların iştirakiyle ve TL sermaye ile kurulan İstanbul ve Trakya Şeker Fabrikaları T.A.Ş. tarafından kurulmuştur. Yönetim Kurulu Başkanı Şakir Kesebir (daha sonra milletvekili ve bakan) ve yönetim kurulu Murahhas Azası Hayri İpar 10 idi. Fabrika, Almanya daki Maschinenfabrik Buckau R. Wolf firması tarafından kurulmuştur. Kuruluş tarihindeki günlük pancar işleme kapasitesi 500 tondur. Fabrikanın temeli Uşak fabrikasınınkinden 46 gün sonra tarihinde atılmıştır. Montajı 11 ayda bitirilmiş olan fabrika tarihinde iletmeye açılmış ve ilk Türk şekeri 50 yıl önce elde edilmiştir. Eskişehir Şeker Fabrikası Uşak ve Alpullu şeker fabrikalarının kurulup hizmete girmeleriyle artık ülkemizde şeker sanayi doğmuş bulunuyordu. İlk kampanyanın yapıldığı 1926 yılından Eskişehir Şeker Fabrikası nın kurulduğu 1933 yılına kadar hem pancar tarımında hem de işletmecilik alanında hayli bilgiler alınmış, tecrübeler edinilmişti. Eskişehir Şeker Fabrikası, Türkiye İş Bankası, T.C. Ziraat Bankası ve ve Sanayi ve Maadin Bankası nın ortaklığı ile 3 milyon lira sermaye ile kurulan Anadolu Şeker Fabrikaları A.Ş. tarafından kurulmuştur. Fabrika, Buckau R. Wolf firması tarafından kurulmuş olup, kuruluş sırasındaki günlük pancar işleme kapasitesi 1500 tondur. Temel atma merasimi 1 Şubat 1933 tarihinde yapılmış fabrika 5 Aralık 1933 tarihinde hizmete açılmıştır. Turhal Şeker Fabrikası Turhal Şeker Fabrikası, Türkiye İş Bankası ile T.C. Ziraat Bankası nın eşit paylarla ve 3 milyon lira sermaye ile kurdukları Turhal Şeker Fabrikası T.A.Ş. nin eseridir. Fabrika yine Buckau R. Wolf müessesesi tarafından kurulmuştur. Kuruluş sırasındaki günlük pancar işleme kapasitesi 1000 tondur. Fabrikanın temeli tarihinde atılmış, açılış töreni de tarihinde yapılmıştır. Kaynak a.g.e. Sf. 72 NOT: İlk iki fabrika yetersiz sermaye ile kurulmuş olduklarından bankalara fazla borçlanmışlardı. Uşak fabrikası zaten Sümerbank a devredilmişti yılında ( ) Türkiye İş Bankası, T.C. Ziraat Bankası ve Sümerbank ın eşit paylarla kurdukları Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. kurularak dört fabrikayı devralmış ve tek yönetim altında işletmeye başlamıştır. 10 Uşak fabrikasının aksine iki bankanın iştiraki ile kurulan ve Hayri İpar gibi başarılı bir işadamının Murahhas aza olarak yönetiminin başında bulunduğu Alpullu fabrikası da sonunda özel şirket olarak Devam edememiş ve Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. ye devredilmiştir.

7