T.C GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ESKİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI BOZKIR KAVİMLERİNDE DİN (GÖKTÜRK DÖNEMİ SONUNA KADAR)

Transkript

1 T.C GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ESKİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI BOZKIR KAVİMLERİNDE DİN (GÖKTÜRK DÖNEMİ SONUNA KADAR) YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Ayten AKCAN Tez Danışmanı Prof. Dr. İlhami DURMUŞ ANKARA 2012

2

3 T.C GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ESKİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI BOZKIR KAVİMLERİNDE DİN (GÖKTÜRK DÖNEMİ SONUNA KADAR) YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Ayten AKCAN Tez Danışmanı Prof. Dr. İlhami DURMUŞ ANKARA 2012

4

5 ÖNSÖZ Din, kutsal olduğu varsayılan doğaüstü bir güce ya da güçlere tapınma ve ibadet etmedir. Toplumlar değişik kültürel özelliklere sahip oldukları için dinsel inanışlarda farklı olmuştur. Din konusunu Türkler açısından ele alacak olursak, birçok farklı coğrafya da bulunmuş olmalarının da etkisiyle, Türklerde farklı dini inanışları görmek bu yüzden mümkün olacaktır. Bozkır coğrafyası Mançurya dan Macaristan a kadar uzanan geniş bir sahanın adıdır. Orta Asya olarak tabir edilen bölgede bu coğrafyanın içerisinde yer almaktadır. Biz yaptığımız çalışmada bu coğrafya üzerinde Göktürk dönemi sonuna kadar yaşamış olan kavimlerin dini hayatını ve adetlerini incelemeye çalıştık. İncelediğimiz kavimlerin dini yaşamlarını, dini adetleri ve hayatlarına olan etkilerini farklılıklarıyla değinmeyi uygun gördük. Yaptığımız çalışmada Türklerin eski dinlerinin Şamanizm olmadığını, tek tanrı inancına dayalı Gök Tanrı Dini olduğunu gördük. Çalışmamızda sadece din konusunu değil, dine bağlı olarak gelişen unsurları da inceledik. Bu kavimlerde dini yaşam içerisinde olabileceğini düşündüğümüz kurban kesme, ölüm ve ölü gömme, bunlara bağlı gelişen örf ve adetler, kutsal tanrılar, mezarlar, kültler v.b. gibi unsurları da inceledik. Bu konu ile ilgili olarak hazırlanmış olan yayınların çoğunluğuna ulaştık. Bozkır Kavimlerinde Din konulu çalışmamızın planlanmasında, yürütülmesinde, düzenleme ve yazım aşamasında bilgi ve deneyimlerinden yararlandığım, bende emeği çok büyük olan Prof. Dr. İlhami Durmuş hocama teşekkürlerimi sunuyorum. Öte yandan, ders ve tez yazım aşamasında bana çok büyük desteği olan aileme, eşim Cesur Akcan a ve oğlum Kuzey e şükranlarımı sunarım. Ayten AKCAN 2012

6 ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER... ii GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM GÖK TANRI DİNİ- TABİAT KUVVETLERİ-ATALAR KÜLTÜ 1.1. GÖK TANRI Gök Tanrı İnancının Doğuşu Gök Tanrı İnancının Özellikleri TABİAT KUVVETLERİ Tabiat Kuvvetleri Tabiat Kuvvetlerine İnanma Tabiat Kuvvetlerine İnancın Destanlarda Tasviri ATALAR KÜLTÜ Atalar Kültü Atalara Saygı ve Bağlılık Atalara Kültü nde Kurt İKİNCİ BÖLÜM TOTEMİZM- ŞAMANİZM- ŞAMANLIK MESELESİ 2.1. TOTEMİZM ŞAMANİZM Şamanlar Şaman Eğitimi Ak ve Kara Şamanlar Şamanın Giyimi Şamanın Davulu Şamanın Yardımcı Ruhları ŞAMANLIK MESELESİ Şamanizm Kökeni... 76

7 iii Şamanist Kâinat Anlayışı Gök Tanrı Güneş, Ay ve Yıldızlar ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DİNİ ADETLER 3.1. BÜYÜ KEHANET KURBAN ÖLÜMLE İLGİLİ ADETLER Yas Tutma Mezar Yapma Ölü Gömme ve Mumyalama SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT

8 GİRİŞ İnanç, kültür kavramını meydana getiren, topluluklara millet olma özelliğini kazandıran önemli bir unsurdur. Dil, ortak geçmiş, geleceğe bakış vs. de kültürü meydana getiren diğer unsurlardandır. Şüphesiz, kültür kavramı içerisinde bu unsurların her birinin ayrı ayrı önemi vardır. Türklerin İslamiyet ten önceki inanç sistemleri hakkında şimdiye kadar birçok şey söylenmiş olmasına rağmen kesin bir neticeye varılamadığı gibi, konuyla ilgili olarak ileri sürülen terimler ve terimlerin karşıladığı kavramlar arasında çok önemli farklılıklar bulunduğu görülmektedir. Konuya genel açıdan yaklaştığımız takdirde, Türklerin İslamiyet ten önceki inanç sistemleri için, Toyonizm, Totemizm, Şamanizm, Gök Tanrı İnancı, Tek Tanrı Dini gibi terimlerin kullanıldığını görürüz. Ayrıca bu terimlerin karşıladığı kavramlar üzerinde de araştırmacılar farklı görüşlere sahiptir. Sahada çalışanların bir kısmı bu terimleri bir inanç sistemi yani bir din olarak gösterirken, diğer bir kısmı ise bunun bir din değil sadece gelişigüzel birtakım inançlar olduğunu iddia etmektedir. 1 Türkler hayat tarzlarına bağlı olarak tarihi süreç içinde çeşitli dini inançlar içinde yaşayışlarını sürdürmüşlerdir. Bilinen en eski inanç sistemlerinden biri de Gök Tanrı inancıdır. İ. Kafesoğlu na göre, bozkır Türk topluluğunun asıl dini bu idi. Eski Çağlarda başka hiçbir kavim ile iştiraki olmayan bu inanç sisteminde Kök Tengri Tanrı en yüksek varlık olarak itikadın merkezinde yer almıştı. Yaratıcı, tam iktidar sahibi idi. Aynı zamanda semavi mahiyete sahip olup çok defa Gök Tanrı adı ile anılıyordu. 2 Gök Tanrı anlayışı toprakla ilgili olmadığı için, avcı, çoban ve hayvan besleyici topluluklara mahsus bulunduğu, bu itibarla kökeninin Asya bozkırlarına bağlanması gerektiği genellikler araştırmacılar tarafından kabul olunmuştur. M. Eliade ye göre Orta ve Kuzey Asya toplulukları için 1 Tanyu, 1998: Tanyu, 1998: 25.

9 2 karakteristik bir sistem olan Gök Tanrı, R. Giraud a göre, doğrudan doğruya bütün Türklerin ana kültü durumundadır. B. Ögel, Çin in Ordos bölgesindeki Hun buluntularıyla ilgili olarak bazı bilginlerin Orta Asya halklarının birer avcı ve çoban olduklarını düşündükleri için, bu eserler de günlük hayatın tezahür ettiğine inandıklarını, hatta daha ileri giderek Hunların totemist olduğunu iddia edenlere de rastlanmakta olduğunu belirtir, hâlbuki Hunlar tek tanrılı bir Gök dinine inanmakta idiler. Tek Tanrı ya inanan bir kavimde totem aramak biraz güçtür. Bunlar olsa olsa eski Hun inanç ve efsanelerinin bir kalıntısı olabilirlerdi. Nitekim Göktürkler totemist olmadıkları halde, kendi aralarında anlattıkları bir kurt efsanesine inanıyorlar ve kurt başını da milli bir arma olarak taşıyorlardı, demektedir. A. İnan a göre eski Türk panteonunda birçok tengriler bulunmuştur. İlk büyük Türk imparatorluğu devrinden sonra bu panteondaki tanrıların en büyüğü Gök Tanrı olduğuna inanılmıştır. Bu büyük Tanrı Türk hakanlığına giren bütün çeşitli uluslar için ortak kült olmuştur. 3 Geleneksel Türk dininde kamlar önemli bir yer tutmaktadır. Türkler tarafından kam adı verilen bu otorite tipini, Tunguzların dilinden alınmış olmakla birlikte, kökeni konusunda çeşitli tartışmaların yer aldığı ve çok daha geniş bir kullanıma ulaşmış bulunan bir kelime ile şaman adı verilmektedir. Şaman, dini-mistik-sihri bir otorite tipini temsil etmektedir. Öyle anlaşılıyor ki deus otiosus konumunu almış bir Gök-Tanrı, ikinci dereceden ve bazen onunla rekabette imiş gibi görülen kutsiyetler, beşeri ruhun kararsızlığı, kötü ruhların neden oldukları hastalıklar ve ölüm, öteki hayatta ruhun kaderi meselesi, sosyal hayatın çeşitli problem ve sıkıntıları, önceleri iki, daha sonra üç bölgeli ve çok katlı evren anlayışı bunların arasında bağlantının sağlanması meselesi gibi birçok hususlar, kamları/şamanları Geleneksel Türk dini içerisinde önemli bir konuma getirmiştir. İşte bu sebeple bazıları Geleneksel Türk dinine Şamanizm adını vermişlerdir. 4 Gerçekte Şamanizm arkaik bir dini-sihri mistik olaydır. Ona Paleolitik Çağ dan bu yana rastlanmaktadır. Bununla birlikte Şamanizme, kelimenin 3 Gökalp, 1976: Tanyu, 1998: 28.

10 3 tam anlamı ile bir din demek mümkün değildir. Zira o, arkaik dönemlerden itibaren karşımıza ekstazik ve terapötik yöntemler toplamı olarak çıkmakta ve gayesi, insanlarınkine paralel, ancak görülmez ruhlar alemi ile temasın ve insanların işlerinin gidişatına ruhlarının desteğinin sağlanması olarak görülmektedir. Üstelik bu şekliyle olay, evrensel boyutlara da sahiptir ve onda İran, Mezopotamya, Budizm ve Lamaizm in izlerini açık bir biçimde görmek mümkündür. Belki de bu etkilerin, çoğu zaman Orta ve Kuzey Asya bölgesinde oluşmuş olması, Şamanizm e özellikle özgü dini bir fenomenmiş intibaını kazandırmıştır. Ancak yine de Şamanizm i çeşitli dinler ve kültürlerden gelen tesirlerin karmaşık bir biçimde örülmesinden oluşan uygulamalar kaosudur. 5 Türkler, içinde hareketli bir hayat geçirdikleri tabiatın Tanrı tarafından yaratıldığını kabul etmiş ve tabiatı kutsal saymıştır. Onlara göre Yer-Su; yeryüzünde yaşayan iyi ruhların bütünüdür, Tanrı tarafından gönderilmiş Kutsal bir hediyedir, sonsuz bir varlık ve güzellik kaynağıdır. Yer-Su ile ifade edilen kutsallık, büyük imparatorluklar döneminde bir yurt inancı haline gelmiştir. Göktürk kitabeleri nde Kutsal Yer-Su ifadesi ile hem koruyucu ruhlar hem de vatan kastedilmiştir. Gök Türklerin mukadderatı üzerine kutsal Yer-Su nun etkili olduğuna dair inanışlar yaşatılmıştır. Türkler de dağ, ırmak, göl, pınar, ağaç, orman ve kaya kültleri, Türk Yazıtları nda, Yer-Sub adı altında toplanmıştır. Bunların kutsallığına inanmak, Yer-Su inançlarının bir bölümünü oluşturmaktadır. Yer-Su ruhlarının en önemli temsilcisi ise dağlardır. Dağ Kültü, Gök Tanrı ya ibadet ile ilgili olarak değerlendirilmiştir. Türkler, dağların Tengri nin/tanrı nın Makamı olduğuna inanmış ve yüksek dağ tepelerinin göğe yakın olmasını da bu inanışın kanıtlanması için kullanmışlardır. Bundan dolayı her boyun bir kutsal dağı olmuş, Ötüken ve Tanrı Dağı da dağlar arasında özel bir yere oturtulmuştur. Dağ ile Ruh eşdeğer olarak görülmekte, yılın belirli zamanlarında kutsal kabul edilen dağlar ziyaret edilmekte ve oralarda kurbanlar sunulmaktadır. Tuva 5 İnan, 1976: 40.

11 4 Türkleri nde var olan ruh dağdır; dağ da ruhtur gibi anlayış bunun açık bir göstergesidir. 6 Türkler, dağlarla birlikte ırmakların, ağaçların ve bütün dünyanın canlı olduğuna ve insanlar gibi ruhları bulunduğuna inanmaktadır. Onlar, tabiatla insanı iç içe değerlendirmekte ve bu ilişkinin hayat boyu sürmesi gerektiğini kabul etmektedir. Çünkü onlara göre tabiat ve insan benzer özelliklere sahiptir ve bir bütündür. Türklere göre insan ile tabiat arasındaki ilişkinin kopması, hayatı zorlaştırmaktadır. Türkler, kendilerini tabiata göre ayarlamakta ve tabiata karşı görevlerini tam olarak yerine getirdiklerinde tabiattan bunun karşılığını alacaklarına inanmakta; tabiat varlıklarına ruhu olduğu inancından dolayı saygı göstermekte ve zarar vermemeye gayret etmektedir. Günümüzde Türk boyları arasında yaşatılan ağaçların gelişigüzel kesilmemesi, gelişigüzel kesildiği takdirde kötü şeylerle karşılaşılacağı inancı bu anlayışın tipik bir örneğidir. Bundan dolayı Türkler, Tanrı ya şükür amacıyla, ağaçlara, ateşe, suya ve tabiat varlıklarına hediye takdim etmektedir. 7 Güneş e ve Ay a da kutsiyet atfeden, Güneş i dişi, Ay ı da erkek olarak değerlendiren Türkler; birbiri ile ilişkili olan yerüstü ve yeraltı şeklinde iki dünyanın bulunduğunu kabul etmektedir. Üst yerin birleşik yapılı olduğu, bu yapıda gök, güneş, ay, yıldız ve dokuz evrenin bulunduğu; yer üstünde gök tanrıların ve iyi kimselerin ruhlarının yaşadığına inanılmaktadır. Yeraltı ise kötülüğün ve kötü ruhların bulunduğu yer olarak algılanmaktadır. Bu inanıştan dolayı kimse gelişigüzel yeri kazmaktan kaçınmış hatta yürürken toprak kalkmasın diye ucu yukarıya doğru bakan pabuçlar giymeyi tercih etmiştir. Türkler, hayvanlara da kutsiyet atfetmekte, koyun ve at gibi sıcakkanlı hayvanların da evi ve ev sahiplerini felaketlerden koruduğuna inanmaktadır. Bu bağlamda onlar için at ın önemli bir yeri vardır. Onlara göre at, sahibinin 6 Kafesoğlu, 1980: Tanyu, 1980: 6.

12 5 hem arkadaşı hem de yardımcısı konumundadır. O, ayrıca sahibine tehlikeleri de haber verebilmektedir. 8 Türkler arasında su ve ateş de önemli yer tutmaktadır. Onlara göre ateş odundan, odun da sudan doğmaktadır. Bu bağlamda yetiştirici, saf ve temiz olan suyun bolluğu, bilgililiğin, akıllılığın ve gücün sembolüdür. Suyu kirletmek de yasaktır. Aynı şekilde ateş, Türklerde kutsal sayılmakta, temizleyici bir güç olarak görülmektedir. Özellikle kötülüklerinden şüphe edilenler için ateş, bir temizleme aracıdır. Temizliğinden şüphe edilen şeyler, iki ateş arasından geçirilerek temizlenmektedir. Tütsüleme de bir temizleme işlemidir. Bu çerçevede Türkler, ateşe saygı göstermiş ve insanı kötülüklerden koruyan özelliği bulunduğuna inanmıştır. Ateşin alevinden çeşitli anlamlar çıkarılmıştır. Ateşin alevinin yeşilimsi olması, yağmur yağmasına, mahsulün iyi ve bereketli olmasına; alevin kırmızı renkte olması savaşa; sarı renkli olması salgın hastalığa; siyah renkli olması hakanın ölümüne veya uzak yolculuğuna işaret etmektedir. Ateş ile bağlantılı olarak ocak, ailenin direğidir ve tabu anlayışı ile korunmaktadır. Ocak, kutsaldır, ocağı söndürmek ve küllerini dağıtmak ırkın yok olmasının sebebidir. Suyun aziz, ateşin ve ocağın kutsal bilinmesi günümüze kadar yaşatılmıştır. Bugün de Türkler arasında en kötü beddua Ocağın Sönsün bedduasıdır. Bu beddua, hem soyun tükenmesini hem de kutsallığın yok olmasını ifade etmektedir. Bundan dolayı Ateş e su dökülmesi, yanan ateşin söndürülmesi iyi görülmemiştir ve görülmemektedir. Günümüzde ateş ve ocak ile ilgili oldukça çok deyim ve atasözü vardır. 9 Türklerde atalar kültü nün bir diğer tezahürü de, kurt a duyulan saygıdır. Hun ve Göktürk destanlarının birçoğunda kurt temel unsur olarak kendini gösterir. Mesela, Göktürk Türeyiş Destanında (Ergenekon) kurt hem kurtarıcı, hem de ata durumundadır. Göktürkler kurt u sadece destanlarına 8 Tanyu, 1980: 8. 9 Ögel, 1997: 19.

13 6 yansıtmakla kalmamışlar, aynı zamanda onun suretini de bayraklarında bir sembol olarak kullanmışlardır. Kurt, sadece Hun ve Göktürk destanlarının değil, Oğuz Kağan Destanının da temel unsurları arasında yer alır. Destanda yapılan tasvire göre, Oğuz Kağan dünya fethine çıkmak için hazırlığını yapmış beklemektedir. Birdenbire bir kurt ortaya çıkar ve kendisine kılavuzluk yapar. Dünya fethini tamamlayınca da ortadan kaybolur. Burada, kurt atalar ruhunu temsil etmektedir. Başka bir ifade ile söylemek gerekirse, atalar ruhu, kurt suretine girerek, Oğuz Kağan a yapacağı işlerde kılavuzluk yaparak, yardım etmiştir. 10 Falcılık Şamanizm in başlıca unsurlarından biridir. Fal eski Türkçede ırk kelimesiyle ifade edilmiştir. Mahmud Kaşgari ırk kelimesini falcılık, kâhinlik ve bir kimsenin gönlündekini bilmek diye açıklamaktadır. Besim Atalay ın çevirmesine ilave ettiği nota göre Bu kelime Türkiye nin birçok yerlerinde kader, talih, fal anlamında kullanılmaktadır. Irkım açıldı-talihim açıldı demektir ; kam ırkladı cümlesinin izahını yaparken şu notu ilave ediyor. Batı Anadolu da ve hele Kütahya vilayetinin bazı yerlerinde Irk bakmak fal bakmak anlamındadır. Kıpçak lehçelerinde teşe üm ve tefe ul anlamlarına gelen ırım kelimesi vardır ki bu da kök bakımından ırk ile bağlı bir terimdir. Oğuz destanında zikredilen bilge ve filozof Irkıl hocanın adı da kâhin ve falcı anlamını ifade etse gerektir. Yakutlara göre ilk şamanın adı da Argıl idi. Bu isimde Irkıl veya Arkıl hocayı hatırlatıyor. Altay Şamanistlerinde kamdan başka ırımcı denilen adamlar vardır. Bunlar saralı hasta adamlardır. Saraları tuttuğu zaman bunlar gaipten haber verirlermiş. Şamanistler arasında fal anlamına gelen yaygın kelime tölge dir. İslam Türkler den Kırgızlar dahi fala tölge derler. Manas destanında kahraman Manas ın arkadaşlarından biri de yağrıncı Kara Badiştir. Kırgızca da fal kelimesini ifade eden keret kelimesi de vardır ki bu kelime başka Türk lehçelerinde tespit edilmemiştir. 10 Ögel, 1979: 115.

14 7 Falcılar fal açmak için kullandıkları nesneye göre muhtelif ad alırlar. Hayvanların kürek kemiğine bakıp geleceği keşfedenlere yağrıncı koyun tezekleriyle fal açanlara kumalakçı denilirdi Ögel, 1979: 208.

15 BİRİNCİ BÖLÜM GÖK TANRI DİNİ- TABİAT KUVVETLERİ-ATALAR KÜLTÜ 1.1. GÖK TANRI Türkler hayat tarzına bağlı olarak tarihi süreç içinde çeşitli dini inançlar içinde yaşayışlarını sürdürmüşlerdir. Bilinen en eski inanç sistemlerinden biride Gök Tanrı inancıdır. İbrahim Kafesoğlu na göre, bozkır Türk topluluğunun asıl dini bu idi. Eski çağlarda başka hiçbir kavim ile ilişkisi olmayan bu inanç sisteminde Tengri Tanrı en yüksek varlık olarak itikat merkezinde yer almıştı. Yaratıcı tam iktidar sahibi idi. Aynı zamanda semavi içeriğe sahip olup çok defa Kök Tegri Gök Tanrı adı ile anılıyordu. Gök Tanrı anlayışı toprakla ilgili olmadığı için avcı, çoban ve havyan besleyici topluluklara mahsus bulunduğu, bu itibarla kökeninin Asya bozkırlarına bağlanması gerektiği genellikle araştırmacılar tarafından doğru bulunmuştur. 12 Türkler disiplinli bir hayat ve toplum düzenleri sebebiyle Tek Tanrı düşüncesine çok erken çağlarda erişmişlerdir. Bahaeddin Ögel e göre atlı Türkler yere yalnızca atlarını ayakları ile bağlı idiler. Onlar kendilerini yağız yer ile masmavi gök arasında asılmış ve boşlukta yürür gibi düşünürlerdi. Onun zihnini yoran ve kalbini dolduran tek şey, üzerini kaplayan sonsuz mavilikti. Sonsuz göğün tek rengi ve tek kubbesi onun düşüncelerini birleştiren ve tek amaca yönelten önemli bir sebepti. Tıpkı ailesini, kendi başkanlığını da toplayan kubbeli otağı ve evi gibi. Otağın altında bir aile reisi, gök kubbenin altında da bir Türk kağanı vardı. Elbette ki, bu sonsuz ve mavi kubbenin, onun üstünde dolaşan güneş, ay ile yıldızların da bir sahibi ve hakanı olacaktı. Her şeyi o yaratmış ve yaratıklara da yaşasınlar diye yerler 12 Kocasavaş, 2002: 326.

16 9 ile suları o vermişti. 13 Metinlerde Gök Tanrı diğer dinlerin semavi ilahlarında görülen ortak özelliklere uygun olarak, kudretli ve aşkın, Yüce Tanrı şeklinde kendini göstermektedir. Bu amaçla kitabelerde Semavi ve Yüce ve Küçlü ( kudretli) terimleri yer alıyor. Ebedi anlamındaki Bengü terimine ise ancak Moğol çağında rastlanıyor. Aynı şekilde Yaratıcı sıfatıyla o, açık bir biçimde ancak Altay Türklerinde ve Yakutlarda görünüyor. Bu bakımdan Türk topluluklarının Tanrı telakkisinde, zaman içerisinde, belli bir evrimin olduğu dikkat çekmektedir. Ancak belirtmek gerekir ki, bu gelişmelere rağmen Türklerde Tanrı kavramı yinede orijinal strüktürünü muhafaza etmiştir. Türklerde Gök Tanrı en azından mefhum olarak yaratıcı ve Kadir-i Mutlak Tanrı şeklinde telakki edilmiştir. Böyle olduğu içindir ki, Türklerde siyasi iktidar ve hâkimiyet menşeini Tanrı dan almaktadır. Ezeli ve ebedi (Bengü ve Mengü) olan, Hakanlara kut ve güç veren, kozmik düzenin, toplumun organizasyonunun ve insanlarının kaderinin kendisine bağlı olduğu Gök- Tanrı nın tapınakları mevcut değildir. Aynı şekilde Eski Türkler tarafından onun resmi ve heykelleri yapılarak onlara tapınılmışta değildir. Eski Türk dinindeki Gök-Tanrı inancı ile ilgili belirtilmesi gereken e önemli hususlardan biride onun antropomorfik özellikler taşımamakta oluşudur. Bazı Türk destan ve hikâyelerin de büyük olasılıkla dış etkilerle ve şüphesiz müteakip dönemlerde Tanrı nın çocuklarından söz edilmekle birlikte, bu durum en azından menşei formu itibariyle Türklerde Gök-Tanrı inancı için geçerli olmayıp; Eliade nin de kuvvetle ifade ettiği üzere, Türk Tanrı anlayışında temelde kutsal evliliğe (hierogamie) rastlanmamaktadır. 14 Ne kadar dikkate değer ki, geç devirlerde Türkler arasında da yayılan Şamanlık eski Gök-Tanrı inancına dokunamamıştır. Ulu Tanrı bahis konusu olduğu zaman Şamanlığın adeta sırıttığını söyleyen M. Eliade ye göre Yakutlarda Gök-Tanrı nın izi olan Tangara Kayra-han ile Şaman fazla meşgul olmamaktadır. Türklerde Tanrı düşüncesinde maddi gökyüzünden 13 Turan, 2002: Güngör, 2002:

17 10 manada Ulu varlık a doğru bir gelişme dikkati çeker. 15 Orhun Kitabelerinde Türk kozmogonisini tek cümle içinde açıklayan ibare şöyledir. Üze Kök Tengri, asra yağız yir kılındıkta ikin ara kişi oğlı kılınmış. Burada Gök-Türk çağında Kök ün gökyüzü demek olduğu aşikârdır. O halde eski çağlarda, içine Güneş ve Ay ın doğuş ve batışı gibi harikalardan, yıldızların durumuna, dört mevsime, yağmur, kar, rüzgâra, ısınmaya, soğumaya, bitkilerin canlanmasına, hayvanların doğup büyümesine, suların çoğalması ve kesilmesine kadar her şeyin tam bir düzen ve değişmezlik ve insan akılının kavrayamayacağı kesin bir ahenkle cereyan ettiğini gördüğü yeryüzünde, her şeyi hükmü altında tutan sema nın Bozkırlı tarafından Tanrı kabul edilmiş olması mümkündür. 16 Tek Tanrı inancına bütün Türk toplulukları değil, ancak yüksek kültür yaratan ve büyük devletler kuran Tük toplulukları (Hunlar, Göktürkler, Uygurlar, Oğuzlar) ulaşabilmişlerdir. Türkleri yakından tanıyan çağdaş yabancı yazarların hemen hemen hepsi eski Tük inancının mahiyeti hakkında aynı tespitte bulunmuşlardır. Mesela Theophylacte Simocatt adlı Bizans tarihçisinin bu husustaki tespiti şöyledir. Türkler; toprağı, suyu, ateşi ve havayı kutsal sayarlar ve onlara saygı gösterirler. Bununla birlikte gökyüzü ile yeri yaratan tek bir Tanrıdan başka bir şeye tapmazlar. Ona atlar, sığırlar ve koyunlar kurban ederler.921 yılında devrin Abbasi halifesi tarafından Bulgar Türklerine gönderilen İbn Fazlan adlı bir Arap elçisi de Oğuz Türklerinin tek Tanrı inancına sahip olduklarını gözlemlerine dayanarak şöyle belirtir. İçlerinden biri zulme uğrar veya sevmediği bir şey görürse, başını semaya kaldırıp bir Tengri der. Bu Türkçe bir Allah demektir. Zira Türkçe de bir vahid; tengri ise Allah demektir. Aynı şekilde bir Gürcü kaynağında bunların (Türklerin ) dini ölümsüz bir Tanrıya tapmaktan başka bir şey değildir. denilmektedir. Yakubi patriği Süryani Mikael de eski Türklerin dini inancını, Gök Tanrı diye adlandırdıkları tek bir Tanrıya tapmak şeklinde tayin ve tespit eder. Bu bilgilerden çıkan sonuç şudur: Bizans, Arap, Gürcü ve Süryani 15 Güngör, 2002: Kafesoğlu, 2002:

18 11 tarihçileri, eski Türk inancının tek Tanrılı bir inanç olduğunu belirtmişlerdir. Birbirinden habersiz olan ve birbirinden uzak mekânlarda yaşamış bulunan bu yazarların aynı tespitte birleşmeleri bir tesadüf değildir; hiç şüphesiz hepsi de aynı gerçeği ifade etmektedirler. 17 Milattan önceki II. yüzyıllarda Çin vakanüvisleri tarafından Hunlarda tespit edilen Gök-Tanrı, güneş, ay, yer-su, atalar ve ölüler kültü Türk kavimlerinde muhtelif kültürlerin tesirleri altında kalmalarına rağmen son devirlere kadar devam ettirilen kültürlerdir. Bu kültler çağdaş Altaylılarda ve Yakutlarda müşahede edilmiştir. Bununla beraber Altay ve Yakut şamanlığı bütün halinde eski Türk dini olarak kabul edilemez. Çok eski devirlerde büyük hakanlıklar ve devletler kuran Türklerin dünya görüşleri ve din telakkileri Altay Yakut şamanizmine nazaran çok gelişmiş ve olgunlaşmış olduğu anlaşılmaktadır. Altay ve Yakut şamanlığını, elinde bulundurduğunu pek çok materyallere de dayandırarak eleştiren rahmetli Ziya Gökalp dahi bunun farkına varmış ve eski Türkler için toyunizm adını verdiği bir milli din tasavvur etmişti. Çin kaynaklarının verdikleri haberlerden anlaşıldığına göre eski Orta Asya şamanizminin esasları Gök-Tanrı, güneş, ay, yer, su ata (cedd-i ala) ateş (ocak) kültleri idi. Dini ayin ve törenlerin muayyen bir nizam çerçevesi içine alınmış olduğunun tahmin etmekte mümkündür. 18 Göktürk yazıtlarına yansıyan Türk kozmogoni anlayışında, Gök Tanrı evrenin yaratıcısı ve kadir-i mutlak bir varlık olarak kendini göstermektedir. Bu duruma göre gökyüzünü, yeryüzünü ve insanoğlunu yani içindeki canlı cansız bütün varlıklarla bütün evreni yaratan Tanrıdır. Şafak söktüren (tan üntürü), yağmur ve kar yağdıran, şimşek çaktıran, rüzgâr estiren, bulut ve bitkiyi meydana getiren de yine O dur. Varlıklara can ve ölüm vermekte Tanrı nın iradesine bağlıdır. Eski Türk inancında Tanrı, siyasi iktidarında kaynağı durumundadır. Esasen, Türklerde ilahi irade olmaksızın hükümdarlık 17 Koca, 2003: İnan, 1972: 1-2.

19 12 gerçeği de mevcut olmamaktadır. Bu duruma göre, Türk hükümdarları devlet idare etme güç ve yetkisini doğrudan doğruya Tanrıdan almaktaydılar. 19 Türkler göğe tengri diyorlardı. Fakat göğü de yaratan kutsal ve yüce bir güç vardı ki, bunun da adı, yine tengri, yani Tanrı ydı. Türkler başlangıçta Tanrı sözünü, yalnızca yaratan tek tanrı için kullanırlardı. Sonradan anlamını genişletmiş ve her türlü kutsal ve büyük şeyler için söylemeğe başlamışlardır. Eski Türklerin yüce ve tek Tanrısı, İslamiyet teki Allah gibi soyut ve şekilsiz bir güçtü. Hatta Altay Şamanizm inde bile, göğün katlarının resmi yapıldığı halde, Tanrı nın resmi çizilemiyordu. Düşünmeliyiz ki, Şamanizm Türk dininin en yozlaşmış olmuş şeklidir. 20 Türk din tarihi içinde halk dini ile devlet dini veya resmi din arasında zamanla ve çeşitli sosyal, ekonomik, kültürel ve özellikle de siyasal nedenlerle çift yönlü bir eğilimin olduğu muhakkaktır. Ancak onlar temelinde aynı müşterek dini-kültürel tabana dayanmakta ve Gök-Tanrı inancının hâkimiyeti etrafında zaman içerisinde gelişme göstermiş bulunmaktadır. Bu bakımdan da geleneksel Türk dinini Gök-Tanrı merkezli ve onu etrafında şekillenmiş orijinal sistem şeklinde değerlendirmemizin. Haklılığı ve geçerliliği kanıtlanmış olmaktadır Gök Tanrı İnancının Doğuşu Yabancı ve Türkçe kaynakların kayıtlarına göre, Gök Tanrı sözü, tarihin belirli bir döneminde (Hunlar ve Göktürkler) hem maddi gökyüzünü, hem de evrenin yaratıcısı ulu varlığı ifade eden bir kavram olarak kullanılmıştır. Bundan da anlaşılıyor ki, Türklerde Tanrı düşüncesinin doğuşu, büyük bir ihtimalle onların maddi gökyüzünü evrenin yaratıcısı ulu varlık olarak kabul etmeleriyle başlamıştır. Zira eski çağlarda, her topluluk yaratıcı ulu varlığı, hayatlarında rol oynayan ve etkili olan yerlerde ve varlıklar 19 Koca, 2003: Dikici, 2005: Günay, 1998: 147.

20 13 arasında aramıştır. Bilindiği gibi, Orta Asya da hayatı en çok etkileyen unsur, yaşamaya son derece elverişsiz olan tabiat ve iklim şartlarıdır. Orta Asya nın tabiat ve iklim şartları, Türk hayat tarzının, Türk karakter yapısının, Türk örf ve adetlerinin, Türk sanat anlayışının, Türk dünya görüşünün ve daha önemlisi Türk dini inancının oluşmasında ve şekillenmesinde başlıca rol oynamıştır. 22 Türklerin hem hayatı, hem de başlıca geçim kaynaklarını oluşturan sürüleri, Orta Asya nın elverişsiz ve ağır tabiat ile iklim şartlarının daima tehdidi altındaydı. Kış ayları dondurucu soğuklarda son derece sert, yaz ayları da kavurucu sıcaklıklarla kurak geçmekteydi. Dondurucu soğuklar salgın hastalıklarla toplu hayvan ölümlerine, kavurucu sıcaklar da otların ve suların kurumasına yol açıyordu. Her iki durum da Orta Asya da yaşamayı son derece zorlaştırıyordu. Öte yandan onlar, yağmur, kar, fırtına, yıldırım, şimşek gibi hayatlarında sık sık felaketlere yol açan ve kendileri üzerinde de şiddetli korku, dehşet, panik, hayret ve endişe uyandıran tabiat olaylarıyla karşılaşmaktaydılar. Bu durum Türkleri ister istemez hayatlarını etkileyen gücün ve kudretin kaynağına yöneltti. Türklerin hayatlarını etkileyen tabiat olayların hemen hepsi gökyüzünde meydana gelmekteydi. Böylece Türkler gözlerini gökyüzüne çevirdiler. Gerçekten de gökyüzü, yeryüzündeki hayatı belirleyici bir rol oynuyordu. Bu yer, ışık ve ısıveren güneşi, gece aydınlatan ayı, karanlık gecelerde yol gösteren yıldızları içinde bulunduruyordu. Yağmur, kar, yıldırım ve şimşek oradan gelmekteydi. Üstelik o; tek, benzersiz, her şeyin üzerinde ve her şeye hükmeder konumdaydı. Bu duruma göre, Türkler için gökyüzü, büyük bir gücün ve kudretin kaynağı idi. Gerçekten de insan, tabiatının gereği olarak anlayamadığı ve açıklayamadığı olaylara kaynaklık eden varlıklarda büyük bir güç olduğuna inanır; kendisini de bu varlıklar karşısında daima güçsüz hisseder. İşte Türklerin gökyüzü karşısında tutumları da böyle oldu. Böylece Türkler Gök Tanrı adını verdikleri gökyüzünü inançlarının merkezine 22 Koca, 2003: 176.

21 14 yerleştirdiler. Bu kavram onların zihninde zamanla maddi bir varlık olmaktan çıktı ve bütün varlıkları yaratan ve bütün varlıklara hükmeden yüce bir varlık haline dönüştü. 23 Göktürk Yazıtlarından özellikle bu tezi destekleyecek örnekler verilebilir. Gerçekten de Göktürk Yazıtlarında, Türklerin evreni yaratan ve ona hükmeden tek Tanrı inancına ulaşmış olduklarını görmek mümkündür. Bu yazıtlarda Üstte mavi gök, altta yağız yer yaratıldığında, ikisinin arasında kişioğlu yaratılmış denmektedir. Burada gökyüzünü, yeryüzünü ve insanoğlunu yaratan, sınırsız bir güce sahip, evrensel yüce bir varlıktan söz edilmektedir. Bu varlık da yine aynı yazıtlarda Kök Tengri kavramı ile ifade edilmiştir. Fakat Göktürk Yazıtlarında, gökyüzü ile Tanrı kavramları için aynı kelime, yani Kök Tengri kelimesi kullanılmıştır. Bu durum ise, birçok araştırmacının yanılmasına yol açmıştır. Hâlbuki Göktürk çağında Türkler aynı kelime ile ifade etmelerine rağmen, bu kelimeler arasındaki anlam farklarını çok iyi biliyorlardı. Ayrıca, Göktürklerde yaratıcı varlık ile gökyüzü kavramlarının birbirinden farklı anlamlarda kullanıldığını aynı yazıtlardaki Tengri teg Tengri (Tanrı gibi gökyüzü) ifadesinden de anlamak mümkündür. Görüldüğü gibi, burada da ayrı ayrı varlıklar için aynı kelime kullanılmıştır. Bunlardan birincisi yaratıcı varlığı, ikincisi maddi gökyüzünü ifade etmektedir. 24 Burada maddi gökyüzünün, evrenin yaratıcısı olan yüce Tanrıya benzetilmesinin sebebi de, Tanrı fikrinin doğuşunun maddi gökyüzü ile başlamış olmasından kaynaklanmıştır. Türkler Tanrı ve Gökyüzü için aynı kelimeyi kullanmaya devam etmemişlerdir; bu durum Uygur Devrinde değişmiştir. Başka bir ifade ile söylemek gerekirse, Uygur devrinden itibaren sözü edilen iki varlığın aynı kelime ile ifade edilmesinden vazgeçirilerek, her iki varlık için iki ayrı kelime kullanılmaya başlanmıştır. Bunlardan gökyüzü için gök, yaratıcı varlık için de Tanrı kelimeleri kullanılmıştır. Aynı şekilde Kuman Türkleri de bu ayrımı yapmışlardır. Mesela, Codex Comanicus adlı Türkçe-Latince bir sözlükte 23 Koca, 2003: Koca, 2003: 177.

22 15 kök kelimesi Latince cealum, Tengri kelimesi de Deus şeklinde iki ayrı kelime ile karşılanmıştır Gök Tanrı İnancının Özellikleri Gök Tanrı inancı, tek Tanrı düşüncesi etrafında şekillenmiştir. Başka bir ifade ile söy-lemek gerekirse, bu inancın merkezinde yaratıcı yüce varlık olarak Tek tanrı vardır. Burada hemen belirtelim ki, tek Tanrı inancına bütün Türk toplulukları değil, ancak yüksek kültü ya-ratan ve büyük devletler kuran Türk toplulukları (Hunlar, Göktürkler, Uygurlar, Oğuzlar,) ulaşabilmişlerdir. 25 Türkleri yakından tanıyan çağdaş yabancı yazarların hemen hemen hepsi, eski Türk di-ni inancının mahiyeti hakkında aynı tespitte bulunmuşlardır. Mesela, Theophylacte Simocatt adlı bir Bizans tarihçisinin bu husustaki tespiti şöyledir: Türkler; toprağı, suyu, ateşi ve havayı kutsal sayarla ve onlara saygı gösterirler. Bununla birlikte gökyüzü ile yeri yaratan tek bir Tanrıdan başka bir şeye tapmazlar. Ona atlar, sığırlar ve koyunlar kurban ederler yılında devrin Abbasi Halifesi tarafından Bulgar Türklerine gönderilen İbn Fazlan adlı bir Arap elçisi de Oğuz Türklerinin tek Tanrı inancına sahip oldukları gözlemlerine dayanarak şöyle belirtir: İçlerinden biri zulme uğrar veya sevmediği bir şey görürse, başını semaya kaldırıp, bir Tengri der. Bu Türkçe bir Allah demektir. Zira, Türkçe de bir Allah demektir. Zira, Türkçe de bir vahid, Tengri ise bir Al-lah demektir. 27 Aynı şekilde bir Gürcü kaynağında, Bunların dini ölümsüz bir Tanrıya tapmaktan başka bir şey değildir 28 denilmektedir. Yakubi Patriği 25 İnan, 1972: 26; Roux, 1994: Chavannes, 2007: Fadlan, 2010: Roux, 1994: 102.

23 16 Süryani Mikael de, eski Türklerin dini inancını, Gök Tanrı diye adlandırdıkları tek bir Tanrıya tapmak 29 şeklinde tayin ve tespit eder. Bu bilgilerden çıkan sonuç şudur: Bizans, Arap, Gürcü ve Süryani tarihçileri, eski Türk dini inancının tek tanrılı bir inanç olduğunu belirtmişlerdir. Birbirinden habersiz olan ve birbirinden uzak mekânlarda yaşamış bulunan bu yazarların aynı tespitte birleşmeleri bir tesa-düf değildir; hiç şüphesiz hepsi de aynı gerçeği ifade etmektedirler. Yabancı kaynaklar eski Türk dininin sadece tek Tanrılı inanç olduğunu söylemekle kalmamışlar, aynı zamanda bu Tanrının en önemli özelliğini de belirtmişlerdir. O da bu Tanrı-nın ölümsüz yani ezeli ve ebedi bir varlık olmasıdır. Öte yandan, ne yabancı ne de yerli kaynaklar, Gök Tanrının sözle veya resimle herhangi bir tasvirini vermişlerdir.türkler Tanrı-yı, sadece görülmeyen bir varlık, yani ruh olarak düşünmüşlerdir. Görüldüğü gibi, eski Türk dini tek Tanrılı bir inanç olarak semavi dinlerle aynı temele dayanıyordu. Bu inancın merkezinde yer alan Gök Tanrı, tıpkı semavi dinlerin yaratıcı yüce varlığı gibi sınırsız bir güce ve evrensel bir özelliğe sahipti. O, bu özelliğiyle İslam dininin Allah ı gibi kadir-i mutlak bir varlıktı. Türkler Tanrının bu özelliğini, Türkçe ugan (ugan Tengri=kadir-i mutlak) kavramı ile ifade ediyorlardı. Göktürk Yazıtları na yansıyan Türk kozmogoni anlayışında, Gök Tanrı evrenin yaratıcısı ve kadir-i mutlak bir varlık olarak kendini göstermektedir. Bu duruma göre, gök-yüzünü, yeryüzünü ve insanoğlunu, yani içindeki canlı-cansız bütün varlıklarla bütün evreni yaratan Tanrıdır. Şafak söktüren, yağmur ve kar yağdıran, 30 şimşek çaktıran 31 rüzgâr estiren, Doğan, 2002: Kaşgarlı, 1940: Kaşgarlı, 1940: Kaşgarlı, 1939: 266.

24 17 bulut ve bitkiyi meydana getiren 33 de, yine O dur. Varlıklara can ve ölüm vermek de Tanrının iradesine bağlıdır. Eski Türk inancında Tanrı, siyasi iktidarın da kaynağı durumundadır. Esasen, Türklerde ilahi irade olmaksızın hükümdarlık gerçeği de mevcut olmamaktadır. Bu duruma göre, Türk hükümdarları devlet irade etme güç ve yetkisini doğrudan doğruya Tanrıdan almaktaydılar. Aynı şekilde Türk kağanları da kendilerini Tanrı tarafından seçilmiş ve yine Tanrı tarafından Türk milletinin, hatta bütün milletin üzerlerine hükümdar tayin edilmiş kişiler olarak görmekteydiler. Onlar bu inançlarını Göktürk Yazıtlarında çeşitli ifadelerle yansıtmışlardır. Mesela; Bilge Kağan, kendisi için Tanrı buyurduğu için kağan oldum demiştir. Aynı yazıtlara göre, Tanrı Türk hükümdarlarına devlet idare etme güç ve yetkisini vermekle kalmıyor; onları iktisadi ve askeri bazı olağanüstü güç ve yeteneklerle de donatıyordu. Böylece, Türk hükümdarları da idare ettikleri toplulukları iktisadi bakımdan refaha kavuşturmakta, çıktıkları sefer ve akınlarda da onlara zaferler kazandır-maktaydılar. Daha doğrusu, Türk hükümdarlarının iktisadi ve askeri faaliyetlerde başarılı olmaları, ancak Tanrının destek ve yardımı ile mümkün olabilmekteydi. Eski Türk dini inancına göre, Tanrı sadece siyasi iktidarı veren değil, aynı zamanda verdiği iktidarı geri alan bir kudrete sahiptir. Tanrının bu gücü, Türk hükümdarlarının üzerinde daima siyasi bir baskı aracı olmuştur. Bundan dolayı, Türk hükümdarları Tanrının verdiği siyasi iktidarı ellerinde tutabilmek için idarede devamlı başarılı olmak zorunda idiler. Başka bir ifade ile söylemek gerekirse, Türk hükümdarları ancak hükümdarlığa layık oldukları müddetçe iş başında kalabilmekteydiler. Aksi takdirde Tanrının verdiği siyasi iktidar (kut) yine tanrı tarafından kendilerinden geri alınmaktaydı. Tanrı, Türk milletinin hayatı ve istiklali ile de yakından ilgilenmekteydi. Bu tavrıyla Tanrı, adeta milli bir özelliğe bürünmekteydi. Göktürk Yazıtlarına 33 Kaşgarlı, 1940:

25 18 yansıyan şu olay Tanrının bu özelliğini açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Çin, 630 yılında Göktürk Devletinin siyasi istiklaline son vererek, Türk topluluklarını hâkimiyeti altına almıştır. Göktürk yazıtlarının ifadesiyle, Türk milletinin bey olacak erkek evladı kul, hanımlık olacak kızı cariye olmuştur. Türk beyleri kendi adlarını bırakıp, Çinli beylerin Çince adlarını almışlardır. Türk milleti 50 yıl işini gücünü Çin e vermiştir; yani onun için çalışmıştır. Çin ise, bunu yeterli bulmamıştır. Türk milletinin tamamen kökünü kurutmayı düşünmeye başlamıştır. Türk milletinin adı ve sanı yok olacak duruma gelmiştir. İşte bu safhada Tanrı ile Türk-ün kutsal yeri ve suyu (ıdık yir sub) harekete geçerek, duruma müdahale etmiştir. Türk milletinin tamamen yok olmasına razı olmayan Tanrı, Göktürk beylerinden El-teriş i Türk milletinin istiklalini kurtarması ve askeri zaferler kazanması için ona güç vermiştir. Böylece El-teriş de, Tanrının iradesi ve takdiri sonucu olarak Türk milletine tekrar istiklalini kazandır-dığı gibi, esirlik zamanında dağılmış olan Türk topluluklarını da Göktürk Devleti çatısı altında toplamıştır. 34 Tanrının önemli özelliklerinden biri de onun cezalandırma hak ve kudretine sahip olmasıdır. Cezalandırma bazen salgın hastalık, bazen askeri alanda başarısızlık, bazen de ölüm şeklinde kendini göstermekteydi. Mesela; Çinliler, Göktürk Kağanı Tardu nun üzerlerine yaptığı bir seferde Göktürk ordusunun geçtiği her yerdeki suları zehirlemişlerdir. Bu yüzden Göktürk ordusu büyük miktarda mal ve can kaybına uğramıştır. Tardu, büyük miktarda mal ve can kaybına sebep olan bu olayı Tanrının gazabı olarak değerlendirmiştir Güngör, 1998: Güngör, 1998:

26 TABİAT KUVVETLERİ Tabiat Kuvvetleri Eski Türk toplulukları kendilerinin dışında kalan varlıkları ve olayları tamamen ruhsuz, ölü varlıklar ve olaylar olarak görmüyorlardı. Onlar, içinde yaşadıkları tabii çevrede gördükleri belirli varlıklarda ve karşılaştıkları bazı tabiat olaylarında bilinmeyen bir gücün bulunduğuna inanıyorlardı. Bundan dolayı, bu varlıklara ve tabiat olaylarına da kutsallık izafe ediyorlar ve bunlara karşı korkudan kaynaklanan bir sevgi ve saygı besliyorlardı. 36 Animist görüşlü eski Türkler mevcut olan doğa olaylarını idrak etme iktidarında olmadıklarından, onlar hakkında çeşitli rivayet ve efsaneler üretmişlerdir. Efsane ve destanlarda tabii varlıkların mistik unsurlar halinde tasvir edilmeleri, bizzat dünyayı bu şekilde idrak etmenin sonucudur. Mistik unsurlara daha çok yaradılış destanlarında ve ilk insanla ilgili oluşturulmuş esatirlerde rastlanır. Bu esatir ve destanlarda olaylar bir kural olarak yeraltı ve yer üstünde, hatta gökyüzünde cereyan ederler. Gökyüzü hayrın, iyiliğin, yeraltı kötülüğün kaynağı gibi genişlettirilir. Bu genelleştirmede insanların mistik-animestik düşüncesi, daha kabarık bir biçimde dikkat çekmektedir. Şöyle ki, doğa olaylarının asıl mahiyetini anlamakta zorluk çeken eski insanlar, kendi tefekkürleri düzeyinde meselelerin izahına çalışmışlardır. 37 Eski Türklerin tabiat (yer-su) kültü Sibirya, Orta e Kuzey Asya daki bütün Şamanist Ural-Altay uluslarında son asra kadar muhafaza edilmiştir. Eski dini gelenek ve göreneklerine bağlı kalan Altay-Yenisey ve Yakut Türklerinin dağ, orman, yer, ağaç, pınar kültleri etnograflar tarafından bütün ayrıntılarıyla tespit ve tavsif edilmiştir. Bunların verdikleri bilgilere göre kutlu 36 Koca, 2003: Hüseyin Kızı, 2002: 338.

27 20 sayılan dağlar ve onların ruhları adına çok muhteşem ayin ve törenler yapılır. 38 Eski Türklerde naturist inançlar Orhun kitabelerinde Yer Sub tabiri ile ifadesini bulmaktadır. Aynı inanışa Yir Sub şeklinde Uygurlarda rastlanıyor. Yer-su lar ıduk yani kutsaldır. Bu durum Orhun Kitabelerinde ıduk Yer Sub (mukaddes yer-su) deyiminde tipik şekilde anlatılıyor. Her ne kadar, eski Türk dininde mesela naturist inançların Türklerin hayat şartları ile fonksiyonel bağlarını tam olarak tespit etmek mümkün görünmüyorsa da, özellikle Yer- Su lar söz konusu olduğunda bu, kısmen kendini belli etmektedir. Öyle anlaşılmaktadır ki, dağ, orman, ırmak vs. ile ilgili Yer-su inançları Türklerde gelişmek suretiyle, özellikle imparatorluklar döneminde vatan kültüne dönüşmüştür. Eçümüz apamız tutmuş yer sub (atalarımızın idare ettiği yersu) ifadesi bunu açıkça gösteriyor. 39 Yer-Su ruhlarının en önemli mümessili dağdır. Şamanist Türklerde dağ kültü Gök Tanrı kültüyle ilgili bir kült olmuştur. Hunların eski vatanı olan Yenisi-şan yahut Şan-din-şan sıra dağlarındaki Han-Yoan Dağı Hunların her yıl Gök Tanrı ya kurban kestikleri dağdı. Bundan başka Gan-tsuan-şan dağı da Hunların mukaddes dağlarından biriydi. Hun hakanları Çin ile yaptıkları sözleşmeleri Hun dağı denilen bir dağın tepesinde kurban keserek içtikleri andla teyyid ederlerdi. Orta Asya nın başka kavimlerinde de Gök Tanrı ya kurbanların yüksek dağ tepelerinde sunulduğunu Çin kaynakları haber vermektedir. Gök Tanrı kültüyle dağ kültünün birbirine yakın ilgisi bulunduğu Hunlar devrinden ta şimdiki Altaylara kadar devam eden şaman ayinlerinden anlaşılmaktadır. Altaylı Şor ve Belterler kurbanlarını Gök Tanrı ya yüksek dağ tepesinde yaptıkları ayinle sunarlar ve bu ayine tengere tayıg (yani tanrı- Gök kurbanı) derler. 40 Geleneksel Türk dini içerisinde tabiat kuvvetlerine inanç çerçevesinde dağ kültünün yanı sıra orman ve ağaç kültü de önemli bir yer tutmaktadır. 38 İnan, 1972: Günay, 1998: İnan, 1976:

28 21 Gerçekte orman kültünün ormanda yaşayan ve yiyecek derleyip avcılık yaparak geçinen ilkel topluluklara mahsus olduğu, Türklerinde göçebe çoban hayatına oradan geçtikleri öne sürülmüştür. Bazıları bu görüşe karşı çıkmakta ve Türklerde temelinde bozkır kültürünün hâkim olduğunu düşünmektedirler. Her halükarda Türklerde kutsal Ötüken dağı ormanla kaplıdır ve Ötüken Yış (Ötüken Ormanı), Göktürkler ve Uygurlarca kutsal bilinmektedir. Eberhard, Tobaların, kuzey yurtlarından güneye göç ederken, taş ev içinde göğe, yere ve Hakan ın soyuna kurban kestiklerini, daha sonrada kayın ağaçları diktiklerini, bunlardan tanrılık ve kutlu orman meydana geldiğini bildiriyor. Esasen kayın ağacının Türklerde ayrı bir kutsiyete sahip olduğu görülüyor. Kamların davulları üzerinde güneş, ay, yıldız, şimşek sembollerinin yanında kayın ağacı da yer almakta ve bu ağaç şaman ayinlerinde önemli bir mevki işgal etmektedir. Altaylıların duaları arasında ona bay kayın diye hitap ediliyor. Beltir ve Sagaylar, Gök Tanrı ya dağda kurbanı kayın ağaçlarının altında sunuyorlar. Yakutlar karaçama kutsiyet atfediyor; çocuğu olmayan kadınlar onun karşısında dua ediyorlardı. 41 Türklerde ateşte kutsal sayılmakta idi. Eskiden beri Türk toplulukları arasında ateşin gökten indiği ve onun temizleme, arındırma ve saflaştırma gücüne sahip olduğu inancı hakim ve yaygındı. Altay ve Yakut Türkleri, ateşin varlığında bulunduğuna inandıkları bu güce ve ruha bugün ot idi yani ateş sahibi adını vermektedirler. Ateş vasıtasıyla kötü ruhlardan temizlenme ve arınma inancı Müslüman Türklerde de devam etmiştir. Başkurt ve Kazak Türklerinde alaslama adı altında gösterilen faaliyet hastaları kötü ruhlardan temizlemek veya kötü ruhları uzaklaştırmak gayesi ile yapılmaktadır. Aynı inancın başka bir uygulaması da hastaları, evleri ve ölüleri tütsüleme şeklinde kendini göstermektedir Günay, 1998: Koca, 2003:

29 Tabiat Kuvvetlerine İnanma Türklerin, içinde manevi bir güç bulunduğuna inandıkları varlıkların ve olayların başında; güneş, ay, yıldız, göl, ırmak, pınar, dağ, kaya, orman, ağaç, ateş, yer, su gibi çeşitli canlı-cansız varlıklar ile gök gürlemesi, şimşek, yıldırım gibi tabiat olayları gelmekteydi. Bu varlıkların ve tabiat olaylarının her biri kendi içinde bir ruh taşıyordu. Bunların gözle görünen kısımları ise, görünmeyen ruhların dışa vurmuş olan görünür şekilleri idi. Bugün Türkçe deki bazı kelimelerde bu inancın izlerini görmek mümkündür. Mesela, gökyüzü ve yeryüzü kelimeleriyle gök ve yer gibi varlıkların görünen yüzleri belirtilmiştir. Bu varlıkların görünen yüzlerinin gerisinde veya altında ise, manevi bir güç olarak ruhları bulunmaktadır. Eski Türk inancına göre, özünde ruh taşıyan varlıkların başında güneş ve ay geliyordu. Türk Kağanları, tahta çıkışlarında rolü olduğuna inandıkları güneşin ve ayın daima yardım ve himayesini kazanmak durumundaydılar. Dunun için onlar, tahtlarında daima dönük bir vaziyette otururlar ve otağlarını da doğuya açılacak şekilde kurarlardı. Otağlarından sabah çıktıklarında doğan güneşi, gece çıktıklarında ise ayı selamlıyorlardı. 43 Öte yandan Göktürkler, gece yapacakları savaşlarda saldırıya geçmek için, ayın dolunay halini almasını beklemekteydiler. 44 Birçok dini inanışta dağların önemli rolü vardı. Eski Greklerde dağ tanrının mekânıydı. Musevilik ve İslam gibi semavi dinlerde ise, dağ, Tanrının peygamberlere emirlerini ulaştırmada vasıta olan kutsal bir yer idi. 45 Türkler de dağları göğe daha yakın olduğu için kutsal saymışlar; kurbanlarını genellikle kutsal saydıkları dağlarda sunmuşlar, dualarını da bu 43 Şeşen, : Gökalp, 1974: İnan, 1976: 272.

30 23 dağlarda yapmışlardır. 46 Mesela, bir Türk Kağanı ordusu ile Tanrı dağlarından geçerken altından inip, Gök Tanrıya dua etmiştir. Eski Türklerin dini inanışlarının esasını Gök Tanrı inanışı, atalar kültü ile birlikte tabiat kuvvetlerine inanç oluştururdu. Eski Türkler, tabiatta gizli kuvvetlerin olduğuna inanırlardı. 47 Onlar kâinatı ruhlarla dolu bir âlem kabul ederlerdi. VI. yüzyıl tarihçisi Menandosr, Türklerden bahsederken her ne kadar toprağa, suya ve ateşe kutsiyet yüklerlerse de kâinatın tek yaratıcısı olan tek Tanrı ya inanırlar demektedir. 48 Bu yönden eski Türk dini inanışlarından bahsedilirken doğadaki birtakım güçlere mukaddeslik vasfı verilmesi ve saygı gösterilmesi ile onlara inanılması arasında çok fark vardır. Bu farklılığın sınırlarının tespiti, Türk dini inanışları hakkında fikir yürütürken oldukça önemlidir. Eski Türk inanış sisteminde gizli tabiat kuvvetlerine inanışın yeri tam olarak kesinleştirilmediğinden, eski Türklerin yeterince dindar ruhlu olmadıkları, hiçbir dine inanmayıp, hiçbir şeye ibadet etmedikleri, üstelik de inanç sistemlerinin ahlaki yönü olmadığı 49 gibi bazı iddialar ortaya atılmıştır. Hâlbuki eski Türk toplumunda kaynağını dinden alan ahlaki değerlere önem verilirdi. Bu sebeple, böyle bir toplumda dinin ve medeniyetin yalnızca oldukça güzel ahengini, vurgulamak gerekir. Bu ahenk, tabiatın bizzat kendisinden gelmektedir. Bunun esası, kâinatı bir bütünlük içerisinde kavramak gibi ananevi düşünce sistemidir. Böylelikle, yüksek ahlakı bozulmayan ananeye bağlı bu cemiyetin, medeniyeti, dini dünya görüşü ve inançlarıyla ilgili ve iç içeydi. Bu inanış sisteminde tabii objelerin bir göstergesi olarak izi / iye (yiye/eye) adını taşıyan koruyucu ruhların ayrı bir yeri vardı. Yerin sahibi sayılan mitolojik varlıkların tabiatı ve bunlarla ilgili inanışların İdil boylarının mitolojik tefekküründeki yeri nispeten daha geniş bir biçimde araştırılmıştır. 50 İzi / İye anlayışı, Türk dini inanış tarihi boyunca bilinen en eski anlayışlardandır. Daha önceleri Gök-Tanrı dini ile ilgili olan bu anlayış Türk lehçelerinde de oldukça yaygın bir şekilde kullanılmıştır. 46 Eberhard, 1942: Kafesoğlu, 1980: Tanyu, 1973: İnan, 1991: Köprülü, 1989: 61.

31 24 Bu konuda V. Bang, M. Rasanen, M. Kastren, H. Tanyu, E. Necip, E. Sevortyan, K. Menges, N. Yeqorov gibi birçok ilim adamı kıymetli fikirler söylemişlerdir. Biz daha çok değişik şekilleriyle İzi/ İye anlayışının gelişimini ve arkaik düşünce tarzının etnografik çizgileri ile mitolojik yönden geçirdiği samantik şekillenme üzerinde duracağız. Bu semantik gelişim, aynı zamanda hem sistemin içinde gelişmiş hem de kelimenin farklı fonetik varyanlarını türetmişlerdir. Eski Türk bengü taşlarında idi şeklinde sahib manasına gelen bu kelime, Türk lehçelerinden Hakas ta ezi, Tuva da ie, Altay da ee, Kırgız, Kazak ve Nogay da ie, Sagay i, Karakalpak ta i, Başyurt eye, Tatar da iya, Azerbaycan da yiye, Türkmen de ee, Özbek de eqa, Uygur da eqe, Kazak ağızlarında iqe, Koybal ize, eski Osmanlı da is-issi, Özbek ağızlarında iyqa, ike, Saha da iççi şekillerinde kullanılmaktadır. Kumuk Türkçesinde de es şekli korunmuştur. Kelimenin ezi/ege şekillerine Altay ağızlarında, eçe şekline Türkiye Türkçesi ağızlarında, ezi şekline ise Tatar ağızlarında rastlanmaktadır. Eki Türkçe Sözlükte izi/iye kelimesinin idi ve ige varyantları gösterilir. 51 Araştırmacılar Etrüsk yazılarında iesi kelimesini okuyarak onu yiyesi şeklinde anlamlandırırlar. Bu fikre göre Moğolcada karşılığı ada olup acıklı ruh anlamına gelen asar kelimesinin Eski Türkçedeki karşılığını ezi oluşturmuş ve Tanrı manasını yüklemiştir Tabiat Kuvvetlerine İnancın Destanlarda Tasviri Başkurtların Ural Batır Destanı nda olaylar üç mekânda: yeraltı, yerüstü ve gökyüzünde cereyan eder. Eski insanlar, bu destandaki doğa kuvvetlerini dış görünüşlerine göre karakterize etmişlerdir. Örneğin, Güneş ısı ve ışık kaynağı olduğundan, Ay ise kendi ışığı ile akşamları nura boyandığından, eski insanlar bu özelliklerinden yola çıkarak onları iyilik 51 İnan, 1991: Tanyu, 1973:

32 25 sembolü olarak kabullenmiş ve onların yerleştiği semayı da mukaddes mekân olarak değerlendirmişlerdir. Yeraltı ise eski insanlar için sürekli korku kaynağı olmuştur. Çünkü, yerin kabararak tepe, dağ halinde değişmesi, volkan püskürmesi, depremler vb. gibi doğa olaylarının gerçek mahiyetini idrak edemeyen ve bu olaylar karşısında aciz kalan eski insanlar, tüm bunların yer altı dünya güçleri tarafından yapıldığını düşünerek olayların mistik formada izahına çalışmışlardır. 53 Ural Batır Destanı nda kötü güçlerin göl dibinde yaşamalarının temel nedenlerinden biri bu göllerin sularının içilmemesidir. Ural Batır Destanı nda Güneş, Ay, Samray (Siöurg-N.H.) aynı zamanda ilk ecdat, ilk yaratıcı, türeyiş kaynağı gibi tasvir edilirler: Erze his kem tıumastan, Bereü ayak basmastan, Kurş bulırğa yar ezlep, Erze hisken tapmağas, Kükke ocop yar ezlep, Ayzı, koyaştı küzlep, Üzene yar bağlayan, İkiben de arbağan, Bar koştarğa baş bulmağan Samrau atlı atam var 54 Açıklaması: Daha yeryüzünde hiç kimsenin olmadığı zamanda, hiç kimsenin izi olmadığında, babam kendisine eş arar, yerde hiç kimseyi bulamaz ve kendisine eş aramak için semaya uçar. Güneş i Ay ı görüp kendisine eş seçer ve ikisi ile de evlenir. O, tüm kuşların başıdır, babamın adı Simurg dur. 53 Memmedov, 2002: Memmedov, 2002:

33 26 Kozmogonik güçlerin canlı tasavvuru, animist bakışın sonucunda ortaya çıkmıştır. Görüldüğü gibi bu destanda Gün ve Ay ışığın, dev, ejderha karanlığın sembolü olarak karşımıza çıkmaktalar. Bu anlayış, dünyanın yaratılışından beri gece ile gündüzün, aynı zamanda mevsimlerin sıralanmasının mistik anlamda terennümü ve yansımasıdır. Sonbaharda, kışta, bulutlu havalarda güneşin görünmemesini bir doğa olayı gibi algılayamayan eski insanlar, onların devler, ejderhalar tarafından esir alınarak saklandığına inanmış, bunu da masal ve destanlara kendi düşüncelerine göre yansıtmışlardı. Kaftan ın masalında bu durum daha açık yansıtılmıştır. Örneğin, Kaftan, ejderhayı aslanın verdiği taşla öldürerek içeri girer ve güzelliği ile dört yana nur saçan bir kızla karşılaşır. Kaftan, burasının gün ün evi, kızın da Gün olduğunu öğrenir. Gün Kaftan a şunları söyler: - Ey oğlan, altı aydır hiçbir yeri aydınlatamıyordum. Ejderha önümü kesmişti.sen onu yendin ve beni beladan kurtardın. 55 Burada karşılaştığımız güneşin esir alınması, zamanın sonbahar ve yaz kış mevsimi olduğuna işarettir. Güneş in doğmadığı söylenemez. Güneş, bu mevsimlerde de doğar, ama onun ışınlarının önünü bulutlar kapatır. Bu motiften hareket edersek Kaftan ın masalındaki ejderha bulutun mitolojik suretidir.ünlü folklor araştırmacısı M. Tahmasib de doğa güçlerini kişileştirmenin, animist bakışın sonucu olarak değerlendirmiş ve şunları söylemiştir: Karanlık ve onun doğal nedenlerini, aynı zamanda da onları yok eden Güneş i ve Ay ı canlı varlık gibi algılamak, genellikle gelişmenin belli bir aşamasında doğa güçlerine ve gök cisimlerine olan animist bakışın sonucudur Memmedov, 2002: Memmedov, 2002: 335.