The Journal of Academic Social Science Studies

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 65, p , Spring I 2018 Araştırma Makalesi / Research Article Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Published Date YÜZYILDA HAKKÂRİ NİN İDARİ TAKSİMATINDAKİ DEĞİŞİKLİKLER ( ) 1 CHANGES IN THE ADMINISTRATIVE DIVISION OF HAKKARI S IN THE 19th CENTURY Dr. Öğr. Ü. Ela Özkan ORCID ID: Munzur Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öz Osmanlı Devleti nin idari vaziyeti Tanzimat Fermanı ve sonrasında yayınlanan birçok nizamnameyle yeniden düzenlenmiş, yapılan nüfus sayımı ile merkez ve taşradaki idari birimler tespit edilmeye çalışılmıştır. Klasik Osmanlı Devleti idari taksimatı eyalet, sancak, kaza ve karyelere (köy) ayrılan idari bölümlerden oluşmaktaydı. İdari ünitelerin en büyüğünü oluşturan eyaletler, sancakların bir araya gelmesiyle teşkil edilmiştir. İşte Tanzimat Fermanıyla yapılan yeni idari düzenleme ile Osmanlı Devletine bağlı bazı sancaklar bir araya gelerek yeni bir eyalet teşkil edildiği gibi kimi eyaletler de sancak statüsüne geçirilmiştir. Tanzimat Fermanıyla başlayan bu süreç, yayınlanan birçok nizamname ile daha düzenli hale getirilmiştir. Nitekim 1864 Vilayet Nizamnamesiyle 19. yy idari taksimatı yeniden düzenlenmiştir. Bu değişikliklerde 19. yy Osmanlı Devleti nin siyasi vaziyetinin de büyük etkisi olmuştur. 19.yy Osmanlı Devleti idari taksimatı içerisinde Hakkâri nin idari statüsü de sıklıkla değişiklik göstermiştir. Hakkâri 19. yüzyıl boyunca Kürdistan, Van ve Erzurum eyaletlerine bağlanarak sancak statüsünde idari taksimat içerisinde yer almıştır. Ancak ve tarihleri arasında Hakkâri nin eyalet olduğunu tespit ediyoruz. Bu makalenin amacı Hakkâri nin 19. yüzyıl idari taksimatındaki değişiklikleri ortaya çıkarmaktır. Değişikliklerin daha iyi belirlenmesi açısından Hakkâri ye bağlı sancak ve kazalar tablolar halinde verilmiştir. Yararlandığımız kaynakların başında Başbakanlık Osmanlı Arşivinden temin edilen belge ve defterler ile Devlet Salnameleri gelmektedir. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, İdari Taksimat, Hakkâri, Eyalet, Sancak 1 Bu çalışma Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalında 2017 yılında yayınlanan 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti nin İdari Taksimatı ( ) adlı doktora tezinden üretilmiştir.

2 382 Ela Özkan Abstract The administrative situation of the Ottoman State has been rearranged with many regulations after the Tanzimat Edict, the central and rural administrative units were tried to be determined by the census. The classical Ottoman State administrative divisions consisted of from administrative district divided into province, sanjak, township and villages. The provinces that composing the largest of the administrative units constituted to with gather of sanjaks. This process which started with Tanzimat Edict was made more regular with many regulations published. Thus, the administrative division of the 19th century was rearranged with the 1864 province regulations. This changes were also a great influence of the political situation of the Ottoman State in the 19th century. The administrative status of Hakkari during the administrative division of the Ottoman State in the 19th century has also changed freguently. During the 19th century Hakkari connected to Kürdistan, Van and Erzurum provinces was included in the administrative division in the sanjak status. But between and we have identified Hakkari as the province. This article aims to reveal the changes in Hakkari s 19th century administrative division. The sanjak and townships of Hakkari are given in tables in terms of better determination of changes. Beginning of we benefit from the resources we have obtained documents and books we provide from Prime Ministerial Ottoman Archives and state annual. Keywords: Ottoman State, Adminastrative Division, Hakkari, Province, Sanjak Giriş Hakkâri adı, 639 yılında ilk Müslüman Arap akınları yöreye ulaştığı sırada bu bölge için kullanılan Hakkariyye den gelmektedir. Bugün Hakkâri olarak tanınan şehrin eski adı Çölemerik tir. Bir bölge adı olarak Hakkâri, Van gölünün güney kıyıları yakınından başlayarak günümüzde dağlık kesimleri içine alan çok engebeli bir yöreyi, Çölemerik ise buranın merkezi olan kasabayı niteler. Çölemerik in ne zaman ve kimler tarafından kurulduğu hakkında bilgi yoktur. Burası Süryani kaynaklarında Gulmar şeklinde geçmekte, batı kaynaklı eser ve haritalarda ise Culamerg veya Julamerk biçiminde yazılmaktadır. Hakkâri, 13. yüzyılın ikinci yarısında İlhanlıların eline geçmiştir. İlhanlılar dan sonra Karakoyunlular ın ve Celayirliler in idaresi altına giren Hakkâri, Timur un Van gölü çevresine hâkim olması üzerine onun hâkimiyetini tanımıştır. 15. yüzyılın ikinci yarısında yörede Akkoyunlular ın 16. yüzyılın başında Safeviler in hâkimiyetinde kalan Hakkâri, bu yüzyılın ortalarında Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. 17. yüzyılda Çölemerik ten bahseden yazarlardan Katip Çelebi Culamerik şeklinde yazdığı kasabanın Van eyaletine bağlı olduğunu ve iki vadi arasında yükselen bir tepe üzerinde kalesi bulunduğunu ifade eder. Aynı yüzyılda Evliya Çelebi de adını bazen Culumeri bazen Çelemerik biçiminde yazdığı Çölemerik Kalesi nin Van eyaletine dâhil Hakkâri nin merkezi olduğunu söyler 2. Osmanlı Devleti nin 19. yüzyıldaki idari taksimatı Tanzimat Fermanı ve sonrasında gerçekleştirilen idari yenilikler ile yeniden şekillenmiştir. İşte bu süreçte Hakkâri nin, idari taksimatının sıklıkla değişiklik gösterdiği görülmektedir. Hakkari, bulunduğu coğrafi ve idari konum dolayısıyla 19. yüzyılda Van, Kürdistan ve Erzurum eyaletleri arasında geçiş gösteren bir sancak olmuştur. Ancak 19. yüzyılın sonlarına doğru Hakkari nin eyalet, sonraki adıyla vilayet statüsünde idari taksimat içerisinde yer aldığı tespit edilmektedir. 19. yüzyıl Hakkari nin idari taksimatı, Osmanlı Devleti nin bu dönemdeki idari yapısı göz önünde bulundurularak değerlendirilmelidir. Bu makalede 19. yüzyıl Osmanlı Devleti İdari Taksimatı içerisinde Hakkari nin sancak ve kazalarıyla bu idari birimdeki değişiklikler yer almaktadır. 2 Metin Tuncel, Hakkari, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.15, 1997, s

3 19. Yüzyılda Hakkâri nin İdari Taksimatındaki Değişiklikler ( ) yüzyılda Hakkari nin İdari Vaziyeti Osmanlı Devleti nin 18. yüzyıl idari taksimatı, Tanzimat Fermanı ilan edilene kadar büyük değişiklikler göstermeden kendisine bağlı Kaptanlıklar, Voyvodalıklar ve Meliklikler haricinde 34 eyalet ile varlığını devam ettirmiştir 3. Bu dönem idari taksimatı incelendiğinde Hakkari nin, Van eyaletine bağlı Ocaklık 4 suretiyle yönetilen idari bir birim olduğu görülmektedir. 19. Yüzyılın ilk yarsında Osmanlı Devleti nin idari taksimatında Hakkari, Van eyaletinin livası olarak idari taksimat içerisinde liva (sancak) statüsünü korumuştur 5. Osmanlı Devleti nin bu dönem idari taksimatı hakkında bilgi veren önemli kaynakların başında, Başbakanlık Osmanlı Arşivinden temin edilen belge ve defterler ile 1847 yılından itibaren düzenli bir şekilde tutulmaya başlanan Devlet Salnameleri gelmektedir. 19. yüzyıl Osmanlı Devleti İdari taksimatı içerisinde Hakkari nin idari statüsünü belirlerken bu önemli iki kaynaktan istifade edilen bilgiler önemlidir. Nitekim 19. Yüzyılın ilk yarısında Osmanlı Devleti nin idari taksimatı hakkında detaylı bilgiler yer almamaktadır. Devlet Salnamelerinin yayınlanması idari taksimatın düzenli takibinin yapılması açısından oldukça önemlidir. Osmanlı Devleti nde merkeziyetçiliğin sağlanması ve idari taksimatın yeniden şekillenmesinde etkili olan önemli girişimlerin başında 1839 Tanzimat Fermanı gelmektedir. 3 Orhan Kılıç, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti nin İdari Taksimatı, Elazığ, YurtlukOcaklık Sancaklar; Osmanlı Devleti nde hükümetlere benzer bir tarzda yönetilen sancaklara yurtlukocaklık sancaklardır. Yurtlukocaklık sancaklar liva olarak kaydedildiği gibi bu sancaklarda tahrir de yapılırdı. İhdas edilmelerindeki en büyük sebep, mahalli beylerin bölgesel nüfuzlarından istifade etmek ve bir ölçüde merkezi otoriteyi bu şekilde tesis etmekti. Bkz. Orhan Kılıç, 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti nin İdari Taksimatı, Elazığ, Fazıla Akbal, 1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğunda İdari Taksimat ve Nüfuz, BELLETEN, T.T.K, Cilt. XV, Sayı. 60, Ankara 1951, s.626. Ancak uygulamanın ne şekilde yapılacağına ilişkin önceden hazırlanmış bir program yoktu. Özellikle can ve mal güvenliğinin sağlanarak vergilerin herkesin gelirine göre alınması için malmülk ve nüfus sayımına gerek vardı. Ayrıca hükümetin elinde yeterli ve bilgili eleman da bulunmamaktaydı. Bu nedenle Tanzimat ın ön gördüğü mali, idari ve askeri yenilikler devletin bütününde uygulamaya konulmadı. Öncelik hükümetin kesin denetiminde olan yakın eyaletlere tanındı. Uygulama bölgesindeki eyaletlerin sınırlarında değişiklikler yapılarak bazı sancaklar bağlı bulundukları eyaletlerden alınarak yeni eyaletler oluşturuldu. Ancak yeni düzenlemeye karşı ayaklanma faaliyetleri de olmuştur. Özellikle yurtluk ve ocaklık olarak tasarruf edilen bölgelerde bu faaliyetlerle sıkça karşılaşılmıştır. Van ve dolayları da bu ayaklanmaların olduğu yerler içerisinde olmuştur. Hakkari yöresinde isyan etmiş olan Bedirhan Bey Van da ayaklanarak Tanzimat ın vergi alanında öngördüğü yeniliklerin bölgede uygulanmaya koyulmasını bir süre engellemiştir. Bedirhan Bey isyanının bastırılmasından kısa bir süre sonra bölgede yeniden bir idari düzenlemeye gidilmiştir. Van, Hakkari, Muş sancaklarıyla Cizre, Bohtan ve Mardin kazalarından oluşan yeni bir eyalet teşkil edilmiştir 6. Osmanlı Devleti idari görevlileri İran sınırında bulunan Hakkâri nin önemini anlatırken, burasının Van Kalesi nin kilidi konumunda olduğunu dile getirmişlerdi. Yani Hakkâri İranlıların Anadolu ya sarkmasını engelleyen doğal bir kale gibiydi. İran için ise bu yöre konumu itibariyle Anadolu ya açılan kapılardan biri olduğu için stratejik açıdan son derece önemliydi. Bu nedenle 19. yüzyılın başlarında İran nüfuzunu Hakkâri ye yaymaya çalışmış, Osmanlı Devleti de elinden geldiğince İranlıları dizginlemeye gayret etmişlerdi. Bunun yanında Hakkâri Beyi nin denetiminde bulunan ve hem vergi kaynağı hem de 6 Musa Çadırcı, Tanzimat Sürecinde Türkiye Ülke Yönetimi, Ankara, 2007, s

4 384 Ela Özkan askeri güç olarak görülen Hakkâri aşiretlerini iki devlet de nüfuzları altına almak istemişlerdi. Oldukça kalabalık olan bu aşiretlerin yaşadıkları bölgenin bir tarafı Irak ta, diğer tarafı da Van Eyaleti ile İran hududunda bulunuyordu. Dolayısıyla Hakkâri Beyi ve onun hükmü altında olan aşiretler hangi devlete tabi olursa, yaşadıkları bölgeler de fiilen o devletin egemenliği altına girmekteydi yüzyılın başlarında Hakkari Beyleri Van Muhafızlarına, Van Muhafızları da Erzurum Valilerine bağlıydılar. Bu dönemde Hakkari hükümetinin başında Mustafa Bey bulunmaktaydı. Hakkari hükümetinin merkezi Çölemerik ti. Diğer önemli bir yeri de Başkale ydi. Hakkari Beyleri duruma göre iki bölgede de ikamet ederlerdi. Hakkari idarecileri için Hakim ve Mutasarrıf unvanlarının dışında Hakkari Aşâyiri Hakimi ve Hakkari Aşireti Zabiti üvanlarının kullanıldığı da olmuştur. Bu ünvanların kullanılmasının sebebi ise sayıları on binlerle ifade edilen aşiretleri Hakkari beylerinin mensup olduğu ailenin yönetmesiydi. Aşiretlerin Hakkari Beylerinin üstünlüğünü kabul etmesinin en önemli sebebi ise beylerin soylarını Abbasilere dayandırması ve aşiret mensuplarının bu iddiaya tam olarak inanmasıydı 8. Bu süreçte Hakkâri nin 19. yüzyılın ilk yarısındaki idari taksimatı içerisinde eyalet olarak değil de liva (sancak) statüsünde yer aldığı görülmektedir yılında Diyarbakır, Van, Muş, Hakkari, Mardin, Cizre ve Bohtan ın birleştirilerek Kürdistan Eyaleti namıyla yeni bir eyalet teşkil edilmesiyle Hakkâri nin Kürdistan eyaletine bağlı bir liva olduğu tespit edilmektedir. 7 Tuncay Ay, Tanzimat ın Hakkari de Uygulanması, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Bitlis, 2015, s Fatih Gencer, 19. Yüzyılın Başlarında Hakkari Sancağına Dair Bazı Tespitler, Tarih Okulu Dergisi, Eylül 2015, S.XXIII, s

5 19. Yüzyılda Hakkâri nin İdari Taksimatındaki Değişiklikler ( ) 385 Tablo 1: Tarihleri Arasında Hakkari Livası Kazaları Eyalet Liva Kaza Kürdistan Eyaleti Hakkari Livası Hakkari İmadiye Hoşab Mahmudi tarihlerinde Kürdistan eyaletinin livası olan Hakkari nin 1850 tarihinden önce eyalet statüsü aldığı söylenebilir. Çünkü 1849 tarihli belgede Hakkâri nin eyalet statüsü kazandığı belirtilmiştir tarihinde Hakkari ve İmadiye sancaklarıyla Mahmudiye kazasının Kürdistan ve Musul eyaletlerinden ayrılmasıyla Hakkari eyaletinin teşkil edilmesi ve mahallii mezkûra münasip bir mal müdürü atanması hususunda Maliye Nazırına gönderilen yazıda, bu mahallerin ordûyi hümâyûna kumanda ve nezaret etmek üzere bölgenin askeri yönetimini İzzet Paşa hazretlerine vererek maiyetinde bir meclis oluşturulmasına karar verilmiştir. Böylece Hakkâri, tarihleri arasında 6 yıllık bir süreçte idari taksimat içerisinde eyalet olarak yer almıştır 10. Tablo 2: Tarihleri Arasında Hakkâri Eyaleti Livaları 11 Van Mardin Cizre tarihleri arasındaki Devlet Salnameleri dışında; 1851 tarihli Anadolu ve Rumeli deki eyalet ve liva muhasebe defterinde Hakkâri, eyalet olarak belirtilmiştir 12. Yine 1850 tarihli Rumeli ve Anadolu daki vilayetler ile sancak ve kazalarına gönderilen cizye evrakının miktarı ile ilgili defterde Hakkâri eyaleti ve ona bağlı sancaklara (livalara) değinilmiştir 13. Özellikle 1850 ve sonrasındaki süreçte Hakkâri nin eyalet mi yoksa sancak mı olduğu konusunun kesinleşmesi açısından bu belgeler oldukça önemlidir. Tablo 3: 1850 Tarihli Hakkari Eyaleti Livaları 14 Hakkari İmadiye Mahmudi 9 BOA, A.MKT.MHM. Dosya: 12 Gömlek: 45 (H.1265 M.1849). 10 Ela Özkan, 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti nin İdari Taksimatı ( ), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı (Basılmış Doktora Tezi), Elazığ, 2017, s Salnamei Devleti Aliyyei Osmaniye, Tarihleri Arasındaki Devlet Salnameleri. 12 BOA, ML.d. Dosya: 1701Tarih: (H.1267/M.1851). 13 BOA, ML.VRD.CHM. d. Dosya: 1226 Tarih: (H.1266/M.1580). 14 BOA, ML.VRD.CHM. d. Dosya: 1226 Tarih: (H.1266/M.1580).

6 386 Ela Özkan Tablo 2 ile tablo 3 teki Hakkari Eyaleti livaları karşılaştırıldığında tarihleri arasındaki salname kayıtlarında bahsedilen Hakkari livalarıyla, 1850 tarihli belgede verilen Hakkari eyaleti livalarının aynı olmadığı görülmektedir. Salname kayıtlarında Hakkari eyaletine bağlı olarak gözüken Van, Mardin ve Cizre arşiv belgesinde Hakkari eyaletine bağlı bir liva olarak gözükmemektedir tarihli belgede Hakkâri nin kazaları olarak İmadiye ve Mahmudi belirtilmiştir. Bu durum kısa süreli de olsa İmadiye ve Mahmudi nin liva statüsünde Hakkari ye bağlı olduğunu göstermektedir tarihleri arasındaki salname kayıtları incelendiğinde Van ın Hakkâri Eyaletine bağlı olduğu görülmektedir. Van ve Hakkâri incelenen dönem içerisinde dönüşümlü olarak eyalet merkezi olmuşlardır. İleride de bahsedileceği gibi tarihleri arasında Hakkâri nin Erzurum eyaletine bağlanmasının dışında bu yüzyılın sonlarına kadar bir dönem Van, bir dönem Hakkari eyalet olarak idari taksimat içerisinde yer almıştır. Nitekim Van ın eyalet olduğu süreçte Hakkari, sancak (liva) statüsüne geçmiştir. Aslında amaç merkeze uzak hudut eyaletlerinde güvenliği sağlamak ve merkeziyetçiliği güçlendirmekti. Yukarıda da bahsedildiği gibi tarihleri arasında Hakkâri, Van eyaletine bağlanmıştır. Bu dönemde Hakkâri eyalet statüsünden çıkarak sancak (liva) statüsüne geçirilmiştir. Tablo 4: Tarihleri Arasında Hakkâri Livası Kazaları 15 Eyalet Liva Kaza Van Eyaleti Hakkari Livası Çölemerik Mahmudi Albak Gevar Beytüşşebab Çal Kotur Darı Şemdinan (Şem Tayyârii Ûlyâ ve dinli) Süfla 15 Salnamei Devleti Aliyyei Osmaniye, Tarihleri Arasındaki Devlet Salnameleri.

7 19. Yüzyılda Hakkâri nin İdari Taksimatındaki Değişiklikler ( ) 387 Hakkari nin tarihleri arasındaki süreçte Van eyaletine bağlı bir liva olduğunu Devlet Salnamelerinden tespit etmek mümkündür. Yine 1863 tarihli taşradaki eyalet ve sancakların masraflarını gösteren defter incelendiğinde de Hakkari, Van eyaletine bağlı bir liva (sancak) olarak gözükmektedir 16. Osmanlı Devleti nde Tanzimat Fermanı ndan sonra idari yapıyı düzenlemek için birçok nizamname hazırlanmıştır. Bunlardan 1864 Vilayet Nizamnamesi, Tanzimat Fermanından sonra idari taksimatı yakından etkileyen faaliyetlerden biri olmuştur. Bu nizamnameye göre, Osmanlı Devleti nin mülki idaresinde bu tarihe kadar devam etmiş olan eyalet, sancak ve diğer mülki üniteler yerine yenileri kabul edilmiştir. Bu nizamnameyle idari taksimat birimlerinin en büyüğünü vilayetler oluşturmuştur. Vilayetler sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar karyelere bölünmekte ve karye (köy) bir belediye idaresi olarak kabul edilmiştir 17. Bu değişiklik ile eyaletlerin yerini vilayetler livaların yerini sancaklar almıştır. Ancak merkezden uzak birçok yerde vilayet statüsüne hemen geçilmemiştir. Bu nedenle bazı yerleşim yerleri eyalet olarak idari statülerini devam ettirmeyi sürdürmüştür. Yalnız özellikle devlet salnamelerinde 1864 tarihinden sonra idari taksimat birimleri verilirken "vilayetlere bağlı livalar" değil de "vilayetlere bağlı sancaklar" şeklinde bir sıralama görülmektedir. Ancak 1864 ve sonrasında yayınlanan birçok nizamnamede sancak birimi yerine liva biriminin kullanıldığı tespit edilmektedir. Bu durumda liva ve sancak birimlerinin birbirlerinin yerine kullanılan idari üniteler olduğunu göstermektedir 18. Bu nedenle 1864 tarihinden sonra Hakkari Eyale 16 BOA, ML.MSF.d. Dosya: Tarih: (H.1280/M.1863). 17 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C.VII, Ankara, 1995, s Ela Özkan, 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti nin İdari Taksimatı ( ), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı (Basılmış Doktora Tezi), Elazığ, 2017, s.111. tinin yerini Hakkari Vilayeti almıştır Vilayet Nizamnamesi devletin genelinde uygulamaya konulmamıştır. Bu nedenle Babıâlî bir ön uygulama alanı seçmiş, bunun için Tuna vilayeti uygun görülmüştür. Tuna vilayeti Niş, Vidin ve Silistre eyaletlerinin birleştirilmesiyle kurulmuştu yılı başında bazı vilayetler seçilerek bu uygulamaya devam edilmiştir. Bosna ve Hersek Bosna Vilayeti olarak, Arabistan da Şam ve Sayda Suriye Vilayeti adı altında birleştirilerek, Anadolu da Erzurum ayrı bir vilayet haline getirilmiştir 20. Bu süreçte Hakkâri nin idari taksimattaki statüsü sancak olarak devam etmiştir. Çünkü 1864 Vilayet Nizamnamesinin temel hedeflerinden birisi merkeziyetçiliği sağlamaya çalışmaktı. Bu amaçla küçük ölçekli eyaletlerin, sonraki adıyla vilayetlerin bir kaçının birleştirilmesiyle yeni vilayetler teşkil ediliyordu. Böylece merkeze bağlı idaresi daha kolay vilayetler ile idari taksimat ve idari düzen toparlanmaya çalışılmıştır yılı öncesinde Van eyaletine bağlı olan Hakkari, Van ın Erzurum Eyaletine bağlanmasıyla tarihleri arasında Erzurum Eyaletine bağlı olarak idari statüsünü devam ettirmiştir tarihleri arasındaki Devlet Salnamesi kayıtları incelendiği zaman Hakkari nin, Erzurum Eyaletine bağlı bir sancak olduğu görülmektedir. Ancak Erzurum Eyaletine bağlı sancaklar sıralanırken Hakkari için "Hakkari Van Sancağı (Livası)" şeklinde bir tabir kullanılmıştır. Bu durum Van ve Hakkâri nin aynı vali tarafından idare edildiği ve VanHakkâri bölgesinin bir bütün olarak kabul edildiği durumunu ortaya çıkarmakta 19 Makalenin başından itibaren Hakkâri nin eyalet statüsü dışında liva statüsü aldığı durumlar söz konusu olmuştur. Ancak 1864 Vilayet Nizamnamesinden sonra eyalet yerine vilayet, liva yerine de sancak tabirinin kullanılmaya başlanmasıyla makalede de 1864 tarihinden sonra Hakkâri Vilayeti ya da Hakkâri sancağı tabiri kullanılmıştır. 20 İlber Ortaylı, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri, Ankara, 2011, s.5354.

8 388 Ela Özkan dır. Ancak 1876 yılından sonra sıralama yapılırken VanHakkari sancağı değil de, Hakkari sancağı ayrı verilmiştir. Bu sebeple aşağıda tablo halinde verilen sıralamada Van ve Hakkâri kazaları karışık bir şekilde verilmiştir. Tablo 5: Tarihleri Arasında Hakkâri Sancağı Kazaları 21 Vilayet Sancak Kaza Erzurum Vilayeti Sancağı VanHakkari Van Erciş Adilcevaz Ahlat Gevaş Karçikan Vustan Norduz Haydaran Mahmudi 0 Şatak 1 Bargiri 2 Müküs 3 Develi 4 Çölemerik 5 Elbak 6 Gevar 7 Beytülşebab 8 Çal 9 Şemdinân 21 Salnamei Devleti Aliyyei Osmaniye, Tarihleri Arasındaki Devlet Salnameleri.

9 19. Yüzyılda Hakkâri nin İdari Taksimatındaki Değişiklikler ( ) Oramar Kotur Tablo 6: Tarihleri Arasında Hakkari Sancağı Kazaları 22 Vilayet Sancak Kaza Erzurum Vilayeti Hakkâri Sancağı Elbak Çölemerik Müküs Gevaş Şatak Mahmudi Tablo 5 ve tablo 6 da görüldüğü üzere tarihleri arasında Hakkâri ve Van iki ayrı sancak olarak belirtilmiştir. Bu durumda da kaza sayılarında azalma görülmektedir. Tablo 5 de Beytülşebab, Çal, Şemdinli, Oramar ve Kotur gibi önceki dönemlerde de Hakkâri sancağına bağlı olan kazalar bu tarihlerdeki salname kayıtlarında Hakkâri ye bağlı gözükmemektedir tarihinden sonra Hakkâri, yeniden vilayet statüsü alarak idari taksimat içerisinde yer almıştır. Ancak Devlet Salnameleri incelendiğinde bu statüsünü 1887 yılı kadar koruduğu tespit edilmektedir. Bu tarihten sonra Hakkari yine Van eyaletine bağlanmıştır. Tablo 7: Tarihleri Arasında Hakkâri Vilayeti Sancakları Hakkâri Çölemerik Gevar Elbak Hakkâri nin vilayet statüsü aldığı bu dönemlerdeki idari taksimatının 19. yüzyılın başından itibaren değişiklik gösterdiği tespit edilmektedir yılları 22 Salnamei Devleti Aliyyei Osmaniye, Tarihleri Arasındaki Devlet Salnameleri.

10 390 Ela Özkan arasındaki dönemde Hakkari vilayetine bağlı olan Van, Mardin ve Cizre sancaklarından Van vilayet statüsü alırken, Mardin ve Cizre ise önce Kürdistan daha sonra Diyarbakır Vilayetine bağlanmıştır tarihleri arasındaki dönemde ise yukarıda verildiği gibi Hakkâri Vilayetinin sancakları; Çölemerik, Gevar ve Elbaktır. Bu sancaklar Hakkâri nin sancak statüsü kazandığı dönemlerde kaza olarak idari taksimat içerisinde yer almışlardır yılından sonraki süreçte Hakkâri, Van Vilayetine bağlanmıştır. Bu dönemde Van vilayetine bağlı sancaklar Hakkâri ve Van dır. Bu idari statüsünü 1925 yılına kadar korumuştur tarihli Vilayet Fihristinde de verilen idari taksimatta Hakkâri, Van vilayetinin sancağı olarak belirtilmiştir 24. Bu veriler doğrultusunda bu dönemde Hakkâri nin Van Vilayetine bağlı bir sancak olduğu tespit edilmiştir. 23 Ela Özkan, 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti nin İdari Taksimatı ( ), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı (Basılmış Doktora Tezi), Elazığ, 2017, s BOA, A.DVNS.NŞT.d. Dosya: 80 Tarih: (H.1320/M.1902).

11 19. Yüzyılda Hakkâri nin İdari Taksimatındaki Değişiklikler ( ) 391 Tablo 8: Tarihleri Arasında Hakkâri Sancağı Kazaları Vilayet Sancak Kaza Van Vilayeti Hakkâri Sancağı Gevar Elbak Şemdinân Mahmudi Norduz Çal Mamûretülhamid Beytüşşebab Oramar İmadiye Çölemerik Hoşab Tablo 8 de verilen Hakkâri sancağı kazalarından Oramar, İmadiye, Norduz ve Çal 1892 yılından sonraki salname kayıtlarında Hakkâri sancağına bağlı gözükmemektedir. Çölemerik ve Hoşab kazaları ise 1898 tarihinden sonra Hakkari ye dâhil edilmiştir tarihinden sonra Hakkâri sancağına bağlı kazalar; Çölemerik, Hoşab, Beytüşşebab, Gevar ve Şemdinân dır tarihli Devlet Salnamesi incelendiğinde de Hakkari nin vilayet statüsünü koruduğu görülmektedir. Bu tarihte Hakkâri Vilayetine bağlı olan sancaklar ise; Şemdinân, Gevar ve Beytüşşebab dır 25. Sonuç 19. yüzyıl Osmanlı Devleti idari taksimatı, Tanzimat Fermanı ve sonrasındaki yeniliklerle yeniden şekillenmiştir. Çünkü Tanzimat Fermanıyla başlatılan iyileştirmeler özellikle idari taksimatı da yakından etkilemiştir. Bu dönemde yeni sancaklar ve yeni eyaletler teşkil edilmiştir. Bu süreçte Hakkâri bu değişikliklerin sık yaşandığı idari birimlerden birisi olmuştur. 19. yüzyılın ilk yarısında sancak statüsünde yer alan Hakkari Kürdistan Eyale 25 Salnamei Devleti Aliyyei Osmaniye, 1925 Tarihli Devlet Salnamesi. ti nin sancağı olmuştur. Tanzimat Fermanı ve sonrasındaki süreçte de bu durumunu koruyan Hakkari, 1850 tarihinden sonra 1856 tarihine kadar 6 yıllık bir süreçte idari taksimat içerisinde eyalet olarak yer almıştır. Ancak bu durumun da 1856 tarihinden sonra değiştiği ve Hakkari nin 1865 tarihine kadar Van a bağlı bir sancak olduğu görülmektedir. Bu dönemde dikkat çeken önemli bir husus, Hakkâri ve Van ın dönüşümlü olarak birbirlerine bağlanan idari birimler olmasıdır. Yani bir dönem Hakkâri eyalet, Van ise ona bağlı bir sancak iken bir dönem sonra Van eyalet, Hakkari ise ona bağlı bir sancak olmuştur. Bu durumun Hakkâri nin önemli bir hudut merkezi olmasından kaynaklandığı belirtilmişti. Konumu itibariyle de merkeze bağlı güçlü bir idareye sahip olması için eyalet merkezi sürekli değişiklik göstermiştir. Çünkü Osmanlı Devleti özellikle Tanzimat Fermanından sonra merkeze bağlı güçlü idari birimler ile hâkimiyetini devam ettirerek merkeziyetçiliği hedef almıştır tarihleri arasında ise Hakkâri Erzurum Eyaletine bağlı olarak görülmektedir. Bu dönem Erzurum geniş bir alanda önemli eyalet merkezlerini bünyesinde toplamıştı. Van ve Hakkâri de bu idari birimlerden biriydi. Bu süreçte Hakkâri ye bağlı

12 392 Ela Özkan kazalarda da değişiklik olmuştur. Ancak 1879 dan 1887 tarihine kadar Hakkâri yeniden vilayet (eyalet) statüsü kazanmıştır tarihinden sonra ise Hakkâri yeniden Van vilayetine bağlı bir sancak olmuştur. Bu veriler doğrultusunda 19. yüzyıl idari taksimatında Hakkâri nin idari statüsünün çokça değişiklik gösterdiği söylenebilir. Bu değişiklikler Arşivden temin edilen önemli belge ve defterler ile Devlet Salnamelerinden istifade edilen biilgiler doğrultusunda değerlendirildi. Ayrıca "19. Yüzyılda Osmanlı Devleti nin İdari Taksimatı" adlı doktora tezi ve diğer önemli tetkik eserler ve tezler makale için yol gösterici olmuştur. KAYNAKÇA 1Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi BOA, A.MKT.MHM. Dosya: 12 Gömlek: 45 Tarih:(H.1265M.1849). BOA, ML.d. Dosya: 1701Tarih: (H.1267/M.1851). BOA, ML.VRD.CHM. d. Dosya: 1226 Tarih: (H.1266/M.1580). BOA, ML.MSF.d. Dosya: Tarih: (H.1280/M.1863). BOA, A.DVNS.NŞT.d. Dosya: 80 Tarih: (H.1320/M.1902). 2Salnameler Salnamei Devleti Aliyyei Osmaniye, Tarihleri Arasındaki Devlet Salnameleri. Salnamei Devleti Aliyyei Osmaniye, Tarihleri Arasındaki Devlet Salnameleri. Salnamei Devleti Aliyyei Osmaniye, Tarihleri Arasındaki Devlet Salnameleri. Salnamei Devleti Aliyyei Osmaniye, Tarihleri Arasındaki Devlet Salnameleri. Salnamei Devleti Aliyyei Osmaniye, Tarihleri Arasındaki Devlet Salnameleri. Salnamei Devleti Aliyyei Osmaniye, Tarihleri Arasındaki Devlet Salnameleri. Salnamei Devleti Aliyyei Osmaniye, 1925 Tarihli Devlet Salnamesi. 3 Tetkik Eserler Akbal, F. (1951) 1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğunda İdari Taksimat ve Nüfuz, Belleten, Cilt. XV, Sayı. 60, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ay, T. (2015) Tanzimat ın Hakkari de Uygulanması, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Bitlis: Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı. Çadırcı, M. (2007) Tanzimat Sürecinde Türkiye Ülke Yönetimi, Ankara, İmge Kitabevi Yayınları. Gencer, F. (2015) 19. Yüzyılın Başlarında Hakkâri Sancağına Dair Bazı Tespitler, Tarih Okulu Dergisi, Eylül S.XXIII. Karal, E. Z. (1995) Osmanlı Tarihi, C.VII, Ankara. Kılıç, O. (1997) 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti nin İdari Taksimatı, Elazığ, Ceren Matbaacılık. Ortaylı, İ. (2011) Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları. Özkan, E. (2017) 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti nin İdari Taksimatı ( ), Yayınlanmış Doktora Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı. Tuncel, M. (1997) Hakkari, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.15, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. Citation Information/Kaynakça Bilgisi Özkan, E. (2018). 19. Yüzyılda Hakkâri nin İdari Taksimatındaki Değişiklikler ( ), Jass StudiesThe Journal of Academic Social Science Studies, Doi number: Number: 65, Spring I 2018, p