YENGEÇ SÖZCÜĞÜNÜN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Süleyman Kaan YALÇIN *

Transkript

1 Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS) Ağustos 2018 Agust 2018 Yıl 11, Sayı XXXV, ss Year 11, Issue XXXV, pp DOI No: Geliş Tarihi: Kabul Tarihi: YENGEÇ SÖZCÜĞÜNÜN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Süleyman Kaan YALÇIN * Özet Türk Dil Kurumu nun hazırladığı Türkçe Sözlük te Eklem bacaklılardan, birinci ayak çifti iki kıskaç olarak gelişmiş, eti için avlanan, suda yaşayan bir böcek açıklamasıyla Türkçe kökenli bir sözcük olarak tanımlanan yengeç sözcüğü ile ilgili çeşitli etimolojik görüşler bulunmaktadır. Türk dilinin en eski tarihi dönemlerinden itibaren çok farklı ses değişiklikleriyle Türk dilinin çeşitli lehçelerinde ve ağızlarında yengeç, lengeç, lenneç, lenneş, ilengiş, ilangeçi, ilankaç, ilangeç, vb. gibi kullanılan yengeç sözcüğü, Rasanen e göre Latince deniz böceği anlamına gelen lancosta sözcüğünden Fransızcaya langousta şeklinde geçmiş olan bir sözcüktür. Gülensoy, Rasanen in yengeç sözcüğü için yapmış olduğu etimolojiyi 11. yüzyılda yazılmış olan Divanü Lûgat-it Türk te bulunan Türkçe bir sözün Fransızca yolu ile Latinceden alınmış olması mümkün değildir şeklinde eleştirerek bu etimolojinin tamamen yanlış olduğunu savunmuştur. Gülensoy, yengeç sözcüğü etimolojik olarak *yp-nç- ısırmak, ısırarak parçaları birbirine katmak anlamıyla ilişkilendirilmesi gereken bir sözcük olduğunu belirtmiştir. Nişanyan, sözcüğü Türkçe yan- geri gelmek, dönmek, tekrar etmek, aksetmek sözcüğü ile bağlantılı olduğunu belirtmiştir. Bu çalışmada Rasanen in aksine sözcüğün aslının Türkçe olduğu savunulmakla birlikte, yengeç sözcüğünün dayandırıldığı yp-nç- ısırmak, parçalamak ; yan- geri gelmek, dönmek veya yan yan, taraf sözcükleriyle değil de yılan sözcüğü ile ilişkili olarak açıklanması gerektiği ve sözcüğün yılan sözcüğünün kökünü oluşturan hareket etmek anlamındaki ıl- sözcüğü ile ilişkili olduğu ortaya konulmaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Yengeç, etimoloji, yılan, Türkçe, ses değişmeleri. * Dr. Öğr. Üyesi, Fırat Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü.

2 Yengeç Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine Bir Değerlendirme An Analysis On The Etymology Of The Word Of Yengeç Abstract There are various etymological opinions about the word of yengeç which is described in Turkish Dictionary prepared by Turkish Language Association as an insect of arthropods living in water whose front leg pair have flourished as two grippers and caught for its meat. According to Rasenen, the word of yengeç used as yengeç, lengeç, lenneç, lenneş, ilengiş, ilangeçi, ilankaç, ilangeç, and so on since the earlier periods of Turkish language with various sound changes in different dialects and sub-dialects of Turkish language is a word that was taken to French as langouste from Latin word of lancosta which means insect of sea. Gülensoy, criticizing Rasanen s etymology for yengeç, supports that this etymological detection is totally wrong stating that it is not possible for a word which is included in Divanü Lûgat-it Türk written in the 11 th century being taken from French via Latin. Gülensoy states that yengeç should be related to the meaning of ısırmak, ısırarak parçaları birbirine katmak, etymologically *yp-nç- origin. Nişanyan states that this word is related to yan- meaning geri gelmek, dönmek, tekrar etmek, aksetmek. In this study, contrary to what Rasanen supports, it is claimed that this word is Turkish in origin and it should be explained not with yp-nç- meaning ısırmak, parçalamak, yan- meaning geri gelmek, dönmek, or yan yan, taraf, but it should be explained in relation to the word of yılan ; and that the word is related to ıl- which forms the origin of the word and means hareket etmek. Key Words: Crab, etymology, snake, Turkish, sound changes. [397]

3 Süleyman Kaan Yalçın Giriş Türkçe Sözlük te Eklem bacaklılardan, birinci ayak çifti iki kıskaç olarak gelişmiş, eti için avlanan, suda yaşayan bir böcek açıklamasıyla tanımlanmış olan yengeç sözcüğü, köken bilimi açısından üzerinde tam olarak anlaşmaya varılamamış birçok sözcükten biridir. Türk dilinin çeşitli lehçe ve ağızlarında çok farklı ses değişiklikleriyle yengeç, lengeç, leŋŋeç, lenneş, ilengiş, ilangeçi, ilankaç, ilangeç, vb. gibi kullanılan yengeç sözcüğüyle ilgili olarak birbirinden farklı etimolojik tahlillerin yapıldığı görülür. Rasanen e göre Latince deniz böceği anlamına gelen lancosta sözcüğünden Fransızcaya langousta şeklinde geçmiş olan bir sözcüktür. Ancak Gülensoy, Rasanen in yengeç sözcüğü için yapmış olduğu etimolojiyi 11. yüzyılda yazılmış olan DLT te bulunan Türkçe bir sözün Fransızca yolu ile Latinceden alınmış olması mümkün değildir şeklinde eleştirerek bu etimolojinin tamamen yanlış olduğunu savunmuştur (Rasanen, 1969: 197; Gülensoy, 2007: 1120). Gülensoy, Yengeç sözcüğünün etimolojik olarak *yp-nç- ısırmak, ısırarak parçaları birbirine katmak anlamıyla ilişkilendirilmesi gereken bir sözcük olduğunu belirtmiş ve yengeç sözcüğünün farklı versiyonlarının oluşumunu y> l değişimi ve sonrasında i ünlüsünü türeyişine bağlamıştır yengeç > lenneç > ilankaç (Gülensoy, 2007: 517). Nişanyan (2009: 676) yengeç sözcüğünü Türkçe yan- geri gelmek, dönmek, tekrar etmek, aksetmek sözcüğüyle ilişkilendirmekle birlikte yengeç sözcüğünün belki geri geri giden? anlamına geldiğini ileri sürmüştür. Yukarıda yengeç sözcüğüyle ilgili olarak yapılan etimolojik değerlendirmelerde temel üç kök *ypnç- ısırmak ; yan- geri gelmek, dönmek ve yan yan, taraf üzerinde durulduğu görülmektedir. Ayrıca yengeç sözcüğünün etimolojisine bakıldığında sözcüğün kök kısmında anlamsal farklılıkların olduğu; ancak köke eklenmiş olan ve Türkçede hem isim hem de fiil köklerine eklenerek çeşitli alet isimleri (süzgeç, yüzgeç, kıskaç, solungaç, tutaç, tokaç) veya sıfatlar türeten (alıngaç, üşengeç, utangaç) -Aç/-GAç 1 eki ile ilgili ortak bir anlayışın olduğu görülmektedir. 1 Ekle ilgili ayrıntılı bilgi için bk. Hüseyin Yıldız, Türk Dilinde (-GAç) Ekinin Kaynakları I, Dil Araştırmaları, Sayı 8, Bahar 2011, s., ; Zeynep Korkmaz, Türkiye Türkçesi Grameri- Şekil Bilgisi, TDK. Yay., 2007, Ankara, s., 79; Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri, TDK. Yay., 2004, Ankara, s., [398]

4 Yengeç Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine Bir Değerlendirme Bu çalışmada Rasanen in aksine yengeç sözcüğünün aslının Türkçe olduğu savunulmakla birlikte, *ypnç- ısırmak ; yan- geri gelmek, dönmek ve yan yan, taraf köklerine dayandırılan yengeç sözcüğü, yılan sözcüğüyle ilişkilendirilerek sözcüğün daha farklı bir etimolojik değerlendirilmesi yapılacak ve yengeç sözcüğünün kökünün yılan sözcüğüyle ilgili olduğu ortaya konulmaya çalışılacaktır. Yengeç sözcüğünün Türk dilinin çeşitli dönemlerindeki, lehçelerindeki ve ağızlarındaki yaygın kullanım şekillerine bakılacak olursa çok farklı ses değişiklikleriyle kullanılmış olduğu görülecektir. Tarihi dönemlerde: OT. yengeç; Çağ. lengeç; Kıpç. yengeç, yenkeş, ilengiş; EAT. yengeç (Clauson, 1972: 950; Toparlı vd., 2007: 319). Çağdaş lehçelerde: Trkm. leŋŋeç; TT. yengeç, Az. yėngec, Nog., K. Klp., Kzk. şayan; Kırg. çayan (Clauson, 1972: 950; Besli, 2010: 186; KTLS: ). Türkiye Türkçesi ve diğer bazı lehçe ağızlarında: yanıç, yanböce, yangengeç, yangıç, yanıçböcü, yanıyengeç, yankeş, yankıç, yankılıncı, yanuç, yanyalıç, yarımyanıç, yarımyanış, yarımyanuç; ilāngeç, ilengeç, illengeç; ilangeçi, ilankaç (Ker.), engeç, eğingeç, ellengeç, erlengiç; çayan, çiyangaç (DS. III: 1096; DS. V: 1752; DS. VII: 2518; DS. XI: 4166; Gülensoy, 2007: 1120). Ayrıca yengeç için birçok lehçede Nog., K. Klp., şayan; Kırg. sū çayanı, Kzk. suv şayanı, Y. Uyg. paka, Özb. kıskıçbaka, Bşk. kısala; Tat. kısla, vb. gibi farklı adlandırmalar da verilmiştir. Bu adlandırmalar içerisinde yer alan çayan/şayan kullanımı da aslında yılan sözcüğüyle ilgilidir. Tüm kaynaklarda akrep anlamında kullanılan çayan sözcüğü, [*çaḏan: Krh. çaḏan; Uyg. çaḏan, çayan; Kıp. çayan, çıyan; Hrzm. çayan; Çağ. çayan, çıyan; Osm. çayan; TT. çayan, Trkm. çayān, içyan; Tat. çayan, Bşk. sayan, Nog, K. Klpk, Kzk. şayan; Kırg. çayan; Y. Uyg. çayan (akrep) (ADES.: ; Besli, 2010: 115)] Çağatay, Osmanlı ve Türkiye Türkçesinde çok ayaklı anlamında kullanılmanın yanı sıra Nogay, K. Kalpak, Kazak ve Kırgız Türkçelerinde yengeç anlamında da kullanılmıştır. Ayrıca Türkiye Türkçesi ağızlarında çayan, cağana, cağna, cahana, cana, cane, çağana, çiyangaç şeklinde akrep, kırkayak, çıyan, yılan, midye anlamlarında ve yine ciyan, çiyan şekliyle meyvelerde olan kurt anlamında kullanılmıştır (Besli, 2010: ; DS. III: ). ET. çadan (akrep) kullanımıyla öne çıkan ve iç seste d>y değişimiyle çayan, çiyan, çıyan ve yine ön seste ç>ş>s değişimiyle şayan/sayan vb. gibi şekillerde kullanılan sözcük Moğolca haşere anlamındaki çaya sözcüğüne dayandırılmaktadır. Fakat bu sözcük Türkçedeki yılan sözcüğü ile ilişkili olarak Türkçede çokça görülen ses değişikliklerinden biri olan y sesinin ön seste ç üzerinden c, s, ş ye dönüşümüyle [yablak > çıplak (çıplak); yig > TT. çiğ, Bşk. ısık (yaş, çiğ); yadag > Tuv. çadag, Hak. çazak, Yak. [399]

5 Süleyman Kaan Yalçın satī (yaya); çay > Kırg. say (küçük dere); çayan > Kzk. şayan (akrep); yaşıl > Şor. çajıl (yeşil); açık > Kzk.,K. Klp., Nog. aşık (açık) vb.]; ve yine iç seste d>y değişimiyle [(adak > ayak (ayak); adır- > ayır- (ayırmak)] çayan şekline gelişmiş bir sözcük de olabilir. Ayrıca Türkiye Türkçesi ağızlarındaki çayan sözcüğünün yılan sözcüğü yerine kullanılmış olması bu fonetik izahı anlamsal açıdan da destekler niteliktedir. Yengeç sözcüğünün yılan sözcüğüyle ilişkilendirildiği durum ise şöyle izah edilebilir: Yapılan etimolojilerde yan-, yan veya *ypnç- yapısına GAç eki getirilerek oluştuğu söylenilen yengeç sözcüğünün farklı versiyonlarının oluşma şekli ise çoğunlukla y > l değişimiyle lenneç oradan da ön seste l nin Türkçede kabul edilmeyen bir ses olmasından ötürü ön seste i türemesiyle ilenneç, ilankaç vb. yapıların veya ön seste y ünsüzünün düşmesiyle engeç, ellengeç vb. gibi yapıların oluşmasıyla ilişkilendirilmiştir. Fakat yılan sözcüğü ile ilişkilendirilen yengeç sözcüğünün oluşumunda bu durumun tam aksine bir oluşumdan bahsedilebilir. Yani i ünlüsünün ön seste bulunduğu bir türeme değil aksine (y)ıl-an yapısındaki ıl unsurunun eridiği bir durum görülür. Ana Türkçede uzun ünlülü olarak tasarlanan īl- (hareket et-, sürünmek) sözcüğü üzerine yırtıcı ve vahşi hayvan anlamına gelen aŋ 2 sözcüğünün veya Sevortyan, Rasanen, Gülensoy gibi dilbilimcilerin yapım eki olarak gördüğü isim türeten an ekinin eklenmesiyle (Rasanen, 1969: 197; Sevortyan, 1980: 277; Gülensoy, 2007: 1138) ve ön seste uzun ünlülerin kısalırken bıraktığı seslik ize bağlı ön seste y türemesiyle 3 oluşan yılan 4 sözcüğü [ īl-an> (y)ılan: Uyg., Krh., Çağ. ılan, yılan; Kıp., Hrzm. yılan; TT., Gag., Az., Kar., Kmk., Tat., Bşk., Nog. yılan, Trkm yılān, Sal. yilın, Kzk. jılan, Kırg. cılan, Alt. cılan, Özb. ilån, Y. Uyg. ilan, S. Uyg. yilan; Hak., Tuva çılan, Çuv. śölen (yılan) (ADES.: ; Naskali ve Duranlı, 1999: 61; Besli, 2010: 115; Tekin vd., 1995: 699; Yudahin, 1998: 208)], üzerine getirilen GAÇ ekiyle (y)īl-an+gaç yengeç biçimine gelişmiştir. Bu noktada yengeç sözcüğü ile ilgili olarak yapılan etimolojilerde iddia edilen i türemesinin aksine tıpkı Azerbaycan Türkçesindeki gibi ön sesteki y ünsüzünün düşürülerek ılan/ilan yapısıyla veya y ünsüzünün ı/i ünlüsünün görevini üstlenmesi ve l sesine olan yakınlığından ötürü yanında bulunan ıl unsurunun erimesine neden olarak [ (y)īl-an+gaç > (y)ilangaç/yangaç > (y)ilangeç/yengeç > ilangeç > lengeç > lenneç yengeç ] geliştiği görülmektedir. Ayrıca bu duruma solucan sözcüğündeki şu gelişim de örnek verilebilir: solucan sözcüğündeki can kısmı da aslında yılan sözcüğü ile ilgilidir ve yılan biçiminden eriyerek can olmuştur. Örneğin Kırgız ağızlarındaki 2 aŋ sözcüğü yıl-an sözcüğünde bulunmakla birlikte arslan, kaplan, sırtlan vb. gibi hayvan adlarında da bulunmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bk. Aleksandr M. Şçerbak, Arslan Kelimesinin Etimolojisine Dair Bazı Mülâhazalar, Hasan Eren Armağanı, AKDTYK Yay. Ankara, Bu seslik iz için bk. Talat Tekin, Birincil Uzun Ünlüler, İstanbul: Simurg Yayınları. s Sözcüğün ayrıntılı etimolojisi için bk. Nergis Biray, Söz Varlığımızda Yılan, Avrasya Terim Dergisi, Sayı 2 (1), 2014, s [400]

6 Yengeç Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine Bir Değerlendirme solucan anlamına gelen söölcılan (KTDS: 819) sözcüğü bunun en güzel ispatlarından biridir. Sonuç olarak *ypnç- ısırmak ; yan- geri gelmek, dönmek ve yan yan, taraf köklerine dayandırılan yengeç sözcüğünün bu köklerdense yukarıda kendisiyle fonetik ve semantik açıdan daha güçlü bağlantıların kurulduğu yılan sözcüğüyle ilişkilendirilmesi daha doğru bir tespit olacaktır. KISALTMALAR 1. Eser Kısaltmaları ADES. : An Etymological Dictionary of Altaic Languages DLT. : Divanü Lûgat-it Türk DS. : Derleme Sözlüğü KTLS. : Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü KTDS. : Kırgız Tilinin Dialektologiyalık Sözdügü 2. Dil ve Lehçe Kısaltmaları Alt. : Altay Türkçesi Az. : Azerbaycan Türkçesi Bşk. : Başkurt Türkçesi Çağ. : Çağatay Türkçesi Çuv. : Çuvaş Türkçesi EAT. : Eski Anadolu Türkçesi ET. : Eski Türkçe Gag. : Gagavuz Türkçesi Hks. : Hakas Türkçesi Hrzm. : Harezm Türkçesi Kar. : Karaim Türkçesi Ker. : Kerkük Türkçesi [401]

7 Süleyman Kaan Yalçın Kırg. : Kırgız Türkçesi Kmk. : Kumuk Türkçesi Kpç. : Kıpçak Türkçesi Kzk. : Kazak Türkçesi Osm. : Osmanlı Türkçesi OT. : Orta Türkçe Özb. : Özbek Türkçesi S. Uyg : Sarı Uygur Sal. : Salar Türkçesi Şor. : Şor Türkçesi Tat. : Tatar Türkçesi Trkm. : Türkmen Türkçesi TT. : Türkiye Türkçesi Tuv. : Tuva Türkçesi Uyg. : Uygur Türkçesi Y. Uyg. : Yeni Uygur Türkçesi Yak. : Yakut Türkçesi 3. Diğer Kısaltmalar bk. : bakınız vd. : ve diğerleri vb. : ve benzeri KULLANILAN ÇEVRİYAZI SİSTEMİ VE İŞARETLER 1. ÇEVRİYAZI SİSTEMİ ÜNLÜLER ā Uzun a å Özbek Türkçesinde a o arası bir ses [402]

8 Yengeç Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine Bir Değerlendirme p ī Uzun kapalı ė Uzun ı ÜNSÜZLER ŋ ś Geniz n si Çuvaş Türkçesinde peltek s 2. İŞARETLER * Muhtemelen en eski şekli gösterir. < Bu şekle gider. > Bu şekilden gelir. [403]

9 Süleyman Kaan Yalçın KAYNAKLAR Banguoğlu, Tahsin. (2004). Türkçenin Grameri, TDK. Yay., Ankara. Besli, Ertan. (2010). Eski ve Orta Türkçe Hayvan İsimlerinin Etimolojisi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı / Eski Türk Dili Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Biray, Nergis. (2014). Söz Varlığımızda Yılan, Avrasya Terim Dergisi, Sayı 2 (1), s Clauson, Sir Gerard. (1972). An Etymological Dictionary Of Pre Thirteenth- Century Turkish. London: Oxford University Press. Derleme Sözlüğü (III, V, VII, XI. Ciltler). (1993). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Gülensoy, Tuncer. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Gürsoy-Naskali, Emine ve Duranlı, Muvaffak. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I. (1991). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları. Korkmaz, Zeynep. (2007). Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi, TDK. Yay., Ankara. Mukambayev, Ceembay. (2009). Kırgız Tilinin Dialektologiyalık Sözdügü. Bişkek. Nişanyan, Sevan. (2009). Sözlerin Soyağacı Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü. Everest Yay., Räsänen, Martti. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki. Sevortyan E. V. (1980). Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov. Moskova. Starostin, S. A., Dybo, A. V., Mudrak, O. A. (2003). An Etymological Dictionary of Altaic Languages. Leiden. Şçerbak, Aleksandr M. (2000). Arslan Kelimesinin Etimolojisine Dair Bazı Mülâhazalar, Hasan Eren Armağanı, AKDTYK Yay. Ankara. Tekin, Talat ve diğerleri. (1995). Türkmence Türkçe Sözlük. (Yayına Hazırlayan: Mehmet Ölmez). Ankara: Simurg Yayınları. [404]

10 Yengeç Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine Bir Değerlendirme Tekin, Talat. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. İstanbul: Simurg Yayınları. Toparlı, Recep ve diğerleri. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Türkçe Sözlük. (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Yıldız, Hüseyin. (2011). Türk Dilinde (-GAç) Ekinin Kaynakları - I, Dil Araştırmaları, Sayı 8. Yudahin, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü Cilt I. (Çev.: Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [405]