RIFAT ILGAZ IN ESERLERİNDE ÇOCUK VE ÇOCUK EĞİTİMİ

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRKÇE EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI TÜRKÇE ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI RIFAT ILGAZ IN ESERLERİNDE ÇOCUK VE ÇOCUK EĞİTİMİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Doç. Dr. Halim SERARSLAN Hazırlayan Öznur Özgür KAYA KONYA-2007

2 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... iv ÖZET... v ABSTRACT... vi GİRİŞ... 1 I. BÖLÜM EĞİTİM, ÇOCUK VE ÇOCUK EĞİTİMİ A) EĞİTİM A.1. Öğrenci Merkezli Eğitim Nedir A.2. Ezberci Eğitim ve Nedenleri A.3. Okul Öncesi Eğitim B) ÇOCUK VE ÇOCUK EĞİTİMİ B.1. Çocuğun Ruhsal Gelişimi B.2. Çocuğun Gelişiminde İlk Beş Yılın Önemi B.3. Çocuğun İlk Beş Yılındaki Gelişim Dönemleri a) Dört Yaşındaki Çocuk b) Beş Yaşındaki Çocuk C) AİLEDE ÇOCUK EĞİTİMİ C.1. Ailede Eğitimcinin Rolleri C.2. Ailede Uygulanabilecek Eğitim Yöntemleri a) Örnek Alma Yöntemi b) Uygun Örnekler Seçip Gösterme Yöntemi c) Yaptırıp Yaşatma Yöntemi d) Kötülüklerden Koruma Yöntemi e) Doğru ve Faydalı Kaynaklarla Temasa Geçirme Yöntemi f) Ödüllendirme Yöntemi g) Cezalandırma II. BÖLÜM RIFAT ILGAZ IN ESERLERİNDE ÇOCUK VE ÇOCUK EĞİTİMİ A) RIFAT ILGAZ IN ESERLERİNDE ÇOCUK A.1. Çocuğa Bakışı A.2. Çocukların Ortak Özellikleri i

3 A.3. Öne Çıkan Karakterler A.4. Çocukların Yaş Seviyeleri B) RIFAT ILGAZ IN ESERLERİNDE ÇOCUK EĞİTİMİ ) Ailede Sevgi ) Aile Terbiyesi ) Maddî Sıkıntılar ) Yanlış Beslenme ) Çocuk Eğitimi ) Okulun Önemi ) Oyun ) Yarışma ) Hayal Gücü ) Öğretim Yöntemleri ) Gözlem ) Model Alma ) Okumanın Önemi ) Dilin Önemi ) Azim ve Hırs ) Merak ) Övgü ) Nasihat ) Azarlama ) Dayak ) Ceza ) Korku ) İntikam ) İnatlaşma ) Kendini İspatlama ) Mukayese ) Alay ) Yalan ) Dürüstlük ) Zekâ ) Suçluluk Duygusu ) Arkadaşlık ii

4 33) Saygı ve Sevgi ) Yardımlaşma ) Sosyal Hayat ) Adalet ) Komşuluk ) Hayvan Sevgisi ) Merhamet ) Hayatla Mücadele ) Cesaret ) Özlem SONUÇ KAYNAKÇA iii

5 ÖN SÖZ Değişimin sürekliliği, eğitim kurumlarında kazandırılan bilgi ve becerilerin zaman içinde yetersiz kalmasına neden olmakta, bir başka deyişle hayat boyu öğrenmeyi gerekli kılmaktadır. Eğitim-öğretimin yenilenmesi sürecinde öğretmenler daha çok rehber ve yol gösterici rolünü üstlenmekte, böylece öğrencilere hem öğrenmeyi öğrenme hem de daha çok sorumluluk verilmektedir. Türk edebiyatında çocukları bulunduğu çevre içinde ve çeşitli aralıklarla ele alarak eser veren pek çok şair ve yazar vardır. Bunlardan biri de Rıfat Ilgaz dır. Bu alandaki çalışmalara, biz de Rıfat Ilgaz ı ele alıp inceleyen bir araştırmayla katılmak istedik. Amacımız, yaşadığı dönem içerisinde Türk toplumunun ve insanın temel özelliklerini ele alarak edebiyatımızın zenginleşmesine katkıda bulunan Rıfat Ilgaz ın çocuk ve çocuk eğitimi hakkındaki düşüncelerini derli toplu bir şekilde ilim dünyasının bilgilerine sunmaktır. Araştırmamız giriş, iki tane bölüm, sonuç ve kaynakçadan oluşmaktadır. Girişte kısaca Rıfat Ilgaz ın hayatı ve eserleri tanıtılmıştır. Birinci bölümde Eğitim nedir? sorusuna cevap ararken çocuk ve çocuk eğitimi ile ilgili hususlar üzerinde durulmuştur. Bu bölüm tezimizin bilgi temelini oluşturmaktadır. İkinci bölümde, söz konusu şair ve yazarın çocuklar için yazdığı eserlerden hareketle sanatçının çocuğa bakışı ve çocuk eğitimi ile ilgili görüşleri teşhis edilmiştir. Sonuçta, araştırmamızın asıl metninde açıklamaya çalıştığımız unsurları toplu bir şekilde özetleyerek değerlendirmeye çalıştık. Kaynakçada ise sadece faydalanılan kaynaklar kaydedilmiştir. Çalışmamızı yönetip yönlendiren, bilgi ve tecrübeleriyle bana yardımcı olan sayın hocam Doç. Dr. Halim SERARSLANA a teşekkürlerimi sunarım. Konya, 2007 Öznur Özgür KAYA iv

6 ÖZET RIFAT ILGAZ IN ESERLERİNDE ÇOCUK VE ÇOCUK EĞİTİMİ Çalışmamızda, Rıfat Ilgaz ın eserlerinden hareketle çocuğa bakışı ve çocuk eğitimiyle ilgili unsurları tespit edilerek bu alanda çalışma yapacaklara kaynak teşkil etmesi hedeflenmiştir. Çocukları konu edinen pek çok şair ve yazar vardır. Bunlardan biri de Rıfat Ilgaz dır. Çalışmamızın sınırlarını sanatçının çocuklar için yazmış olduğu eserler okunmak suretiyle fişlenmiş daha sonra yazıya geçirilmiştir. Rıfat Ilgaz ın kendi yazdığı eserlerin yanı sıra, hakkında yazılmış diğer eserlerden de faydalanılmıştır. Giriş bölümünde sanatçının hayatı ve eserleri teze zemin hazırlaması bakımından kısaca tanıtılmıştır. Birinci bölümde eğitim nedir, sorusuna cevap ararken, çocuk ve çocuk eğitimiyle ilgili unsurlar üzerinde durulmuştur. İkinci bölüm tezimizin asıl kısmını oluşturmaktadır. Burada Rıfat Ilgaz ın çocuğa bakışı ve çocuk eğitimi ile ilgili görüşleri sunulmuştur. Sonuç kısmında çalışmamız genel hatlarıyla toparlandıktan sonra, yararlandığımız kaynaklar kaynakça kısmında verilmiştir. Türk edebiyatının şair ve yazarlarından olan Rıfat Ilgaz aynı zamanda öğretmen ve eğitimcidir. Toplumcu gerçekçi olan sanatçı eserlerinde daha çok toplumun aksayan yönlerini ele almıştır. Eğitimci yönüyle de alakalı olarak insana ve insanın eğitimine önem vermiştir. Rıfat Ilgaz ın tespit ettiği eksiklerin günümüzde de devam ettiği dikkate aldığında çalışmamızın önemi ortaya çıkmaktadır. Değişimin sürekliliği eğitim kurumlarında kazandırılan bilgi ve becerilerin zaman içinde yetersiz kalmasına neden olmakta, bir başka deyişle yaşam boyu öğrenmeyi gerekli kılmaktadır. Eğitim ve öğretimin yeniden yapılandırılması sürecinde öğretmenler daha çok rehber ve yol gösterici rolünü üstlenmekte, böylece öğrencilere, öğrenme sürecinde sorumluluk vermektedir. Yaşadığı dönem içerisinde Türk toplumunun ve insanının temel özelliklerini ele alarak Türk edebiyatının zenginleşmesini sağlayan Rıfat Ilgaz ın çocuklara ve çocuk eğitimine, görüşlerini ve bakış açısını sunmaya çalıştık. Anahtar Kelimeler: Rıfat Ilgaz, çocuk eğitimi, çocuk, eğitim, çocuğa bakış. v

7 ABSTRACT EDUCATION OF CHILDREN IN RIFAT ILGAZ S WORKS The current work is oimed to provide a source for those who are to make a research on the education of children and we have prepared that work in the lıft of the works of Rıfat Ilgaz, who is one of the authors writting a bout the kids. This work of ours is bounted with the boks written by the a forementioned auther. First all the boks related have been selected and after examined dosely, they have been used as the main source. The fallowing work consists not only of author s own boks but of the other boks written a bout him as well, and the fallowing work includes introduction, two development parts and bibliography. In the introduction part is briefly mentioned a bout the life and the Works of the author. In the first part, is explained the question of What are the limits of education and the main Essentials of the education of the children have been pointed out in detail. The second part consists of the Essentials of our thesis in that it includes the education of children from Rıfat Ilgaz s point of riew and his viewpoints an them. In the conclusion part is mentianed a brief summary of the thesies and at the bibliography. In his Works have been easily noticed a bout his soclalist and realist asperts and his viewpoints a bout social defects. Besides he has mestly written a bout the peaple and the ways of educating them. Refording that the social misbehoviour that has been commanly pointed out at the Works of him has been stil the major problems of today s society, the utmast importance of current work of ours cavıd noticed easily. The angoing procers of change in the society makes it insufficient to educate the people in schools in some cases; in other words, it emphasizes the necessity of lifelong learning. The recanstruction process of education leads children to learner- centered education, making the intructors. Just observers who don t involve education in a direct way but a Pioneer. Considesing the social frome work during his life time, we have aimed preseting Rıfat Ilgaz s point of view on the children s education. Key words: Rıfat Ilgaz, education of children, children, education, a viewpoint on children. vi

8 GİRİŞ 7 Mayıs 1911 de Kastamonu nun Cide ilçesinde doğmuştur. Nüfus kâğıdında doğum tarihi 24 Nisan 1327 (1911) olarak geçmiştir. Doğum yılı annesinin anlatımına göre 1910 dur. (Saydur, 1998: 10) Rıfat Ilgaz ın nüfus kâğıdı, Türkiye Cumhuriyeti nden eskidir yılında meşrutiyet ilan edildiğinde Hürriyet geldi. denilmiştir. Rıfat Ilgaz da: Ben hürriyetin ilanından hemen sonra dünyaya gelmişim. İlk hürriyet çocuklarındanım sizin anlayacağınız. der (Özbilgen, 1993: 118). Rıfat Ilgaz, doğum tarihi ile ilgili şu bilgileri veriyor: Doğum tarihim, nüfus tezkeremde 24 Nisan 1327 (7 Mayıs 1911) diye gösteriliyor. Bu kayda göre benim bahar aylarında doğmuş olmam gerekiyor. Oysa annemden duyduğuma göre, derin karda dünyaya gelmişim. Derin kar Karadeniz kıyılarında 1910 da yağmış. Kimi yerlerde evlerin saçaklarına kadar yükselmiş. Annem Şubat ayında salı günü doğduğumu söylerdi. Karadeniz şivesine göre salıya Saali dendiği için adımın da Salih olmasını önermiş. Babam Hadi oradan! Salı ile Salih in ne ilgisi var? demiş. Cide de Duyun-u Umûmiye de memurmuş. Doğum yerim Cide dir; ama nüfus kaydım Bartın dadır. Annem de babam da Bartınlı dır. (Bezirci, 1997: 14) Doğduğu yeri çok seven Rıfat Ilgaz, Cide ye çok bağlıdır. Doğduğu yerden oldukça memnundur. Hatta doğduğu yeri eserlerine çokça konu edinmiştir. Duygularını şöyle ifade eder: Cide, doğduğum eşsiz, benzersiz memleket ne iyi etmiş de anam beni bu cana yakın memlekette doğurmuş. (Ilgaz, 1999: 9) diyerek doğduğu yeri övmektedir. Annesi yedi çocuk doğurmuştur. Rıfat Ilgaz, bunların sonuncusudur. İlköğrenimini Cide de tamamlamıştır. Bu yılların kendisinde bıraktığı izleri Rıfat Ilgaz şöyle dile getirir: Çocukluğumun ilk anılarına midyeler ile çakıl taşları ve uçsuz bucaksız bir kumsal girmektedir. Bir de babamın deniz kıyısında haftanın belli günlerinde açtığı tuz mağazasına gidiş gelişlerim Mağazadan tuz almaya gelenler ya katırlarla, atlarla gelirlerdi, ya da kıyı köylerinden sandallarla. Ara sıra okuldan kaçıp bu müşteriler 1

9 arasına katılırdım. Bu yüzden baş öğretmenimiz Hilmi Bey beni askerce cezalandırırdı. (Bezirci, 1997: 17) On iki yaşında Cide den ayrılan sanatçı, Bartın a gider. Rus gemilerinin Karadeniz kıyılarını sık sık topa tutmaları nedeniyle Cide den ayrılır. Çocukluğu sahilde çakıl taşı toplayarak geçen sanatçı, babasının atanması nedeniyle Samsun a gitmiştir. Hayat boyunca oradan oraya savrulan Rıfat Ilgaz, geride hep bir şeyler bırakarak hayatına devam etmiştir. Yıllar sonra yaşlı, yalnız ve yorgun olarak memleketine dönmüştür. Yaşadığı yılların çetin koşulları ve son çocuk olması nedeniyle kardeşleriyle çok sıkı bir bağ kuramamıştır. Zor koşullar altında okula giden Rıfat Ilgaz, çocukluğunda sınıf birincisidir. Ortaokulu 1924 yılından itibaren Kastamonu da ablasının yanında okur. Bu sıralarda başarısı düşer ve kendine kızan öğretmenlerini hiç affetmez. Onların gülünecek yanlarını bulup, onları kızdırır. Ailesi bakımından okumaya meyilli olan sanatçı, kitaplarla yakından ilgilidir. Babası medrese eğitimi görmüştür. Her akşam babası veya ağabeyi tarafından okunan hikâyelerle büyür. Telgrafhane ile ilişkileri olduğu için gelen gazeteler, dergiler evlerinden geçer. Sadık bir dinleyici olarak çok küçük yaşlardan itibaren okunanları dinlerdim. Derken okula başladım. Enişteler, ağabeyler de gidince okuma işi bana düştü. Babam işten yorgun geliyor: Haydi Rıfat oku! diyor, okuma biçimimi düzeltiyor, diyaloglar nasıl okunur söylüyordu. Daha ikinci sınıftayken Abdülhak Hamid in Tarık adlı kitabını eski harflerle okumuştum. (Bezirci, 1997: 20) Daha sonra Kastamonu da ablalarının yanına gelir. Tüm harçlıklarıyla kitap almaktadır. Hatta Türkçe derslerini pek sevmez. Türkçe öğretmeni Zeki Ömer Defne dir yılından itibaren orta son sınıftayken şiirleri dergilerde çıkmaktadır. Çok kitap okuduğu için kelime dağarcığı zengindir. O sıralarda Kastamonu da iki gazete çıkmaktadır. Nazikter ve Açıksöz gazeteleri yayınlanır. Rıfat Ilgaz, yazdığı şiirleri bu gazetelere yollar. İlk şiiri Sevgilimin Mezarında dır. Nazikter gazetesinde yayınlanır. Her hafta Kastamonu Nazikter gazetesinde Her Hafta Bir Çiçek bölüm başlığıyla Rıfat Ilgaz ın şiirleri yayınlanmaya başlar. Henüz on beş yaşındayken yazdıkları çevresindekilerin dikkatini çekmektedir. O kadar ki 1928 de Kastamonu ya gelen Faruk Nafiz Çamlıbel, Açıksöz Gazetesi nde 2

10 sanatçının Sazını Çalana adlı şiirini okur. (Bezirci, 1991: 42) Faruk Nafiz, Rıfat Ilgaz ın şiirlerini çok beğenir. Duygularını şöyle ifade eder: Bu gibi şairler çok lazım bize, sazını çalanlara seslenirken, memleket halkına da seslenmesini bilen böyle halktan yana şairler istiyoruz biz. (Ilgaz, 1999: 138) 1926 yılında başladığı şiir denemelerini hızla sürdürür. Daima olumlu sonuçlar almaktadır. Ortaöğrenimini Kastamonu Öğretmen Okulu nda tamamlar. Okuduğu öğretmen okulunda hizmetlilere okuma yazma öğretir. Bu yıllarda yazdığı şiirleri beğenmemeye başlar. Toplumcu bir arayış içine girer. Okulunu bitirdikten sonra ilk tayin yeri Bolu dur. Üç arkadaşıyla aynı yere atanır yılında soyadı kanunuyla Ilgaz soyadını alır. O zamana kadar Mehmet Rıfat adını kullanır. Soyadını seçişini şöyle anlatır: Soyadı yasası çıktığında Akçakoca daydım. Ağabeyim ile iletişim sağlayamamıştık. Soyadını almayana maaş yok dediler. Bizim için Ilgaz, Kastamonu ilinin simgesiydi. Ben Kastamonu da doğdum ve Kastamonu da okudum. Böylece dünyaya gözlerimi Kastamonu da açmış oldum. Öğretmenliğimi, sanatımı, edebiyatımı Kastamonu da kazandım, orada sevdim. Öyleyse Kastamonu yu simgeleyen bir soyadı bulmak zorundaydım. Böyle olunca da Ilgaz ı seçecektim. Benim için anlamlı olduğu kadar, doğayı da simgelediği için daha da güzel buluyordum. (Saydur, 1998: 114) 1936 da Kastamonu daki ağabeyinin yanına gelerek, Gazi Eğitim Enstitüsü ne başvurur. Burada eşi Rikkat Hanım la tanışır. Ayrıca öğretmenlerinden biri de Ahmet Kutsi Tecer dir. Varlık ve Çığır dergilerinde şiirleri yayınlanmaya başlar. Ilgaz ın 1939 yılına değin Güneş, Çığır, Oluş, Yücel, Varlık, Hamle, Uyanış ve Yeni İnsanlık dergilerinde birçok şiiri çıkar. Bunlar ana çizgileriyle romantik ve bireysel ürünlerdir. Toplumsal gerçekler ya da sorunlarla ilgisi yoktur. Faruk Nafiz, Ahmet Kutsi, Halit Fahri gibi bazı şairlerden etkiler taşır. Özellikle Halit Fahri nin şiir çizgisine yakın düşer. Ilgaz, o günlerin şiir anlayışının pek dışına çıkmaz. (Bezirci, 1991: 42) Gazi Terbiye nin son sınıfında tüberküloz hastalığına yakalanır yılında okulunu bitirir ve Adapazarı na atanır. Türkçe öğretmeni olarak göreve başlar. Bu sırada hastalığının ilerlemesi üzerine Yakacık Sanatoryumu na yatırılır. Tedaviden 3

11 sonra Rikkat Hanım la evlenir. Hastalığı nedeniyle İstanbul a tayinini ister. Karagümrük Ortaokulu nda göreve başlar. Oğlu Aydın Ilgaz dünyaya gelir. Bu sırada Rıfat Ilgaz, dergilerde, gazetelerde çeşitli şiirler yazmaya devam eder. Eşiyle; çektikleri sıkıntılar yüzünden zor zamanlar geçirirler. Oğluyla ilgilenemez ve yeterince oğlunu besleyemez. O zor günleri sanatçı şöyle anlatır: Aydın ın sütünü ısıtacak kömürün parasını bulmak bir yana, kömürün kendisini bile kömürcülerde görmek imkânsızdı. Sıkıştığımız bir gün arkadaşlarla toplandığımız kahvenin ocakçısı Ali Ekber den alabilmiştim bir avuç mangal kömürünü, bir kesekâğıdının dibinde (Ilgaz, 1991: 17) Hastalığı nedeniyle uzunca bir süre okula ara verir. Bunun üzerine bakanlık okula gidemediği için istifa etmiş sayar yılında yayınladığı Sınıf adlı kitabı nedeniyle altı ay hüküm giyer. Altı ay sonra çıktığında hastalığı iyice artmıştır. Bunun üzerine Heybeliada Sanatoryumuna yatar. Burada sağlığı biraz düzelir. Uzun süre hastalık ve hapishane hayatı yaşayan Rıfat Ilgaz, 7 Temmuz 1993 te hayata veda eder. Baba tarafı Karadeniz de gemicilikle uğraşan Rıfat Ilgaz ın ailesi Bartınlıdır. Babası hem gemicilik yapmış hem de gemi kâtipliği görevlerinde bulunmuştur. İlk eşi Nazmiye Hanım dır yılında evlenir. Bu evlilikten Gönül isimli kızı dünyaya gelmiştir de askere alınması nedeniyle Nazmiye Hanım dan ayrılmak zorunda kalır. Zaten istenmeyen bir evliliktir. İkinci evliliği Rikkat Hanım iledir. Eşiyle 1936 da Gazi Eğitim Enstitüsü nde tanışır yılında evlenirler. Bu evlilikten Aydın isminde bir oğlu, Yıldız isminde bir kızı olur. Rikkat Hanım ın işine zarar gelmemesi ve verem hastalığı nedeniyle anlaşarak ayrılırlar. Rıfat Ilgaz çocukları için kaygılanmıştır. Ailesinin de zarar görmemesi için ayrılırlar. Üçüncü evliliğini çocukluk aşkı olan Fikret Hanım la yapar. On dört gün süren evlilikten sonra ayrılırlar. Dördüncü evliliğini Günsel Hanım la yapar. Hababam Sınıfı nın oynandığı günlerde tanışırlar. 4

12 Son evliliğini ise Afet Muhteremoğlu ile yapar. Bu evlilikten de Defne isminde bir kızı olur. Evliliklerinin kısa sürmesini Rıfat Ilgaz şöyle anlatır: Ayrılmalarım yaşamımın değişmesinden, bozulmasından ileri geliyor. Yani dengeli bir yaşama kavuşamamaktan. Yaşamım daha çok hastanelerde, hapishanelerde, otellerde geçiyor. Ayrıca yaş ilerledikçe insan daha çok geçimsizleşiyor, daha çok özgürlüğe düşkün oluyor. (Saydur, 1998: 116) Rıfat Ilgaz ın yaşamı, hastalığı ve hapishane hayatı eserlerine etki etmiştir. Hastanedeki ortam, buralardaki insanlara yapılan muamele, hastalarla olan ilişkileri eserlerinde görülmektedir. Maddi durumunun elverişsiz olması ve çektiği sıkıntılar yüzünden uzun süre hastalıkla mücadele etmiştir. O dönemin elverişsiz koşulları nedeniyle pek çok sanatoryumda kalmıştır. Rıfat Ilgaz ilk olarak yazmaya ajansları kopya etmekle başlar yıllarında Harbiyeli başöğretmen tarafından Cide de kurulan İstihbarat Odası nda köylülere dağıtılmak üzere ajansları kopya etmekle görevlendirilir. (Saydur, 1998: 13) Daha küçük yaşlarda başlayan okuma merakı yazma ile de beslenmeye başlar. İlkokul beşinci sınıfı bitirdiğinde roman yazar. İstiklal Marşı yarışmasına katılır. Övgüyle karşılanır. Artık şiirleri dergilerde çıkmaktadır. Şiirlerini Açıksöz gazetesine yollar. Bundan sonra yazma eğilimi hiç aksamamış, ömrü boyunca yazmaya devam etmiştir. Ayrıca uzun yıllar Türkçe öğretmenliği yapmıştır. Rıfat Ilgaz, Türk Edebiyatı na çok fazla eser kazandırmıştır. Küçük yaşlardan itibaren yazmaya başlamıştır. Başta şiir ve roman olmak üzere pek çok türde eser vermiştir. Ayrıca dergi ve gazetelerde çeşitli köşe yazıları yayımlanmıştır. Yayınlanan ilk eseri bir şiirdir. Nazikter Gazetesi nde çıkan bu şiirin adı Sevgilimin Mezarında dır. İkinci şiiri devrin Milli Eğitim bakanının ve Faruk Nafiz in dikkatini celbeden Sazını Çalana şiiridir. Yarenlik yayınladığı ilk kitabıdır. Bu bir şiir kitabıdır yılında çıkardığı Sınıf adlı şiir kitabı nedeniyle hapishaneye kapatılır yılında yazdığı Hababam Sınıfı adlı yazıları kitapta toplanır ve büyük ilgi görür. Bu yazılarında kendi çocukluğundan ve öğrencilik hayatından kesitler, oğlunun okul anıları, öğretmenlik yıllarına ait hatıralar bulunmaktadır. Bu eserde eğitim hayatının aksayan yönlerine de dikkat çekilmektedir. 5

13 Hababam sınıfı yla beraber mizaha yönelmiştir. Yazılarının türü değişse de o, toplumcu bir anlayışla yazmaya devam etmiştir. Kendi hayatından ve yaşadıklarından izler görülür. Topluma yabancı kalmamış, toplumun sorunlarını eserlerinde dile getirmiştir. Öğretmenliği, hapishane ve hastane hayatı eserlerine daima etki etmiştir. Edebî çevresi oldukça geniş olan sanatçının edebiyata merakı çocukluk yıllarında başlar. Cide ye gelen gazete ve dergiler onların evlerinden geçtiği için eğitimi tamdır. Okudukları sayesinde büyük bir birikime sahip olur. Enstitüde hocalarından biri Ahmet Kutsi Tecer dir. Sanatoryumda kalırken Nazım Hikmet le tanışır. Edebi çevresi oldukça geniştir. Nazım Hikmet in yazılarını İbrahim Sadri imzasıyla yayınlar. Kendisi ise Stepne takma adını kullanır. Bir ara Orhan Veli nin şiir anlayışına yönelse de daha toplumcu ve gerçekçi bir şair olarak kalacaktır yılına kadar Türk edebiyatının önde gelen isimleriyle yakından ilgi kurmuştur. Daima toplum adına, toplum hayatını eserlerine yansıtmak adına gerçekçi şiirler yazmıştır. Yazıları ve şiirleri toplumcu çizgide yazılmıştır. Rıfat Ilgaz ın eserleri günümüzde, oğlu Aydın Ilgaz la birlikte kurdukları Çınar Yayınları ndan çıkmaktadır. Yazara edebiyat dünyasında Koca Çınar unvanı verilmiştir. Yaşamının son dönemlerinde özellikle anı ile çocuk edebiyatı türüne ağırlık vermiştir. Öğretmenliğin verdiği tesirle özellikle yeni nesile yönelik çalışmalar yaptı. Nazım Hikmet bir mektubunda Rıfat Ilgaz ı öven şu satırları yazmıştır: Gençlerin içinde çok beğendiğim şairler var; hepsinin adını aklımda tutamıyorum. İsimleri henüz yer etmedi; ama şiirlerini pek beğeniyorum. Şöyle aklımda kalanları, sıra tefriki yapmadan sayayım: Dinamo, Suat Taşer, Rıfat Ilgaz, Orhan Kemal (Ilgaz, 1997: 57) Rıfat Ilgaz eserlerini yazarken halk deyimlerinden de yararlanır. Halkın hayatını eserlerine konu edinen sanatçı, halkın dilini de anlatımına katacaktır. O, eserlerinde büyük olaylardan değil; basit, gündelik hadiselerden bahsetmiştir. Eserlerine, çocuklarını, öğrencilerini, arkadaşlarını ve ailesini ortak etmiştir. Kendi yaşadıklarını toplumun malı haline getirmiştir. İlk dönem şiirlerini kitaplarına almamıştır. Daha çok bireysel duygularını yansıttığı bu şiirlerini hece ölçüsüyle ve kafiyeyle yazmıştır. Daha sonraları bu şiir türünü unutmuş ve bir arayış içerisine girerek topluma yönelik, sınırları aşan eserler 6

14 vermeye gayret etmiştir. Bu yönüyle Orhan Veli ye benzerlik göstermektedir. İlerleyen zamanlarda konuşma diline yakın, sanatsız eserler vermeye gayret etmiştir. Eserleri şunlardır: Şiir kitapları: Yarenlik (1943): 1946 da ikinci basımı yapıldı. Sınıf (1944): Kovuşturmaya uğradı. 6 ay hapis yattı. Yaşadıkça (1947): Toplatıldı. Devam (l953): Toplatıldı. Üsküdar da Sabah Oldu (1954) Soluk Soluğa (1962): Yeni şiir çok azdır, genellikle derleme. Karakılçık (1969) Uzak Değil (l971) Güvercinim Uyur mu (1974) Kulağımız Kirişte (l983) Ocak Katırı Alagöz (1987) Çocuk Bahçesi (1995): Çocuklar için şiirler Bütün Şiirleri (1983): 9 cilt olarak Romanları: Hababam Sınıfı (1957): Önce dizi hikâye olarak Dolmuş dergisinde yayınlandı. Sonradan roman olarak toplandı. Film uyarlamalarına esin kaynağı oldu. Ayrıca tiyatroda da sahnelendi. Pijamalılar (Bizim Koğuş) (1959): Önce Bizim Koğuş adıyla yayınlandı. Daha sonra 1973 te Pijamalılar olarak çıktı. Karadeniz in Kıyıcığında (1969) Halime Kaptan (l972) Meşrutiyet Kıraathanesi(1974) 7

15 Karartma Geceleri (1974): Yusuf Kurçenli tarafından filmi çekildi. Başrolünü Tarık Akan oynadı. Sarı Yazma (l976) Yıldız Karayel (l981) Apartıman Çocukları (1984) Hoca Nasrettin ve Çömezleri (1984) Hababam Sınıfı İcraatın İçinde (1987) Anı kitapları: Yokuş Yukarı (l982) Kırk Yıl Önce Kırk Yıl Sonra (1986) Dördüncü Bölük (1992): Damian Croft tarafından İngilizce ye çevrildi. Milet Publishing tarafından yayımlandı. Nerde Kalmıştık Cart Curt Hikâye kitapları: Radarın Anahtarı (1957) Don Kişot İstanbul da (1957) Kesmeli Bunları (l962) Nerde O Eski Usturalar (1962) Saksağanın Kuyruğu (1962) Şevket Ustanın Kedisi (1965) Garibin Horozu (l969) Altın Ekicisi (l972) Palavra (1972): Önceden Don Kişot İstanbul da adıyla yayınlandı. Tuh Sana (l 972) Çatal Matal Kaç Çatal (1972) 8

16 Bunadı Bu Adam (l972) Keş (l972) Al Atım (l972) Hababam Sınıfı Uyanıyor (1972) Hababam Sınıfı Baskında (1972) Hababam Sınıfı Sınıfta Kaldı (1972) Rüşvetin Alamancası (1982) Sosyal Kadınlar Partisi (1983) Çalış Osman Çiftlik Senin (1983) Şeker Kutusu (l990) Çocuk Kitapları: Bacaksız Kamyon Sürücüsü Bacaksız Okulda Bacaksız Paralı Atlet Bacaksız Tatil Köyünde Bacaksız Sigara Kaçakçısı Öksüz Civciv Küçük Çekmece Okyanusu Cankurtaran Yılmaz Kumdan Betona Çocuk Bahçesi(Şiir) Tiyatro Oyunları: Hababam Sınıfı Uyanıyor: Filme çekildi. Hababam Sınıfı Baskında Hababam Sınıfı Sınıfta kaldı: Filme çekildi. 9

17 Türk Çocukları: Çatalzeytin Festivalinde öğrenciler tarafından sahnelendi. Çatal Matal Kaç Çatal (1972): Daha sonra Uzun Eşek oyunu olarak yeniden yazıldı. Çatal Matal 1972 de Ordu Belediyesi Karadeniz Tiyatrosu tarafından. Uzun Eşek ise Cide de sahnelendi. Abbas Yola Giden: 1993 de Kartal Rıfat Ilgaz Sahnesi oyuncuları tarafından sahnelendi. Ödülleri: 1982 Yıldız Karayel ile Madaralı Roman Ödülü 1982 Yıldız Karayel ile Orhan Kemal Roman Armağanı 1987 Ocak Katırı Alagöz ile Ömer Faruk Toprak Şiir Ödülü 1993 Edebiyatçılar Derneği Onur Ödülü. Her yıl vefat ettiği gün olan 7 Temmuz da, Cide, Kastamonu da adına Sarı Yazma Festivali düzenlenmektedir. Adına şiir ödülü verilmektedir lı yılların siyasi, toplumsal ve sanatsal ortamı sonucu doğan ve Türk edebiyatına 40 kuşağı veya Toplumcu Şairler olarak damgasını vuran sanatçılardan biri de Rıfat Ilgaz dır. Rıfat Ilgaz, 1940 yılına kadar bireysel duyarlılıklarla dolu ve kendisini anlatan eserler yazmıştır. Ama ikinci dünya savaşı ile hem kendi, hem de toplumun durumunu anlatan eserler yazarak sanat çizgisini toplum yararına değiştirmiştir. Seksen iki yıllık ömrünün büyük bölümünü edebiyat içinde geçiren Rıfat Ilgaz, geride pek çok eser bırakarak 1933 yılında hayata veda etmiştir. Edebiyata çok erken yaşlarda merak salmış, ömrünün sonuna kadar sürekli yazmıştır. Kimi zaman şiir, kimi zaman roman, kimi zaman da oyun yazan; bunların yanında dergi ve gazetelerde makaleler yayınlayan Rıfat Ilgaz aynı zamanda bir eğitimcidir. On altı yılı aşkın süre eğitimci olarak hizmet ettiği topluma, daha sonraları yazar olarak hizmet etmiştir. Rıfat Ilgaz ın çocuklar için yazdığı eserlerinde çocuğa ve çocuk eğitimine bakışını incelemeye çalıştık. Bu eserlerin bazılarında çağdaş eğitim anlayışına 10

18 yakışmayan çatık kaşlı, dayakçı, cezacı, bağırıp çağıran öğretmen ve ebeveyn tipini; tembel, haylaz, ezberci, kopyacı, uyumsuz öğrenci tiplerini incelemeye çalıştık. Çalışmamızda Rıfat Ilgaz ın hayatı, eserlerinde çocuğa bakışı ve çocuk eğitimine dair görüşleri incelenmiştir. Hayatı hakkında yazılan eserler bize ışık tutmuştur. Eserlerinden hareketle çocuk edebiyatı ile ilgili eserleri tespit edilerek sınırlama yapılmıştır. Çocuk eğitimi hakkındaki görüşleri, kendi öğretmen rolüyle eğitime bakışı incelenmiştir. Şairliğinin ön planda yer almasını istediği için bu yönü üzerinde de durularak çocuk şiirlerine yer verilmiştir. Kaynakça bölümünde çalışmamız sırasında yaralanılan kaynak kitap, makale künyeleri verilmiştir. Çocuklar için yazdığı eserleri göz önüne alarak yola çıktığımız çalışmamızda sanatçıyı ve eserlerini tanıma fırsatı bulduk. Eğitime hayatının her safhasında önem veren ve aynı zamanda bir eğitimci olan Rıfat Ilgaz hakkında yaptığımız çalışmanın, bu konuda araştırma yapacaklara ışık tutmasını diliyoruz. 11

19 I. BÖLÜM EĞİTİM, ÇOCUK VE ÇOCUK EĞİTİMİ A) EĞİTİM İnsanların diğer insanlarla ve çevreleriyle etkileşimlerinin maddi ve manevi ürünlerine kültür denir. Çevresiyle etkileşerek öğrendiklerini, diğer insanlara da öğretmeye kalkışan kimse ise, belli bir amaca yönelik olarak o insanları kültürlendirmeye çalışmaktadır. İnsanların diğer insanları belli bir maksatla kültürlemelerine veya kısıtlı kültürleme sürecine eğitim denir. (Dodson, 1999: 150) Günümüzde daha çok tercih edilen tanım: Bireyin davranışında, kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istenilen yönde (eğitimin amaçlarına uygun) değişme meydana getirme sürecidir. (Dodson, 1999: 151) Bu tanıma göre eğitim, bir süreçtir. Eğitim sürecinde bireyin davranışlarının istenilen yönde değiştirilmesi amaçlanmaktadır. Davranışlarındaki değişme kasıtlı olarak gerçekleştirilmektedir. Eğitim sürecinde bireyin kendi yaşantıları esastır. İçinde bulunduğumuz yıllarda eğitim, öğrenci merkezlidir. Sistemin temelini probleme dayalı öğretim uygulamaları oluşturmaktadır. Probleme dayalı öğretimde amaç; öğrenciyi problemi görmeye, tartışmaya ve çözmeye yönlendirmek; bilgiyi hazır vermekten çok araştırmacı ve sorgulayıcı zihniyeti özendirmektedir. (Yavuzer, 2003: 149) Probleme dayalı öğretim uygulamaları, öğrenciyi öğrenme hedeflerine yönlendirecek bir metin çerçevesinde tartışma ve araştırma etkinlikleri ile yürütülür. Burada yapılmaya çalışılan aktif bir eğitimdir. Eskiden olduğu gibi öğrenciyi yalnızca dinleyici konumdan alıp asıl etkinliği yapan konumuna getirme amaçlanmıştır. Bu tür eğitimde öğretmen rehber rolünü üstlenmektedir. A.1. Öğrenci Merkezli Eğitim Nedir Bilgili insan; bilginin farkında olan, bilgiye ulaşmanın yollarını bilen, ulaştığı bilgiyi anlamlandırarak öğrenen, öğrenmiş olduğu bilgilerden yeni bilgiler üretebilen ve ürettiği bilgileri sorun çözmede kullanabilendir. (Yavuzer, 2003: 150) Öğrenci merkezli eğitimde öğrencinin, mevcut ve gelecekteki eğitsel gereksinimlerinin farkına varmasına yardımcı olunur. Kendi fiziksel ve zihinsel 12

20 yeteneklerini, sınırlarını keşfetmesi sağlanır. Kendi bilgi, beceri ve tutumlarına yönelik davranışlarının uygun yollarla ve bizzat kendisince kazanılmasına yardım eden bir yaklaşımdır. Eğitim anlayışının değiştiği günümüzde, eğitim sistemlerinin değişimi de kaçınılmazdır. Ders kitaplarında sunulan bilgiyi ve aktarıcısı olan öğreteni merkeze alan eğitim anlayışları; bilgiyi farklı kaynaklardan edinen ve sürekli gelişimi öngören öğrenciyi merkeze alan eğitim anlayışı değişen eğitim sisteminin odak noktasıdır. Öğrenci merkezli eğitimde öğrencilerin ilgi alanları, becerileri ve yeteneklerini ortaya çıkaracak rehberlik hizmetlerinin etkin bir şekilde okul içi ve dışında uygulanması sonucu aile, öğrenci ve öğretmen işbirliğinin daha çok güçlenmesi sağlanacaktır. Temel eğitimin, okul öncesi döneminden başlayarak öğrencinin yaşamı boyunca destekleyici ve yönlendirici eğitim sisteminde aile, öğrenci ve öğretmenin işbirliği kaçınılmazdır. A.2. Ezberci Eğitim ve Nedenleri Ezbercilik, her alanda gerekli-gereksiz bilgiyi bellekte tutmaya çalışmak demektir. Ezberciliğe dayanan eğitim biçimine de ezberci eğitim adı verilir. Ezberci eğitimin nedenleri araştırıldığında bunun iki temel nedene dayandığı görülür. Bunlar: dinsel eğitim geleneği ve tarım toplumu olma geleneğidir. Bilindiği gibi dinsel eğitimde sorular ve nedenler yok; yanıtlar vardır. İnancın gereği olarak yanıtlar tartışmasız kabullenilir. Kutsal kitaplardaki bilgiler; okur-yazarlığın yetersiz olması, teknik olanakların bulunmaması nedeniyle ezberlenerek bellekte tutulabilmiştir. İkinci nedeni olarak görülen tarım toplumunun eğitimi, tarımla ilgili belli başlı bilgilerin kuşaktan kuşağa aktarılmasıyla oluşur. Bu eğitimin bilge kişileri yaşlılardır. Çocuklar ve gençler, hiçbir araştırma yapmadan doğru bilgileri yaşlılardan öğrendikleri şekliyle kabullenirler. (Eşme, 2004: 215) Tarım alanlarının aynı kalmasına karşılık nüfusun artması, matbaanın yaygınlaşması gibi nedenler sonucunda ezberci eğitim yetersiz kalmıştır. Bilgiler yetersiz kalmış, bunun üzerine ezberci eğitimin yerini, araştırmaya dayalı eğitim almaya başlamıştır. Toplumda bilen değil; düşünen, araştıran, sorgulayan ve tartışan insanlara gereksinim duyulmuştur. Bu anlayışı benimseyen toplumlar son yüzyılda bilim ve teknolojide ilerlerler, ezberci eğitimi sürdürenler geri kalmaktan kurtulamamışlardır. 13

21 Cumhuriyetle birlikte ülkemizde, medrese eğitimi olarak adlandırılan ezberci eğitim geleneğinden kurtulmak için büyük çaba harcanmıştır. Mustafa Kemal Atatürk ün katkılarıyla çağdaş eğitim anlayışını yerleştirmek üzere, cumhuriyetin ilk yıllarında kıt olanaklara karşın çaba sarf edilmiştir. Bugün bu çabaların ürünleri alınmaktadır. A.3. Okul Öncesi Eğitim Okul öncesi eğitimi doğumdan zorunlu eğitim yaşına kadar, çocukların gelişim özellikleri, bireysel farklılıkları ve yetenekleri göz önüne alınarak çocukların sağlıklı bir biçimde fiziksel, duygusal, dil, sosyal ve zihinsel yönden gelişimlerini sağlayıcı, olumlu kişilik temellerinin atıldığı, yaratıcı yönlerinin ortaya çıkarıldığı, çocukların kendilerine güven duymalarının sağlandığı, ebeveyn ve eğitimcilerin etkin olduğu sistemli bir eğitim olarak tanımlayabiliriz. (Yavuzer, 2003: 152) 17 yaşına kadar olan zihinsel gelişimin yüzde ellisinin 4 yaşına kadar, yüzde otuzunun 4 yaşından 8 yaşına kadar, yüzde yirmisinin 8-17 yaşlarında elde edildiğini düşünürsek, 0-6 yaşlar için çocuğun gelişiminin hızla yönlendiği yıllar diyebiliriz. (Yavuzer, 2003: 154) Bu bilgileri dikkate alırsak, bu yıllarda temeli atılan beden sağlığının ve kişilik yapısının ileri yaşlarda aynı yönde gelişme ihtimali çok yüksektir. Bu yüzden çocuğun sağlıklı bir birey olması açısından okul öncesi yıllarda aldığı eğitim ve kazandığı deneyimlerin, ileriki yaşlarda öğrenme yeteneği ve akademik başarıyla ilişkisi olduğunu söyleyebiliriz. Günümüzde özellikle büyük kentlerde annenin çalışması, oyun yerlerinin azlığı gibi nedenlerle küçük çocuğun bakımı, beslenmesi, eğitimi, bilgisi yeterli olmayan kişilerle veya anneanne ve babaanne tarafından evde yürütülmeye çalışılmaktadır. Çocuklar evde bu kişiler tarafından ne kadar iyi bakılırsa bakılsın, ne kadar çok sevilirse sevilsin, sosyal gelişimini gerçekleştirebileceği arkadaşlara ve oyun ortamına ihtiyacı vardır. Ayrıca evde kendisine sağlanamayan eğitim imkânlarına ulaşmaya ve düzenli bir eğitim programına katılabilmesi için ailenin dışında eğitimcilere de ihtiyaç hissetmektedir. 14

22 Okul öncesi eğitim kurumlarının seçilmesi çocuğun gelişimi için büyük önem taşımaktadır. Uygun bir ortamda yetişen çocuk her yönden gelişimini tamamlamış olarak hayata başlayacaktır. Bunun için bu eğitim kurumlarının sahip olması gereken bazı özellikleri olması gerekir. Çocukların fiziksel, zihinsel, duygusal, sosyal ve dil yönünden yeteneklerine göre gelişimlerini sağlayacak eğitim ortamı olmalıdır. Bu kurumlarda dilin gelişmesine ve doğru kullanılmasına imkânlar sağlanmalıdır. Öz bakım becerileri (temizlik, giyinme vb.) kazandırmak, bedensel becerilerini geliştirmek. Yaratıcı yönlerini ve ilgi alanlarını ortaya çıkarmak, oyun oynama ve arkadaşlık ihtiyacını gidermek, zorunlu eğitime hazırlamak, kendi ayaklarının üzerinde durabilen bağımsız bir birey olabilmesi için destek olmak başlıca ilkelerindendir. Aile, okul öncesi eğitim kurumlarını seçerken yukarıdaki ana ilkeler üzerinde dikkatle durmalıdır. Bunların yanı sıra binanın yapısı, oyun odaları, sınıfları, araç ve gereçleri üzerinde de durulmalıdır. İster okul öncesi eğitim kurumlarında olsun, ister ilköğretimde öğretmenler kendi alanlarında eğitim görmüş, sağlıklı, hoşgörülü, mesleğini seven, hareketli, sabırlı, güler yüzlü, öğrencideki en ufak gelişmeyi görebilen, yeniliklere açık kişiler olmalıdır. Eğitim kurumlarının bir eğitim programı olmalıdır. Programlar hazırlanırken çocukların yaşları, gelişim özellikleri ve bireysel farklılıkları göz önüne alınmalıdır. Programların uygulanmasında yaşayarak öğrenme ilkesine göre hareket edilmelidir. Eğitim kurumlarında çocukların konuşma, oyun, resim, müzik, spor gibi her türlü geliştirici alışkanlıkları kazanabilmelerine özen gösterilmeli, onların ileriki yaşlarda karşılaşacakları görevlere hazır olmalarını sağlayacak ön alıştırmalara yer verilmelidir. B) ÇOCUK VE ÇOCUK EĞİTİMİ Her çocuk ayrı bir dünyadır. Çocuk yetiştirmek ise en kutsal, en büyük, en zor ve hayat boyu devam ettirilmesi gereken en önemli sanattır. Gelecek açısından düşünüldüğünde bu konunun önemi her geçen gün çok daha iyi anlaşılmaktadır. Daha doğacak çocuk anne karnında iken annelerin ve babaların kafasında birçok soru işareti oluşur. Kız mı erkek mi olacak? Sağlıklı doğup büyüyecek mi? Ailemizde ve günlük hayatımızda nasıl bir değişiklik olacak? İleride nasıl bir insan olacak? Okul başarısı iyi 15

23 olacak mı? Nasıl bir meslek sahibi olacak? Hayatta başarılı olacak mı? Ve buna benzer yüzlerce soru ile çocuğu beklemeye koyulurlar. Bütün bu soruların ve bazı bilinmeyenlerin yanı sıra çocukların psikososyal gelişimini ve kişilik gelişimini doğru yönlendirmek anne ve babanın en önemli görevlerinden biridir. Bu görevin tam ve eksiksiz olarak yapılması ise her açıdan çok önemli ve birçok yönden zordur. Her ne kadar doğuştan ve genetik olarak alınan özellikler olsa da, her çocuğun ayrı bir fiziksel yapısı, kişilik özelliği, davranışı psikososyal özellikleri, anlayışı, duygusal yapısı, zekâ kapasitesi ve ruhsal gelişimi bulunmaktadır. Bütün bu özellikler, aile ortamı ve devamlı değişen çevre şartları ile etkileşince ortaya birçok yönü ile anne ve babadan farklı bir yapıda çocuk ortaya çıkmaktadır. Çocukların genel davranış özelliklerini tam olarak anlamak ve onların ruh dünyalarına inmek, onların psikososyal gelişimini yönlendirmek açısından çok önemli bir noktadır. Anne babaların çocukların ruh dünyalarına inmeden yönlendirme ve eğitim gayretleri, çoğu zaman hedefine ulaşmaz. Anne babalar her gün birlikte oldukları, günlük aktiviteleri birlikte yaptıkları çocuklarını bazen tam olarak tanıyamamakta ve onların psikososyal gelişimini iyi yönde yönlendirememektedir. Bazı anne babalar, çocuklarının sadece fiziksel bakımlarına yönelik beslenme, barınma, sağlık problemlerini gözetip, onların olaylar karşısındaki düşüncelerini, tepkilerini, yorumlarını, üzüntülerini, sevinçlerini, ruhsal yönlerini gerektiği kadar hesaba katmazlar. İncelediğimiz bir kaynakta Amerikalı acil müdahalelerde bulunan bir sağlık mensubu şu yakınmaları dile getirerek endişelerini belirtiyordu: Acil sağlık müdahaleleri yaparken olaylardan çocukların etkilendiğini ve bazı psikolojik problemlerin oluştuğunu görüyorum, anne babalara veya bakım veren kişilere çocukların sıkıntılarından bahsettiğimde, onların bana cevabı onlar çocuk ne olacak ki şeklinde oluyor. Ben buna dayanamıyorum ve çok üzülüyorum, çocuklarında ruh dünyası var. (Montessori, 1997: 120) Gerçekten de bazı zamanlar günlük olaylar ve gelişmelerin arasında çocukların olaylar karşındaki ruhsal tepkisi en son akla gelmektedir. Her anne baba çocuklarının gelişimi ve onların ruhsal yönleri ile çok ilgilendiklerini söyler ama kendi kendilerine oturup: Çocuğuma bugün ne kadar vakit ayırdım? diye sorduklarında, kendilerini tatmin eden cevabı çok azı alır. Amerikalı bir 16

24 profesörden edinilen bir bilgiye göre: A.B.D. de yapılan istatistiklerde bir babanın çocuğunu günlük görme süresi 7 saniye olarak bulunmuş. (Montessori, 1997: 122) Yani aynı çatı altında yaşayan birbirinden ayrı dünyalarda insanlar. Peki, bu durum hangi sonuçları getirir? Yani anne babaların çocuklarının ruhsal yönü ve psikososyal gelişimi ile ilgili eksiklikleri hangi sonuçları doğurur? Bunun cevabını düşündüğümüzde her biri ayrı bir gelecek olan çocuklar ile ilgili çok karamsar düşünceler aklımıza gelmektedir. Hatta i yıllarda bırakın ruhsal gelişimi yönlendirme ve mevcut ruhsal sorunları, dünyada milyonlarca çocuk kötü bakımdan, basit sağlık sorunlarından, kazalardan, salgın hastalıklardan, anne baba ihmaline bağlı nedenlerden hayatını kaybediyor. B.1. Çocuğun Ruhsal Gelişimi Her bir çocuğu ayrı bir dünya olarak kabul edip, onların ruh dünyasına inebilmek, ancak eğitim, anne baba bilinçlendirilmesi ve bilgilendirilmesi ile olacaktır. Ayrıca aile yapısının güçlendirilmesi, aileye sunulan imkânların artırılması, ailenin sosyokültürel ve sosyoekonomik açıdan desteklenmesi, çocukların yaşadıkları ortamların, çevre imkânlarının, devletin sağlayacağı imkânların çeşitliliği ve kalitesi bu sorunların oluşması sürecinde etkili olabilmektedir. Çocuk eğitiminde çocuğun gerektiği şekilde yetiştirilmesi ve onun topluma hazırlanması, büyük ölçüde anne babanın hayatın ilk gününden itibaren çocuk ile ilgilenmesi, onun ile karşılıklı etkileşimi, ona değer vermeleri, kişilik yapısına saygı duymaları, ona yeterince vakit ayırmaları, onun bakım, beslenme ve korumasını sağlamaları, sevgi ihtiyacına karşılık vermeleri, ideal bir aile ortamı hazırlamaları, ona karşı ideal tavırları, tepkileri, tutumları etkili olmaktadır. Burada etki tepki prensibini hatırlamak yerinde olur, anne babanın direk çocuğa yönelik veya gün içerisindeki herhangi bir davranışı, sözü, tavrı, tepkisi ve yorumunun çocuk üzerinde mutlak bir etkisi olacaktır. Ve bu etkinin çocukta yansımaları iyi veya kötü yönde görülecektir. Aynı şekilde çocuğun her konuşması, davranışı ve yorumuna anne babanın tepkisi de çocuğun kişilik gelişiminin şekillenmesine neden olmaktadır. Yani çocuğu yanlış bir şey yaptığında ve bunu tekrarladığında sessiz kalan bir ebeveyn dolaylı olarak; Ben bu 17

25 davranışı destekliyorum. mesajını verir. Diğer taraftan çocuğun olumlu davranışını onaylamayan bir ebeveyn çocuğa yine dolaylı olarak; Bu davranışın benim için önemli değil, olsa da olur olmasa da. demektedir. Bununla birlikte görmezlikten gelinen ve tekrarlanan hatalar giderek büyür, olumlu davranışlar ise giderek azalır. Çocukları her an kontrol etmek her yaptıkları konusunda haberdar olmaya çalışmak çocuğu ruhsal gerilime itebileceği gibi, diğer yandan çocuğu kontrolsüz ve kendi halinde bırakmakta çocuğun önü alınamayan davranış problemleri geliştirmesine zemin hazırlayacaktır. Bu iki kutbun ortasında hareket alanı ideal olanıdır. Burada hemen şunu belirtmek gerekir ki günümüz iletişim ve etkileşim toplumunda çocuğun gelişimi konusunda anne babalar üstlerine düşen her türlü görevi yapsa bile akraba çevresi, okul ortamı, arkadaş ve sosyal çevresi, dışarıdan gördükleri, duydukları da gelişim ve ruh sağlığı açısından çok önemli olmaktadır. Anne babalar bazen kendileri haricinde oluşan etkiler konusunda oldukça çaresiz kalabilmektedir. Yani hem ev içerisinde çocuğa gereken yönlendirme, hem de onun ev dışında psikososyal gelişimine kötü yönde etkide bulunacak etkenlerden koruma, ikisini de sağlamak ideal gelişim açısından şart olmaktadır. Bu durumda anne babaların çocuklarının normal bir şekilde psikososyal gelişimini sağlamak ve uygun eğitimi vermek için yapmaları gereken şeyleri şu şekilde sıralayabiliriz: Dengeli eğitim ve yönlendirme, anne babanın kendi aralarındaki söz ve davranış birliği, çocuğa karşı aşırı hoşgörü veya aşırı disiplin uygulamalarından kaçınmaları, olaylar ve ilerleyen süreç içerisinde çocuğa yansıyan davranışlar olarak tutarlı olmaları ve zaman aşımından dolayı farklı farklı tepki vermemeleri, çocuğa tepkilerinin yersiz ve abartılı olmaması, güzel ve faydalı şeylerde çocuğun davranışlarının onaylanması, hatalı durumlarda uygun bir şekilde cezalandırılmaları, yapılan yanlışları sonucunda sadece kızmak değil nedenini mantık çerçevesinde açıklamaları ve ona doğru olan hedefi vermeleri, onlara her yönüyle değer vermeleri, Kişilik yapılarına saygılı olmaları, onlara söz hakkı tanımaları, sevildiklerini hissettirmeleri, onlara güven duygusunu aşılamaları, sosyal ve psikolojik gelişimini yakından takip etmeleri, gösterilen davranış problemlerine karşı duyarlı olmaları, zamanında ve erken müdahaleyi sağlamaları, kendi psikolojik sıkıntılarını çocuklara yansıtmamaları, onlardan gelişim ve kapasitelerinin üzerinde beklentiye girmemeleri, onlara yeterince zaman ayırmaları, onların sosyal çevrelerinin farkında olmaları şeklinde özetlenebilir. 18

26 B.2. Çocuğun Gelişiminde İlk Beş Yılın Önemi Çocuğun hayatındaki ilk beş yıl, yani çocuğun kişiliğinin şekillendiği dönem, en önemli yıllardır. Bu, çocuğun geri kalan çocukluk yılları önemli değildir veya altı yaşına bastığında çocukla ilgili her şey bitmiş demek değildir. Ancak çocuk altı yaşına geldiği zaman, kişiliğinin temel yapısı şekillenmiş olur. Bu, çocuğun ömrü boyunca sürdüreceği temel kişiliktir. Bu temel kişilik, çocuğun okul ve okul sonrası hayatında ne ölçüde başarılı olacağını, başka insanlarla ilişkilerinin nasıl gelişeceğini, ne tür bir yetişkinlik dönemi geçireceğini belirlemede önemlidir. İlk beş yıl çocuğun sadece duygusal gelişiminde değil, zekâ gelişiminde de önemlidir. Chicago Üniversitesi üyelerinden Dr. Benjamin Bloom un yaptığı çeşitli araştırmaların sonucunda ortaya çıkan şaşırtıcı gerçek, çocuğun dört yaşına geldiği zaman zekâsının yaklaşık yüzde ellisinin oluştuğudur. (Dodson, 1999: 21) Çocuğun ilk beş yılı içindeki gelişme evreleri, çocukluğunun daha sonraki dönemlerinde görülen aşamalardan çok farklıdır. Bu dönemdeki değişmeler, ileriki yaşlardaki değişmelerden çok büyüktür. Her çocuk, genel çerçeve içinde aynı gelişme dönemlerini geçirir. Ne var ki her çocuk bu dönemleri kendine özgü bir yılda aşacağı gibi, bir başka çocuk altı-yedi ayda aşabilir. Her gelişme evresinde geçirilen zaman arasında büyük fark vardır. Çocuğun temel kişilik yapısını belirleyen tek etken; onda belirecek kişilik kavramı, yani kendini nasıl gördüğüdür. Bu, çocuğun kafasında çizilen bir harita gibidir ve çocuğun davranışları, ona yol gösteren bu haritalara bağlıdır. Çocuğun okulda ve daha sonraki yaşamında elde edeceği başarı, kendi benliği ve kendi varlığı kavramıdır. (Dodson, 1999: 36) B.3. Çocuğun İlk Beş Yılındaki Gelişim Dönemleri Okul çağına gelmemiş çocuğun yaşadığı en belirgin duygu kıskançlıktır. Bu kıskançlık daha iki yaşlarında anne ve babayı paylaşamamadan doğar. Daha sonra yeni gelen kardeşler çocuktaki kıskançlık duygusunu daha da yoğunlaştırır. Çocuğun yeni doğan kardeşi karşısında genellikle iki tür tepkisi olur. Çocuk her şeyden önce geriye dönüş yaparak, yeniden bebekleşmek eğilimi duyar. Bu tamamen doğal olan ve hatta zaman zaman büyüklerde bile bir çeşit korunma içgüdüsü olarak ortaya çıkan bir davranıştır. 19

27 Kıskançlık büyük çocuktan küçüğe yönelik olduğu gibi, bunun tam tersi de olabilir. Yani küçük olan, ablasını ya da ağabeyini kıskanabilir. İster büyükten küçüğe, ister küçükten büyüğe, kardeşler arasındaki kıskançlığı önlemek olanaksızdır. Bunu sadece azaltmak imkânı vardır. Çocukların birbiriyle çekişmesi, aslında ana-babayı paylaşamadıklarından meydana gelir. Üç yaşındaki çocuk, bebeklikten çocukluğa adımını atmış ve bu geçiş dönemindeki huysuzluklarından, uyumsuzluklarından sıyrılmıştır. Üç yaşına bastıktan sonra çevreyle ilişkilerinde olumlu bir gelişme başlar. Bu dönemdeki çocuk, paylaşmaya, beklemeye, sabırlı olmaya alışır. Bu tutumun bir nedeni, geçiş dönemindeki tedirginliklerin sona ermiş olması, başka bir nedeni de çocuğun kendine güveninin artık yerleşmeye başlamasıdır. Üç yaş, gerek çocuklar, gerek ana-babalar için gerçekten bir altın çağ dır. Çocuk, bütün dünyası ile barış içindedir. Yaşamayı sever, ana babasını sever, kendinden hoşnuttur. Ana-babalar bu dönemden, mümkün olduğu kadar büyük yarar sağlamaya çalışmalıdırlar, çünkü bundan sonraki gelişim süreci onlara gerçekten kök söktürecektir. (Dodson, 1999: 181) a) Dört Yaşındaki Çocuk Dört yaşın belirgin özellikleri dengesizlik, uyumsuzluk ve koordinasyon eksikliğidir. Bunlar, çeşitli davranış biçimlerinde ortaya çıkarlar. Dört yaşındaki çocuğun özelliklerini en iyi belirleyen deyim, ölçüyü kaçırma olmalıdır. Gerçekten de bu yaştaki çocuk her yönüyle aşırılıklar içindedir. Gövde hareketlerinde ölçüyü kaçırır. Vurur, tekmeler, tepinir. Konuşmasında da ölçüyü kaçırır. Kelimeler onu büyüler. Yeni kelimelerin seslerine kaptırmıştır kendini. (Dodson, 1999: 183) b) Beş Yaşındaki Çocuk Beş yaş, çocuğun en uyumlu yaşlarından biridir. Dört yaşındaki ölçüyü kaçırmalardan sıyrılır. Daha tutarlı, daha ipiyle kuyuya inilir olur. Kendine güveni arttığı için eskisine oranla daha serinkanlı, daha yumuşak, daha anlayışlı ve başkalarıyla ilişkilerinde daha olumludur. Genellikle becerebileceğini sezdiği işlere girişir ve bu yüzden de giriştiği işlerde başarı sağlar. 20

28 Beş yaşındaki çocuk evine ve annesine bağlı olmasına karşın, ev onun için pek yeterli değildir. Çevresini genişletmek ihtiyacındadır. Bu dönemde imkân varsa çocuk yuvaya verilebilir. İyi bir öğretmenin eğitimi ve başka çocuklarla arkadaşlık etme imkânı, çocuğun gelişimine büyük katkıda bulunacaktır. (Dodson, 1999: 187) Her çocuktaki özgün genler birleşimi aile içindeki çocuğun yeri, her çocuğun birbirinden farklı olması sonucunu doğurur. Bu nedenle de her çocuğa ayrı öğrenme yöntemleri uygulamamız gerekir. Yumuşak başlı bir çocuğa başka türlü, çözümsüzlükleri olan çocuğa başka türlü davranmak durumunda kalırız. Ne yazık ki, ana babaların çoğu bunu yapmazlar. Bütün çocuklara ayrıcalıksız uygulanabilecek evrensel ve değişmez yöntemler ararlar, bütün çocuklarda aynı sonucu veren evrensel yöntemler çocukta yetersiz kişilik kavramı oluşmasına yol açan, yanlış yöntemlerden başkası değildir. Bu yanlış yöntemler, kişilik farkları ne olursa olsun bütün çocuklarda aynı sonuca, yani güçsüz bir kişilik kavramına ulaşır. Oysa güçlü, olumlu bir kişilik kavramının yerleşmesi için her çocuğa göre değişik yöntemler geliştirmemiz gerekir. Bunu da çocuklarımız ister içe, ister dışa dönük olsunlar, ister hareketli, ister durgun olsunlar, ister araştırıcı, ister meraklı olsunlar, her birinin bireysel özelliklerini incelememiz zorunluluğunu ortaya çıkarır. (Dodson, 1999: 256) Bilinçsiz taklit, çocukta olumlu bir kişilik kavramının gelişmesini sağlayan en önemli etmenlerden biridir. Çocuklar büyük taklit ustalarıdır. Bu nedenle de elimizde çok güçlü bir öğretim aracı var demektir: Çocuklara olumlu kişilik özelliklerini, iyi alışkanlıkları canlı örneklerle aşılayabiliriz. Çocuklar, bilinçsiz taklit yoluyla bizden çok şey öğrenirler. Bunu kavramak, bizleri çocuklarla gereksiz çatışmalardan kurtaracaktır. Biz sofrada nasıl davranılacağını, nasıl yemek yenileceğini örneklersek, çocuklar da bizi taklit ederek bunu öğreneceklerdir. Bunun belki iki yaşında ya da dört yaşında öğrenmeyeceklerdir ama daha sonraki yıllarda mutlak bu alışkanlıkları kazanacaklardır. Giriştiğimiz işlerde direnç gösterir, karşılaştığımız güçlüklerde girişimimizden vazgeçmezsek, çocuklar da bu direnci taklit edeceklerdir. Çocukların başkalarının haklarına ve duygularına, saygılı olmasını istiyorsak, her şeyden önce çocuklarımızın haklarına ve duygularına saygı göstermek zorundayız. Onlara en güçlü öğretme yolu, iyi örnek vermekle olur. Çocuğu, başkalarının duygularına saygılı olmak için zorlarsak, itip 21

29 kakarsak bu davranışlarımız sözlerimizden çok daha etkili olacak ve çocuğun duygularına saygısızlık etmekle onu istediğimiz sonuca vardıramamış olacağız. Çocuk sadece ana-babasının davranışlarını bilinçsiz olarak taklit etmekle kalmaz, evin genel havasını da içine sindirir. Aile bireylerinin birbirlerine sevecen davrandıkları, işbirliği içinde oldukları, birbirlerine yardım ettikleri ya da karşıtlıklar içinde oldukları, kavgaların, huzursuzlukların sürdüğü evlerin havası çocuğun gelişimini büyük ölçüde etkiler. Evin havası, çocuklara disiplin adına öğretmeye çalıştıklarımız için temel dekordur. Bu nedenle, çocukların istenilir biçimde gelişmesini diliyorsak davranışlarımızla onlara örnek olduğumuz kadar evin genel havasına da dikkat etmeliyiz. Her gün davranışlarımızla, çocuklara tek söz söylemeden bir şeyler öğretmekteyiz. Onlara bilinçsiz olarak taklit edecekleri örnekleri vermekteyiz. (Dodson, 1999: 259) Çocuklar, çoğu büyük olmaları ve yaşamda tecrübesiz bulunmaları nedeniyle, yetersizlik duygusuna kapılırlar. Ana-babalar çocuğun bu duygusunu ve bu duyguya yol açan nedenleri değerlendiremedikleri için, ortaya birtakım çözümsüzlükler çıkar. (Dodson, 1999: 260) Çocuğun bu duygusundan sıyrılması için ona yapacağımız en büyük yardım, onun duygularını çok iyi anladığımızı kendisine aktarmaktır. Büyükler, çocuğun güvensizlik duygusunu çok iyi kavradıklarını ona anlattıkları ölçüde, çocuk bu güvensizlikten kurtulacaktır. Çocuklarını cezalandırmak için çocuğun büyük sevinçle beklediği arkadaşlarını çağırdığı doğum günü davetini yapmaktan vazgeçen ya da çocuğu uzun süredir iple çektiği bir geziden alıkoyan ana-babalar bu tür cezalarla, çocuğun davranışını gerçekten değiştirmesine yardımcı olmazlar. Çocuğun bu tavır karşısındaki tepkisi sadece nefret ve öç alma duygusu olur. Çocuk bu tür cezayı gaddarlık ve aşırılık olarak yorumlar ve bunda da haklıdır. Annelerle çocuklarını gün boyunca izleyecek olursak annelerin çoğunlukla çocuklarına sadece ne yapmamaları gerektiğini söylediklerini görürüz. Bu ters tepki yapan ve yapılmaması istenilen şeyi tekrarlattıran bir tutumdur. Tehditlerin çocuk üzerindeki psikolojik etkisi kötüdür. Ancak bu, çocuğun davranışlarına kesin sınırlar çizmenin kötü olması değildir. Anneler bazen bunu yanlış 22