T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAZI LATHYRUS L. TÜRLERİNİN KARYOLOJİK ÖZELLİKLERİ

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BAZI LATHYRUS L. TÜRLERİNİN KARYOLOJİK ÖZELLİKLERİ BEKİR YILDIRIM Danışman: Yrd. Doç. Dr. HASAN GENÇ YÜKSEK LİSANS TEZİ BİYOLOJİ ANABİLİM DALI ISPARTA 2007

2 Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürlüğüne Bu çalışma jürimiz tarafından BİYOLOJİ ANABİLİM DALI nda oybirliği/oyçokluğu ile YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. İmza Başkan :. Kurumu :. Üye :. Kurumu :. Üye :. Kurumu :. ONAY Bu tez / /2007 tarihinde yapılan tez savunma sınavı sonucunda, yukarıdaki jüri üyeleri tarafından kabul edilmiştir. / /2007 Prof. Dr. Fatma GÖKTEPE Enstitü Müdürü

3 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER... i ÖZET... iii ABSTRACT. iv TEŞEKKÜR. v ŞEKİLLER LİSTESİ vi ÇİZELGELER LİSTESİ... vii. GİRİŞ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Temini Çalışmada Kullanılan Kimyasal Maddelerin Hazırlanışı Paradiklorbenzen Çözeltisinin Hazırlanışı Asetik Alkol Tesbit Çözeltisi (Farmer in Formülü) nin Hazırlanışı N HCl nin Hazırlanışı Boyanın Hazırlanışı Feulgen Boyasının Hazırlanışı Aseto Orsein in Hazırlanışı Materyale Uygulanan İşlemler Kök Uçlarının Elde Edilmesi Materyale Uygulanan İlk İşlem Materyalin Tesbiti Materyalin Muhafazası Hidroliz Boyama Preparatların Hazırlanması Preparatların Devamlı Preparat Haline Getirilmesi Karyotip Analizlerinin Yapılması Karyogramların Yapılışı İdiogramların Yapılışı ARAŞTIRMA BULGULARI. 2 i

4 3.. Lathyrus odoratus Morfolojik Özellikler Karyolojik Özellikler Lathyrus belinensis Morfolojik Özellikler Karyolojik Özellikler Lathyrus clymenum Morfolojik Özellikler Karyolojik Özellikler Lathyrus phaselitanus Morfolojik Özellikler Karyolojik Özellikler TARTIŞMA VE SONUÇ KAYNAKLAR. 50 ÖZGEÇMİŞ ii

5 ÖZET Yüksek Lisans Tezi BAZI LATHYRUS L. TÜRLERİNİN KARYOLOJİK ÖZELLİKLERİ Bekir YILDIRIM Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Jüri: Prof. Dr. Ahmet ŞAHİN Yrd. Doç. Dr. Hasan GENÇ (Danışman) Yrd. Doç. Dr. Selma TABUR Bu çalışmada, Lathyrus L. cinsine ait 4 takson, morfolojik ve karyolojik yönden araştırılmıştır. Bitki ve tohum örnekleri, yılları arasında doğal habitatlarından toplanmıştır. Bitki yüksekliği, yaprakçık sayıları ve ölçüleri, stipul uzunlukları ve genişlikleri, çiçek sayıları ve çiçek rengi, meyve uzunlukları ve genişlikleri gibi morfolojik özellikler toplanan bitki örneklerinden belirlenmiştir. Tohumların çimlendirilmesi yoluyla elde edilen kök uçları gerekli işlemler yapıldıktan sonra, kromozom incelemeleri için, feulgen boyama metodu kullanılarak ezme preparatlar hazırlanmıştır. Her bir taksonun morfolojik ve karyolojik özellikleri belirlenmiş olup, karşılaştırmalar yapılmıştır. Gözlemlenen taksonların kromozom sayıları aşağıdaki gibi bulunmuştur. L. odoratus L., L. belinensis Maxted & Goyder., L. clymenum L. ve L. phaselitanus Hub-Mor. & Davis, 2n=4. Anahtar Kelimeler: Karyotip, Kromozom, Lathyrus, Sitotaksonomi 2007, 55 sayfa iii

6 ABSTRACT M.Sc. Thesis KARYOLOGICAL PROPERTIES OF SOME LATHYRUS L. SPECIES Bekir YILDIRIM Süleyman Demirel University Graduate School of Applied and Natural Sciences Department of Biology Thesis Committee: Prof. Dr. Ahmet ŞAHİN Asst. Prof. Hasan GENÇ (Supervisor) Asst. Prof. Selma TABUR In this study, 4 taxa belonging to Lathyrus L. were investigated morphologically and karyologically. Plant and seed samples were collected from their natural habitats between years. Some morphological characteristics such as plant hight, leaflet number and size, stipule size, flower number and flower color, fruit size were determined. Root tips were obtained from germinated seeds and then squashed preparations were carried out by feulgen staining method for chromosome observations after required processes had been made. Morphological and karyological properties of each taxon were determined in comparison. Chromosome numbers of observed taxa were found as below: L. odoratus L., L. belinensis Maxted & Goyder., L. clymenum L. and L. phaselitanus Hub-Mor. & Davis, 2n=4. Key Words: Karyotype, Chromosome, Lathyrus, Cytotaxonomy 2007, 55 pages iv

7 TEŞEKKÜR Tez konumun belirlenmesinde ve çalışmalarımın her aşamasında bana yön veren, bilgi birikimi ile sürekli beni destekleyen, maddi manevi yardımlarını esirgemeyen çok değerli Danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Hasan GENÇ e sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Çalışmalarımda her zaman beni destekleyen S.D.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölüm Başkanı değerli hocam Prof. Dr. Yusuf AYVAZ a, arazi çalışmalarım sırasında araştırmalarıma katılıp deneyimlerinden faydalandığım F.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölüm Başkanı saygıdeğer hocam Prof. Dr. Ahmet ŞAHİN e, çalışmalarım sırasında araç gereç ve laboratuar imkanı sağlayan değerli hocam Prof. Dr. M. Zeki YILDIRIM a, çalışmalarım sırasında yardımlarını esirgemeyen, bilgi ve tecrübelerinden faydalandığım S.D.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü Moleküler Biyoloji A.B.D. Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Selma TABUR a teşekkürlerimi sunarım. Tez çalışmalarım sırasında her konuda yardımları olan, değerli arkadaşlarım, Aslıhan CESUR, Arş. Gör. Huriye DENİŞ (Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi), Arş. Gör. Esra ÇAKAR (Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi) ve Tolga ÇETİN e teşekkürlerimi sunarım. Manevi desteğini her zaman arkamda hissettiğim aileme teşekkürlerimi sunarım. Tezimin gerek araştırma aşamasında, gerekse yazım aşamasında, tüm çalışmalarım boyunca yanımda olan ve beni destekleyen değerli eşim Fadime YILDIRIM a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Bekir YILDIRIM ISPARTA, 2007 v

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 2.. Lathyrus odoratus, Lathyrus belinensis, Lathyrus clymenum ve Lathyrus phaselitanus un lokaliteleri... 3 Şekil 3.. L. odoratus un mitotik kromozomları metafaz düzleminde Şekil L. odoratus un idiogramı Şekil L. odoratus un karyogramı 22 Şekil L. belinensis in mitotik kromozomları metafaz düzleminde. 24 Şekil L. belinensis in idiogramı.. 24 Şekil L. belinensis in karyogramı Şekil L. clymenum un mitotik kromozomları metafaz düzleminde 27 Şekil L. clymenum un idiogramı. 27 Şekil L. clymenum un karyogramı.. 27 Şekil L. phaselitanus un mitotik kromozomları metafaz düzleminde Şekil 3.. L. phaselitanus un idiogramı Şekil L. phaselitanus un karyogramı 29 Şekil 4.. L. odoratus un karyotipinde submedian sentromerli ve median (bölgeli) sentromerli kromozom sayıları 4 Şekil L. belinensis in karyotipinde submedian sentromerli ve median (bölgeli) sentromerli kromozom sayıları 4 Şekil L. clymenum un karyotipinde submedian sentromerli ve median (bölgeli) sentromerli kromozom sayıları 42 Şekil L. phaselitanus un karyotipinde submedian sentromerli ve median (bölgeli) sentromerli kromozom sayıları 42 Şekil Üzerinde çalışılan taksonlarda (L. odoratus, L.belinensis, L. clymenum, L. phaselitanus) görülen toplam submedian sentromerli ve median (bölgeli) sentromerli kromozom sayıları 43 vi

9 ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 3.. L. odoratus un karyotipinde kromozom tipleri ve uzunlukları.. 23 Çizelge L. belinensis in karyotipinde kromozom tipleri ve uzunlukları. 26 Çizelge L. clymenum un karyotipinde kromozom tipleri ve uzunlukları 28 Çizelge L.phaselitanus un karyotipinde kromozom tipleri ve uzunlukları 3 Çizelge 4.. L. odoratus un dış morfolojik özelliklerine ilişkin bulguların Yamamoto vd. (984) ndeki bulgular ile karşılaştırılması.. 35 Çizelge L. belinensis in dış morfolojik özelliklerine ilişkin bulguların Maxted ve Goyder, (988) deki bulgular ile karşılaştırılması. 36 Çizelge L. clymenum un dış morfolojik özelliklerine ilişkin bulguların Davis, (970) deki bulgular ile karşılaştırılması.. 38 Çizelge L. phaselitanus un dış morfolojik özelliklerine ilişkin bulguların Davis, (970) deki bulgular ile karşılaştırılması.. 39 Çizelge L. odoratus, L. belinensis, L. clymenum ve L. phaselitanus un dış morfolojik özelliklerinin karşılaştırılması 40 Çizelge Çalışmamızda elde edilen bulgulara göre, L. odoratus, L. belinensis, L. clymenum ve L. phaselitanus un karyolojik özelliklerinin karşılaştırılması.. 44 Çizelge L. clymenum un morfolojik özelliklerine ilişkin bulguların, Davis, (970), ve aynı seksiyonda (Sect: Clymenum) yer alan L. ochrus ile karşılaştırılması Çizelge L. odoratus ve L. belinensis in morfolojik özelliklerine ilişkin bulguların, Yamamoto vd., (984), Maxted ve Goyder, (988), ve aynı seksiyonda (Sect: Lathyrus) yer alan diğer yakın taksonlarla karşılaştırılması.. 46 Çizelge L. phaselitanus un morfolojik özelliklerine ilişkin bulguların, Davis, (970) ve aynı seksiyonda (Sect: Cicercula) yer alan diğer yakın taksonlarla karşılaştırılması.. 47 vii

10 . GİRİŞ Yeryüzünde geniş bir yayılış gösteren ve 200 den fazla takson içeren Lathyrus L. cinsi taksonomik açıdan bitkiler aleminin Fabaceae (Leguminosae) familyasının Vicieae tribusunda yer almaktadır (Allkin vd., 986). Lathyrus cinsi, Fabaceae üyelerinin gen merkezi olarak kabul edilen Ülkemizin Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde geniş bir yayılış göstermekle birlikte yurdumuzun hemen hemen tüm bölgelerinde yetişmektedir. Lathyrus cinsi ülkemizde tür, alt tür ve varyete seviyesinde 67 takson içermekte olup, 8 tanesi endemik olan bu 67 takson, 0 seksiyonda toplanmıştır (Davis, 970). L. odoratus L. süs bitkisi olarak yetiştirildiği için Flora of Turkey (Davis, 970) de gösterilen seksiyonlara dahil edilmemiştir. Son yıllarda yapılan çalışmalarla bu sayıya 4 yeni takson daha eklenmiştir (Davis, 988; Maxted ve Goyder, 988; Ertekin ve Saya, 996; Liston ve Shmida, 987). Avrupa florasında ise 54 tür kayıtlıdır (Tutin, 98). Çoğu Fabaceae familyası üyeleri gibi Lathyrus cinsine ait bazı türlerin de ekonomik açıdan önemli olduğu bilinmektedir. Bu ekonomik öneminden dolayı L. sativus L., L. hirsutus L., L. cicera L., L. odoratus L., L. ochrus (L) D. C., L. sylvestris L., L. palustris L., gibi türler dünyanın çeşitli ülkelerinde yetiştirilmekte ve yüksek besin içeriğinden dolayı, hem insanlar hem de hayvanlar için besin maddesi olarak kullanılmaktadır (Yamamoto vd., 984). Ülkemizde L. cicera L., L. hirsutus L., L. aphaca L., L. tuberosus L., L. inconspicuus L., L. hierosolymitanus Boiss., ekin tarlaları içinde yabani olarak yetişmektedir. L. sativus un Burdur, Antalya ve Afyonkarahisar da, L. cicera nın Denizli Kale civarında, L. ochrus un Muğla Marmaris Bozburun civarlarında, L. clymenum L. un ise Muğla Datça da, kültürleri yapılmakta olup, insan ve hayvan besini olarak ekilmekte ve tüketilmektedirler (Çetin, 2006). Ülkemizde ve dünyada kültürü en çok yapılan tür L. sativus tur. Çünkü bu tür olumsuz toprak koşulları, su basmaları ve kuraklığa karşı dayanıklı bir özelliğe sahiptir (Başaran vd., 2007).

11 L. sativus L. insan ve evcil hayvanlar için besin maddesi olarak, Hindistan da daha fazla olmak üzere Yakındoğu ve Akdeniz Bölgesi nde yetiştirilmektedir. Bu bitkilerin yüksek miktarda tüketilmesi, Lathyrizm diye adlandırılan sinirsel bir bozukluk yaptığından sakıncalı olmaktadır. Lathyrizm, insanların kol ve bacaklarında tedavisi mümkün olmayan bir felç durumu ortaya çıkarabilmektedir. Bunun nedeni henüz bilinmemekle birlikte, yüksek konsantrasyonlu anormal aminoasit (α amino β-oksaloamino propionikasit) taşıdığından ileri geldiği zannedilmektedir (Bell, 964). Lathyrus L. cinsi bu kadar önemli olmakla birlikte taksonomik yönden birçok problemi de beraberinde taşımaktadır. Lathyrus L. ve Vicia L., morfolojik özellikler yönüyle birbirine çok benzerdir. V. cappadocica Boiss. türü Vicia ve Lathyrus cinsleri arasında problem teşkil etmektedir. L. aureus (Stev.) görünüşte Vicia crocea ya benzerdir ve bazen onunla karıştırılır. L. digitatus (Bieb.) Fiori. ise L. cyaneus (Stev.) Koch a benzemekle birlikte L. tukhtensis in dar yapraklı formlarına çok yakındır. L. elongatus (Bornm.) Sirj., türünün orijinal tarifinde bir çift yaprakçık görülmemiştir ve L. spathulatus Cel. a çok yakındır. Sabit bir çift uzun yaprakçıklarla L. spathulatus Cel. tan ayrılır (Davis, 970). L. roseus Stev. türü ise Lathyrus ve Orobus seksiyonları arasında bulunan bir türdür. Davis (970) e göre L saxatilis (Went.) Vis. in sistematik pozisyonu şüphelidir. Yapılan çalışmalar sonucunda, Orobastrum seksiyonundan alınan bu tür, Viciopsis adı altında monotipik bir seksiyona alınmıştır (Kupicha, 983). Ayrıca, bu tür üzerinde yapılan çalışmada kromozom özelliklerinin de, Orobastrum seksiyonunun diğer türlerinden farklı olduğu görülmüştür (Şahin ve Altan, 990). L. sphaericus Retz., yaprakçık sayısındaki farklılığa rağmen L. vinealis Boiss & Noe. e biraz benzerlik gösterir. L. sativus L. türü görünüşü ve çiçek şekli itibariyle L. cicera L. ya benzemesine rağmen, meyve şekli bakımından incelendiğinde L. amphicarpus L., L. blepharicarpus Boiss., ve L.marmoratus Boiss & Bl. a benzediği görülmektedir. L. marmoratus ise dış görünüşü bakımından L. blepharicarpus un formlarına benzemekle birlikte, silsiz sepalleri ve paralel damarlı meyveleriyle ondan ayrılmaktadır. L. phaselitanus Hub-Mor. & Davis., endemik bir tür olup sadece tip örneğinden bilinmektedir ve başka bir endemik tür olan L. lycicus Boiss. a yakındır ve onunla simpatriktir. L. articulatus u bir tür olarak L. clymenum L. dan ayırmak 2

12 imkansızdır. Ayrıca L. ochrus ile L. clymenum yaprak şekli bakımından birbirlerine benzer olsa da çiçek rengi ve meyve şekli bakımından oldukça farklılık gösterirler. L. nissolia L., Vicia ve Lathyrus un tüm diğer türlerinden gramine tipi yapraklarıyla ayırt edilir. Amanos ta yetişenler uzun pedinküllü, Doğu Anadolu (Elazığ Yöresi) ve Avrupa da bulunanlar ise kısa pedinküllüdür. L. aphaca L. ise Anadolu da en fazla çeşitlilik gösteren türdür (Davis, 970). L. belinensis Maxted ve Goyder in testasının yüzeyinde bulunan siğil benzeri yapılar (verrucate) L. annuus L. ve L. cassius Boiss ta da bulunmasına rağmen bu tür L. odoratus a daha yakın olup dış görünüşü itibariyle tamamen ona benzer. Vejetatif durumda, iki tür birbirinden ayırt edilemez (Maxted ve Goyder, 988). Günümüz taksonomisinde, morfolojik karakterlerin yanında kimyasal, sitolojik, anatomik, embriyolojik, palinolojik ve fizyolojik karakterler de kullanılmaktadır. Sitolojik karakterler, en başta kromozom sayısı olmak üzere satelit sayısı, satelit pozisyonu ve sentromer yeri gibi genellikle kromozomlarla ilgili karakterlerdir. Kromozom sayısı çok kullanışlı bir karakter olmasına rağmen bazen satelitler kromozom gibi görünmekte ve kromozom sayısına dahil edilmekte, sonuçta yanlış bilgilere ulaşılmaktadır. Ayrıca kullanılan sitolojik karakterlerin A kromozomlarına göre incelenmesi gerektiği, B kromozomları ve eşey kromozomlarının kullanılamayacağı belirtilmektedir (Moore, 968). Mayoz bölünmede, kromozom yapısı ve davranışlarının, populasyonlar arasındaki akrabalığın ve populasyonların evriminin anlaşılmasına yardımcı olabileceği bildirilmektedir (Heywood, 972). Sitolojik karakterlerin ortaya çıkarılabilmesi için kromozomların mitoz metafazındaki görünümlerinin incelenmesi, yani karyotip analizlerinin yapılması gereklidir. Karyotip analizi yapılırken, temel kromozom sayısı, takımdaki kromozomların uzunlukları, kromozomların nisbi büyüklükleri, sentromerin pozisyonu, satelitlerin pozisyonu ve sayısı olmak üzere beş farklı karakterdeki farklılıklar incelenir (Stebbins, 97). 3

13 Konu ile ilgili yapılan literatür taramasında, yurtdışında yapılan çalışmalar aşağıda özetlenmiştir. Darlington ve Wylie (955), yaptıkları çalışmalarında 35 Lathyrus taksonunun kromozom sayılarını belirlemişlerdir. Araştırdıkları taksonlardan L. clymenum u 2n=2x=4 kromozomlu, L. pratensis i 2n=2x=4 ve 2n=4x=28 kromozomlu, L. hirsutus u 2n=2x=4 ve 2n=4x=28 kromozomlu, L. odoratus u 2n=2x=4 ve 2n=4x=28 kromozomlu, L. palustris i 2n=2x=4 ve 2n=6x=42 kromozomlu ve L. venosus u 2n=2x=4 ve 2n=4x=28 kromozomlu olarak rapor etmişlerdir. Levan vd. (964), karyotip analizi yaparken kromozomların kol oranına göre, kromozomların sentromer durumunu.0=median noktalı (M),.0-.7=median bölgeli (m),.7-3.0= submedian bölgeli (Sm), =subterminal bölgeli (st), 7.0- =terminal bölgeli (t) ve =terminal noktalı (T) şeklinde kodlayarak adlandırmışlardır. Sharma ve Gupta (982), bazı baklagil ürünlerinin karyotip analizlerini yapmışlar, çimlenen kök uçlarını 3 4 saat paradiklorbenzen ile ön muameleye tabi tuttuktan sonra 24 saat asetik alkolde (:3) fikse edip, standart feulgen metoduyla boyayarak başarılı sonuçlar aldıklarını rapor etmişlerdir. Chrtkova (983), yaptığı araştırmada Doğu Slovakya dan topladığı Lathyrus nissolia örneğinin özelliklerini incelemiştir cm uzunluğunda ve 0-2 mm genişliğinde, sık dallanma gösteren gövde ve parlak portakal kırmızısı çiçek rengi özelliklerinden dolayı bu örneği Lathyrus nissolia subsp. futakii olmak üzere yeni bir alt tür olarak rapor etmiştir. Kupicha (983) nın çalışmasındaki sınıflama, Davis (970) tarafından yapılan ve Türkiye Florası için kullanılan sınıflamadan farklıdır. Kupicha bu çalışmada cinsi 3 seksiyona ayırmıştır. Ancak bu ve diğer buna benzer çalışmalarda kromozom verilerinin kullanılmadığı yada kullanılsa bile yetersiz olduğu göze çarpmaktadır. Oysa kromozom karakterleri, morfolojik karakterlere nazaran çevre şartlarından daha az etkilenmekte ve taksonomik açıdan morfolojik karakterlere ilave olarak çok güvenilir bilgileri oluşturmaktadır. 4

14 Jackson ve Yunus (984), yaptıkları çalışmada L. sativus L. türünün 49 örneği üzerinde morfolojik değişimi araştırmışlar ve Lathyrus seksiyonunun 4 türü ile L. sativus arasındaki benzerlikleri incelemişlerdir. Çalışma sonucunda L. sativus un L. cicera L. ve L. gorgoni Parl. ile yakından alakalı olduğu ve bu ilişkinin daha fazla araştırma gerektirdiği kanısına varmışlardır. Yamamoto vd. (984), yaptıkları çalışmada Lathyrus genusunun bazı türleri arasındaki genetik ilişkiyi daha iyi anlayabilmek için bitkilerin karyotiplerini ve morfolojik karakterlerini araştırmışlardır. Cinsin ana seksiyonlarını temsil eden 24 taksondan, 20 takson incelenmiştir. Araştırılan türlerden L. Pratensis L. in İngiltere den alınan örneğinde kromozom sayısı 2n=28, Çek Cumhuriyeti nden alınan örnekte kromozom sayısı 2n=4 olarak bulunurken, diğer türlerin tamamında kromozom sayısı 2n=4 olarak bulunmuştur. Ayrıca üzerinde çalışılan bu türlerde gövde, yapraklar, yaprakçıklar, damarlar, stipullar, style ve çiçek yapıları gibi morfolojik karakterlerin Davis (970) ve Meikle (977) ile uygunluk gösterdiği rapor edilmiştir. Zhoo vd. (984), yaptıkları çalışmada Lathyrus sativus u 7 çift kromozomlu, II ve IV numaralı kromozomları submetasentrik, diğer kromozomları ise metasentrik sentromerli olarak rapor etmişlerdir. Liston ve Shmida (987), İsrail de Hermon dağından aldıkları bitki örneğini teşhis etmişler ve topladıkları bu örneğin, Lathrus roseus türünün bir alt türü olduğu sonucuna vardıktan sonra örneği Lathyrus roseus subsp. hermonis olarak adlandırmışlardır. Khawaja (988), çalışmasında L. annuus L., L. odoratus L., L. hirsutus L. ve L. chloranthus Boiss ve L. pratensis L. olmak üzere beş tür üzerinde inceleme yapmıştır. Araştırmacı L. pratensis in çok yıllık olup kromozom sayısının 2n=4 ve 2n=28 kromozomlu olmak üzere diploid ve tetraploid olduğunu, diğer dört türün ise tek yıllık olduğunu ve kromozom sayılarının 2n=4 diploid olduğunu bildirmiştir. 5

15 Maxted ve Goyder (988), 987 Mayıs ayında Antalya da Kumluca Kemer yolu 9.km. (Belin) den aldıkları örneği teşhis etmişler ve Lathyrus genusunun yeni bir türü olduğunu tespit ederek, türü L. belinensis olarak adlandırmışlardır. Broich (989), yaptığı araştırmada Kuzey Amerika da endemik olarak yetişen çok yıllık 8 Lathyrus türünde kromozom sayılarını şu şekilde rapor etmiştir. L. holochlorus, L. delnorticus, L. glanduclosus, L. jepsonii subsp. jepsonii, L. vestitus subsp. vestitus u 2n=4 kromozomlu, L. nevadensis subsp. nevadensis i 2n=28 kromozomlu, L. jepsonii subsp. californicus, L. vestitus subsp. bolanderi, L. polyphyllus, L. sulphureus u 2n=4 kromozomlu ve diploid türlerin karyotiplerinin birbirlerine benzer olduklarını rapor etmiştir. Murray ve Hammett (989), L. chloranthus Boiss. ve L. chrysanthus Boiss. üzerinde yaptıkları çalışmada her iki türde de kromozom sayısının 2n=4 olduğunu, ayrıca bu iki türün karyotiplerinin birbirine çok benzediklerini, 4 kromozomun metasentrik, geriye kalan 0 kromozomun ise akrosentrik olduğunu bildirmişlerdir. Kakoli ve Sumitra (99), kök ve embriyo dokusu üzerinde yaptıkları karyolojik araştırmada Fabaceae familyasının sekiz değişik cinsine ait sekiz tür üzerinde çalışmışlardır. Sonuçta inceledikleri 8 türden L. sativus L. 2n=4, Pisum sativum L. 2n=4, Crotolaria juncea L. 2n=6, Trigonella foneum-graceum L. 2n=6, Dolichos lablab L. 2n=22, Phaseolus mungo Roxb. 2n=22 ve Glycine max Merr. 2n=40 kromozomlu olduklarını rapor etmişlerdir. Maxted (993), yaptığı araştırma ile Lathyrus L. cinsinin çok nadir bir türü olan L. hirticarpus Mattatia & Heyn u Batı Suriye nin Tartous eyaletinde yoğun olarak bulmuş ve bu çalışmasında, L. hirticarpus ile Lathyrus seksiyonunun türleri arasındaki ilişkiyi incelemiştir. L. hirticarpus türü, meyvenin dikişli yapısı ve tuberculate tüylerinin varlığı ile ayrılmakla birlikte, çiçek renginin tuğla kırmızısı oluşu ve çeşitli uzunlukta tuberculate tüylerinin varlığı ile Sect. Lathyrus un L. belinensis Maxted & Goyder., L. odoratus L., L. trachycarpus (Boiss.) Boiss., L. hirsutus L., L. basatticus Rech. F., L. chloranthus Boiss., L. lycicus Boiss., L. chrysanthus Boiss. gibi diğer türleriyle uygunluk gösterdiğini rapor etmişlerdir. 6

16 Hammet vd. (996), çalışmalarında L. annuus ve L. hierosolymitanus u 2n=4 kromozomlu olarak bildirmişlerdir. Battistin vd. (999), yaptıkları çalışmada Güney Brezilya da doğal olarak yetişen üç Lathyrus türüne (L.pubescens, L. nervosus ve L. crassipes) ait dokuz populasyon ve kültürü yapılmış L. odoratus türüne ait altı populasyon olmak üzere toplam dört türe ait onbeş populasyonun interfaz çekirdekleri ve mitotik metafaz kromozomlarının analizini yapmışlardır. İnceledikleri tüm populasyonlarda kromozom sayısını 2n=2x=4 olarak bulmuşlar, fakat her türün kendi populasyonlarında ve türler arasında metasentrik, submetasentrik ve subtelosentrik kromozom sayıları, ikincil yapıların sayı ve lokasyonları, kromozom uzunlukları, kol oranları ve sentromer indeksleri arasında kayda değer farklılıklar bulmuşlardır. Klampt ve Schifino-Wittmann (2000), yaptıkları çalışma ile Güney Brezilya nın Rio Grande do Sul bölgesinde doğal olarak yetişen Lathyrus nervosus Lam., L. pubescens Hook. et Arn., L. paranensis Burk. ve L. crassipes Gill ap. Hook et Arn., türlerini ilk kez bu kadar detaylı bir şekilde tanımlamışlardır. Üzerinde çalışılan bu taksonların hepsinde kromozom sayısı 2n=4 olarak bulunmuş olup karyotip formülleri L. nervosus, L. pubescens ve L. paranensis için 2m + 2sm, L. crassipes için ise 4m + 0sm olarak bulunmuştur. Ayrıca bu çalışmada incelenen tüm türlerde, en küçük kromozom çiftinin uzun koluna bağlı olarak satelitleriyle birlikte sekonder yapıların da var olduğu rapor edilmiştir. Seijo ve Fernandez (2003), Güney Amerika da doğal olarak yetişen Notolathyrus, Lathyrus, Orobus seksiyonlarına ait L. cabrerianus, L. crassipes, L. hasslerianus, L. macropus, L. macrostathys, L. magellanicus var. magellanicus, L. magellanicus var. tucumanensis, L. multiceps, L. pubescens, L. nervosus, L. tomentosus, L.annuus, L. latifolius, L. odoratus, L. sylvestris, L. japonicus türleri üzerinde yaptıkları araştırmalarda taksonların tamamında kromozom sayısını 2n=4 olarak bulmuşlar, ayrıca yaptıkları çalışmalarda araştırılan 6 taksonda kromozomların sentromer durumlarını median ve submedian olarak bildirmişlerdir. 7

17 Arzani (2006), yaptığı çalışmasında İran ın batı ve güney bölgelerinden kültürü yapılmış 6 farklı Lathyrus sativus L. populasyonu ve 4 farklı yabani Lathyrus L. populasyonuna ait örneklerin mitotik metafaz kromozomlarını incelemiş ve tüm populasyonların 2n=2x=4 kromozoma sahip olduğu sonucuna ulaşmıştır. Ayrıca bu çalışmada populasyonlar arasında metasentrik, submetasentrik ve subtelosentrik kromozom sayıları bakımından kayda değer farklılıkların bulunduğu da ortaya konulmuştur. Badr (2007), yapmış olduğu çalışmada, Lathytus L. cinsine ait L. sylvestris L., L. hirsutus L., L. annuus L., L. sphaerious Retz., L. latifolius L., L. ochrus L., L. clymenum L., L. articulatus L., L. aphaca L., L. inconspicus L., L. blepharicarpus Boiss., L. cicera L. ve L. marmoratus Boiss. türlerini araştırmış ve üzerinde çalıştığı bu taksonların tamamında kromozom sayısını 2n=4 olarak bulmuştur. Diğer ülkelerde kromozomlarla çalışma ve sitotaksonomi konusu bir hayli eski olmasına rağmen, ülkemizde bu konularda yapılan çalışmaların tarihi yaklaşık yıllık bir geçmişe dayanmaktadır. Ülkemizde kromozomlarla ilgili ilk çalışmayı Elçi (964) yapmıştır. Yaptığımız literatür taramasında konu üzerinde yapılan yurtiçi çalışmalar aşağıda özetlenmiştir. Elçi (964), yaptığı çalışmasında Agropyron junceum L. subsp. boreoatlanticum S. G. ve Agropyron elongatum (Host.) P. Beauv. ile bunların melezleri olan F bitkilerinde karyotip analizleri yapmıştır. Araştırıcı bu çalışmayı yaparken boyama materyali olarak Feulgen boyasını kullanmıştır. Kromozomların nisbi boylarını hesaplamak için bir kromozomun boyunu o hücredeki bütün kromozomların toplam boyuna bölüp 50 katsayısı ile çarpmış, kol indekslerini ise kromozomun kısa kol uzunluğunu uzun kol uzunluğuna bölerek hesaplamıştır. Elçi (966), yaptığı çalışmasında, mitoz kromozomlarının gözlemi zor olan bazı baklagil bitkilerinde kromozom sayımı için uygun bir metot bildirmiştir. Çalışmasında kök uçlarını 6 7 saat α-monobromonaftalinde beklettikten sonra, asetik asitle fikse etmiş, boyama materyali olarak ise asetokarmin kullanmıştır. Araştırıcı bu metodun V. sativa, V. noena, Lotus corniculatus, Pisum arvense gibi bitkilerde oldukça iyi sonuç verdiğini bildirmektedir. 8

18 Zeybek ve Baltepe (968), orsein boyaması ile ezme preparatların yapılmasında pektik lamel ve selülöz çeperin eritilmesi için, pektinaz ve sellulaz enzimlerinin uygulanmasını önermişler ve bu metodun özellikle Graminae, Scrophulariaceae, Compositae, Solanaceae, Cyperaceae, Malvaceae familyaları üyelerinde çok iyi sonuçlar verdiğini belirtmişlerdir. Elçi (982), diğer ön muamele çözeltilerinin yanında, paradiklorbenzenin de kromozom çalışmalarında iyi bir ön muamele çözeltisi olduğunu, köklerin bu çözeltide 3 4 saat muamele edilmesiyle iyi sonuçlar alınabileceğini, ayrıca devamlı preparatların yapılmasında, alkol buharı değiş tokuş yönteminin hem kullanışlı hem de pratik bir metod olduğunu belirtmektedir. Kence vd. (988), Türkiye deki Lathyrus türlerini nümerik taksonomi metodu ile sınıflandırmış ve elde edilen bulguları Davis (970) in Flora of Turkey adlı kitabındaki sınıflandırma ile karşılaştırımıştır. Davis, Türkiye deki Lathyrus türlerini 0 seksiyonda toplamış iken Kence vd. (988) yaptıkları bu çalışmada Türkiye deki Lathyrus türlerini seksiyon adı belirtmeksizin 9 seksiyonda toplamıştır. Şahin ve Altan (990), yaptıkları araştırmada Lathyrus L. cinsi Orobastrum (Taub.) Boiss. seksiyonunda yer alan ve yılları arasında doğal habitatlarından toplanan L. saxatilis, (Vent.) Vis., L. vinealis Boiss. & Noe., L. inconspicuus L., L. setifolius L. türlerini kromozom sayısı ve karyotip morfolojisi bakımından incelemişlerdir. Türlerin hepsinde kromozom sayısı 2n=4 olarak bulunduğu ve türlerin dördünde de satelit gözlendiği, türlerden L. inconspicuus un median (noktalı), median (bölgeli) ve submedian, L. vinealis in median (noktalı), median (bölgeli), submedian, L. saxatilis in kromozomlarının median (noktalı), submedian ve subterminal, L. setifolius un ise median (noktalı), median (bölgeli), submedian ve subterminal kromozomlardan oluştuğu rapor edilmiştir. Doğan vd. (992), yaptıkları nümerik taksonomik çalışmada Lathyrus cinsini subgenus Orobus ve subgenus Lathyrus olmak üzere iki alt cins şeklinde rapor etmişlerdir. Ayrıca araştırıcılar Davis (970) te belirtilen 0 seksiyonu Sect: Orobus, Sect: Lathyrostylis, Sect: Aphaca, Sect: Nissolia, Sect: Orobon, Sect: Gorgonia, Sect: Clymenum, Sect: Cicercula ve Sect: Lathyrus olmak üzere 9 seksiyona indirmişlerdir. 9

19 Şahin (993), yaptığı bu çalışmada L. rotundifolius Willd., subsp. miniatus (Bieb.ex Stev.) Davis, L. cassius Boiss., L. cicera L., L. aphaca L. var. modestus Davis u kromozom sayısı ve karyotip morfolojisi bakımından incelemiştir. Kromozom sayısı tüm taksonlarda 2n=4 olarak bulunmuş, taksonların hepsinde median ve submedian sentromerli kromozomların var olduğu, ayrıca türlerden L. aphaca var. modestus ve L. cicera da satelit gözlenirken, L. rotundifolius subsp. miniatus ve L. cassius ta satelit gözlenemediği bildirilmiştir. Evren vd. (994), yaptıkları çalışmada L. nissolia nın morfolojik ve sitolojik özelliklerini incelemişler, kromozom sayısının 2n=4 olduğunu, kromozomların median ve submedian sentromerli olduğunu ve I numaralı kromozomun satelit taşıdığını gözlemişlerdir. Şahin vd. (998), L. digitatus (Bieb.) Fiori., L. pratensis L., L. laxiflorus (Desf.) O. Kuntze subsp. laxiflorus Desf., L. tuberosus L., L. annuus L., L. gorgoni Parl. var. gorgoni. Fenzl. ve L. cicera L. taksonları üzerinde çalışmışlar ve taksonların hepsinde kromozom sayısını 2n=4 olarak bulmuşlardır. Ekim vd. (2000), çalışmalarında bitkileri.ex=extinct (tükenmiş), 2.EW=Extinct in the Wild (doğada tükenmiş), 3.CR=Critically Endangered (çok tehlikede), 4.EN=Endangered (tehlikede), 5.VU=Vulnerable (zarar görebilir), 6.LR=Lower Risk (az tehdit altında), 7.DD=Data Deficient (veri yetersiz), 8.NE=Not Evalueted (değerlendirilemeyen) gibi sınıflara ayırmıştır. Bu sınıflandırmaya göre Lathyrus woronovii Bornm. çok tehlikede, Lathyrus belinensis Maxted & Goyder, Lathyrus bitlisicus Peşmen., Lathyrus phaselitanus Hub-Mor. & Davis. ve Lathyrus tauricola Davis. tehlikede, Lathyrus stenolobus Boiss. ise veri yetersiz olarak belirlenmiştir. Şahin vd. (2000), Doğu Akdeniz ve Güney Ege yörelerinde doğal olarak yetişen L. sativus L., L. stenophyllus Boiss.& Hedr., L. nissolia L., L. hirsutus L., L. chloranthus Boiss., L. aphaca var. affinis (Guss.) Arc., L. aphaca var. modestus P.H. Davis ve L. aphaca var. pseudoaphaca (Boiss.) Davis taksonları üzerinde karyolojik ve nümerik taksonomik teknikler kullanarak yaptıkları çalışmada taksonların hepsinde kromozom sayısını 2n=4 olarak bulmuşlardır. 0

20 Genç ve Şahin (200), L. sphaericus Retz., L. inconspicuus L., L. tauricola Davis., L. setifolius L. türleri üzerinde yaptıkları çalışmada türlerin morfolojik özelliklerini ve kromozom özelliklerini karyolojik teknikler kullanılarak ortaya koymuşlar ve L. sphaericus Retz., L. inconspicuus L., L. tauricola Davis., L. setifolius L. türlerinin hepsinde kromozom sayılarını 2n=4 olarak bulmuşlardır. Mantar vd. (200), L. annuus ve L. cicera üzerinde anatomik, morfolojik ve palinolojik çalışmalar yapmışlar, türleri hem kendi aralarında hem de diğer Lathyrus türleri ile karşılaştırmışlar, türlerin anatomik, morfolojik ve palinolojik yönden benzerlik ve farklılıklarını ortaya koymuşlardır. Ünal (200), yaptığı çalışmada Lathyrus L. (Fabaceae) cinsine ait Lathyrus digitatus (Bieb.) Fiori, L. gmelinii Fritsch ve L. laevigatus (Waldst. & Kit.) Gren. türlerinde detaylı karyotip analizleri yapmıştır. Bu üç türün hepsinde kromozom sayısı 2n=4 olarak bulunmuş olup, her üç türde de bütün kromozomların median tipte olduğu rapor edilmiştir. Fakat bu üç türün total haploid kromozom uzunlukları L. laevigatus ta 35,66 µm, L. gmelinii de 39,89 µm ve L. digitatus türünde ise 4,96 µm olarak ortaya konulmuştur. Mantar vd. (2002), Fabaceae familyasının Orobastrum (Taub.) Boiss seksiyonundan olan Lathyrus inconspicuus L. ve L. vinealis Boiss & Noe türleri üzerinde anatomik, palinolojik ve morfolojik çalışmalar yapmışlar ve elde ettikleri bulgular ile, bu iki türü hem birbirleri ile hem de diğer Lathyrus türleri ile karşılaştırarak aralarındaki benzerlik ve farklılıkları ortaya koymuşlardır. Mantar vd. (2003), yaptıkları bu çalışmada Lathyrus L. cinsine ait Cicercula (Medik.) Gren. & Godr. seksiyonunda yer alan Lathyrus sativus ve L. hirsutus türlerinin morfolojik, palinolojik ve anatomik özelliklerini incelemişlerdir. Yapılan çalışma sonunda, bu iki tür arasında bazı morfolojik ve morfometrik farklılıklar bulunmakla birlikte genel olarak polen ve anatomik özellikler yönünden önemli farkların olmadığı saptanmıştır.

21 Çetin (2006), yaptığı çalışmasında, Lathyrus L. cinsinin 3 taksonunu morfolojik ve sitotaksonomik bakımından araştırmıştır. Tohum örneklerinden elde ettiği kök uçlarını çimlendirme yöntemiyle kromozom gözlemleri için, feulgen boyama metodunu kullanmış ve ezme preparatlar hazırlamıştır. Çalışmada her bir taksonun morfolojik ve kromozom karakterleri belirlenmiş olup, bir birine yakın olanlarla karşılaştırılmıştır. Gözlemlenen taksonların kromozom sayıları Lathyrus brachypterus var. haussknechtii 2n=4, Lathyrus spathulatus 2n=4 ve L. ochrus 2n=4 şeklinde bulunmuştur. Özcan vd. (2006), çalışmalarında Kuzeydoğu Anadolu da doğal olarak yetişen bazı Lathyrus L. taksonlarının kromozom sayılarını ve karyotiplerini, karyolojik ve nümerik taksonomik teknikler kullanarak araştırmışlardır. Araştırılan sekiz taksonun (L. tukhtensis, L. pratensis, L. laxiflorus subsp. laxiflorus, L. czeczottianus, L. roseus, L. sphaericus, L. annuus, L. aphaca var. floribundus) tamamında kromozom sayısı 2n=4 olarak bulunmuştur. Bunlardan başka, Özhatay (986) ın Trakya ve İstanbul çevresinin Allium ları üzerinde, Öztürk ve Fischer (982) in Veronica lar üzerinde, Kesercioğlu (985) nun Batı Anadolu da kültürü yapılan Cucumis melo L. formları üzerinde, Şahin ve Babaç (990), Şahin ve Babaç (995), Şahin, Çobanoğlu ve Gür (996), Tabur, Civelek, ve Bağcı, (2000) ve Tabur, Civelek, ve Bağcı, (2002) nın Vicia üzerinde, yaptıkları çalışmalar, ülkemizde yapılan sitotaksonomik çalışmalara örnek gösterilebilir. Bütün bu bilgiler göz önüne alındığında Lathyrus türleri üzerindeki problemler tamamen halledilebilmiş değildir. Bu problemlerin çözümü ve türlerin tam olarak doğru bir şekilde sınıflandırılabilmesi için morfolojik özelliklerle birlikte kimyasal ve karyolojik çalışmaların da yapılması gereklidir. Yurdumuzda bulunan Lathyrus cinsi 7 takson içermektedir. Lathyrus cinsinin ekonomik açıdan önemli olması, bu cinsi, araştırıcıların üzerinde çalışabileceği cazip bir alan haline getirmiştir. Bu sebeple çalışmamızda ülkemizde yetişen bazı Lathyrus türlerinin kromozom sayıları, kromozom morfolojileri, karyolojik özellikleri gibi özelliklerinin ortaya konulması ve böylece gelecekte yapılabilecek bitki ıslahı, revizyon ve sitogenetik çalışmalarına katkıda bulunulması amaçlanmıştır. 2

22 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.. Materyal Temini Bu araştırmada, morfolojik ve sitotaksonomik yönden incelenmiş olan Lathyrus L. türlerine ait örnekler ve tohumlar yılları arasında yapılan arazi çalışmalarında doğal habitatlarından toplanmıştır. Toplanan örnekler, teşhisleri yapıldıktan sonra tohumları ile birlikte saklanmaktadır. Üzerinde çalışılan örneklerin lokaliteleri Şekil 2.. de gösterilmiştir. Şekil 2.. Lathyrus odoratus, Lathyrus belinensis, Lathyrus clymenum ve О Lathyrus phaselitanus un lokaliteleri Lathyrus odoratus L. C2, Muğla, Dalyan, İztuzu yolu, 0m, Yıldırım, 003, Lathyrus belinensis Maxted. &Goyder. Endemik C3, Antalya, Antalya Olimpos yol ayrımı, 80-20m, Yıldırım, 00, Lathyrus clymenum L. C, Muğla, Datça Knidos yolu, Yazı Köy, m, Yıldırım, 004, Lathyrus phaselitanus Hub-Mor. & Davis. Endemik C3, Antalya, Kemer, Phaselis Antik Kenti, 20m, Yıldırım, 002,

23 Toplanan bitki örnekleri, preslenerek kurutulduktan sonra her bitki örneği için; bitki yüksekliği, yaprak uzunluğu, yaprak genişliği, yaprakçık sayısı, yaprakçık uzunluğu, yaprakçık genişliği, stipul uzunluğu, stipul genişliği, meyve uzunluğu, meyve genişliği, çiçek sayısı ve çiçek rengi gibi karakterlerin ölçüm ve gözlemleri yapılarak her tür kendi içinde karşılaştırılmış ve ortalamaları alınmıştır. Toplanan tohum örnekleri zarflara konularak zarf üzerine lokalite, rakım, örnek numarası, tarih gibi gerekli bilgiler yazılarak hangi zarfta hangi türün tohumları olduğu belirlenmiştir Çalışmada Kullanılan Kimyasal Maddelerin Hazırlanışı Paradiklorbenzen Çözeltisinin Hazırlanışı Ağzı mantarla kapalı bir şişe içine 500 cm³ damıtık su konulur. 5g 0g paradiklorbenzen kristali bu suya karıştırılır. Karışım bir gece boyunca 60 C de bekletilir (Elçi, 982) Asetik Alkol Tespit Çözeltisi (Farmer in Formülü) nin Hazırlanışı kısım glasial asetik asit (CH 3 -COOH) ve 3 kısım absolü alkol (etil alkol-c 2 H 5 OH) karıştırıldığı zaman asetik alkol çözeltisi elde edilmiş olur (Elçi, 982). Tespit işleminden sonra eldeki materyalin hepsini bir günde incelemek olanağı olmayabilir. Tespit çözeltisinden çıkarılan materyal %70 lik alkole alınarak +4 C de buzdolabında diğer işlemlerin yapılması için uzun süre bozulmadan saklanabilir (Sharma ve Gupta, 982) N HCl nin Hazırlanışı 8,3 ml. HCl üzerine saf su ilave edilerek 00ml. ye tamamlanması suretiyle N HCl hazırlanmıştır. 4

24 Boyanın Hazırlanışı Feulgen Boyasının Hazırlanışı g kristal halinde fuksin bazik (parafuksin) alınır. Bu fuksin bazik, küçük bir havanda veya 8-0 cm çapında bir saat camı içinde ezilir. 500 cm³ lük bir erlenmayerin dip kısmına, kabın etrafına bulaştırmadan bu ezilmiş, toz haline getirilmiş fuksin bazik konulur. Bir başka erlenmayerde 200 cm³ lük damıtık su kaynatılır. Toz halindeki fuksin bazik üzerine bu kaynamış damıtık su, yavaş yavaş dökülür. Bir yandan da cam çubuk ile boya devamlı olarak karıştırılır. Boyayı 50 C a kadar soğuyuncaya değin karıştırmaya devam edilir. 20 cm³ N HCI ilave edilir. Oluşan karışım süzülür. 2g potasyum metabisülfit (K 2 S 2 O 5 ) ilave edilir. Boya ağzı iyice kapatılmış bir şişeye koyulur. En az bir gece olmak üzere 24 saat kadar, karanlık bir yerde dolapta bekletilir. Böylece vişne çürüğü rengindeki boya, açık çay rengini alır. Boya 4 C da buzdolabında muhafaza edilir (Elçi, 982) Aseto Orsein in Hazırlanışı 45 ml glasial asetik asit üzerine 55 ml saf su ilave edilir. Bu karışım yavaşça kaynatılır. Kaynatılan bu karışıma 2 g orsein yavaş yavaş eklenir. Orsein eklendikten sonra 30 dk süre ile karıştırılır. Soğutulduktan sonra karışım filtre kağıdı ile süzülür ve boyamada kullanılmak üzere buzdolabında depo edilir (Özban ve Özmutlu, 99). 5

25 2. 3. Materyale Uygulanan İşlemler Kök Uçlarının Elde Edilmesi Tohumlar, iç yüzleri pamuk ile kapatılmış ve nemlendirilmiş petri kutularında, oda sıcaklığında çimlendirilmiştir. Tohumların sert kabuklu olması suyun içeriye girmesini engellemekte ve çimlenme sağlanamamasından dolayı, çimlenmeyi kolaylaştırmak amacıyla tohum kabukları jilet ile çizilmiştir. Çimlenen tohumların kök uçları 0,5,5 cm uzunluğa erişince sabah saatlerinde jiletle kesilerek alınmıştır Materyale Uygulanan İlk İşlem Materyale uygulanan ilk işlem mitoz bölünmeyi durdurmayı sağlamaktadır. 0,5,5 cm uzunluğa eriştikten sonra jilet yardımı ile alınan kök uçları küçük tüpler içerisinde bulunan paradiklorbenzen çözeltisi içerisine alınarak 4 saat muamele edilmiştir. Kolkisin, 8-Hidroksikinolin, α-monobromonaftalin, paradiklorbenzen, erimekte olan buz yöntemi ve kumarin gibi pek çok ilk muamale çözeltisi vardır (Elçi, 982). Fakat araştırmamızda ilk muamele çözeltisi olarak doymuş paradiklorbenzen çözeltisi kullanılmıştır Materyalin Tespiti Tespit işlemi, hücrenin iç yapısını mümkün olduğu kadar hayattaki şekline uygun olarak dondurmaya yarar. Tespit çözeltisi hücreye ne kadar hızlı girip tespit işlemini tamamlarsa o kadar iyi sonuç alınır. Farklı ön muamele çözeltileri için farklı tespit çözeltileri kullanılır (Elçi, 982). Araştırmamızda tespit çözeltisi olarak asetik alkol kullanılmıştır. Paradiklorbenzen ile ön muameleye tabi tutulan kök uçları 4 saat sonunda su ile yıkanıp, fazla suyu kurutma kağıdı ile alındıktan sonra asetik alkol içerisine alınarak 24 saat süreyle fikse edilerek tespit işlemi tamamlanmıştır Materyalin Muhafazası Tespit işleminden sonra tekrar su ile yıkanıp fazla suyu kurutma kağıdı ile alınan kök uçları diğer işlemler yapılıncaya kadar muhafaza edilmek üzere %70 lik alkol içerisine alınarak +4 C de buz dolabında bekletilmiştir (Elçi, 982). 6

26 Hidroliz Hidroliz, dokuların hücrelerini birbirinden ayırıp onların daha iyi gözlenmesi bakımından önemlidir. Özellikle, bitki dokularını boyamadan önce hidroliz yapılması gereklidir. Hidroliz süresi her tür için değişmektedir. Çalışılan türlerde hidroliz süresinin her tür için 0 4 dakika arasında değiştiği görülmüştür. Çalışılmak üzere %70 lik alkolden çıkarılan kök uçları su ile yıkanıp kurulandıktan sonra N HCl içerisine alınmış ve etüvde 60 o C de uygun sürelerde bekletilmek suretiyle hidroliz işlemi tamamlanmıştır (Elçi, 982) Boyama Uygun şekilde hidrolizi yapılan kök uçları HCl kalıntısının giderilmesi için tekrar su ile yıkanarak kurulanmış ve feulgen içerisinde bekletilerek saat süre ile boyanmıştır. Böylece kökler preparat yapımına hazır hale getirilmiştir. Bir saat boyamadan sonra kök uçları musluk suyu içerisinde 5 dakika bekletilmiş ve bu işlemin boyamayı daha da arttırdığı gözlenmiştir. Bazen Feulgen de boyanmış materyalin hepsini preparat yapıp incelemek için zaman yetmeyebilir. Herhangi bir nedenle incelenmeyen Feulgen ile boyanmış materyali saf su içerisinde 4 o C de 2 gün bekletip incelemek mümkün olabilir. Ancak bu durumdaki örnekler ile karyotip analizi yapılması güvenilir araştırma sonuçları vermeyebilir (Elçi, 982) Preparatların Hazırlanması Boyama sonunda, kök uçlarının koyu viole rengine boyanan 2 mm lik büyüme meristemleri jilet ile kesilerek lam üzerine alınmış ve bir damla %45 lik asetik asit içerisinde jiletle iyice parçalanmıştır. Üzerine lamel kapatılıp, kurutma kâğıdı ile asetik asitin fazlası alındıktan sonra bir kurşun kalemin arkası ile lamele önce hafif, sonra biraz sert darbeler indirilmiş, kurutma kâğıdı arasına alınan preparata bir elin başparmağı ile kuvvetle bastırılmış ve daha sonra lam ve lamel arasındaki hava kabarcıklarının giderilmesi için lamelin kenarına bir damla %45 lik asetik asit damlatılmıştır. Kromozomların iyi dağıldığı ve morfolojilerinin görülebildiği uygun preparatlar mikroskopta incelendikten sonra analizlerinin yapılması ve fotoğraflarının çekilmesi için devamlı preparat haline getirilmiştir (Elçi, 982). 7

27 Bu çalışmamızda, preparatlar hazırlanırken Çetin (2006) in çalışmasında belirttiği yöntem kullanılarak, feulgen ile boyanan kök uçlarının üzerine, köklerin jiletle parçalanması sırasında damlalık ile bir damla %2 lik aseto orsein boyası damlatılmış ve boyamanın daha da arttırılması sağlanmıştır Preparatların Devamlı Preparat Haline Getirilmesi Preparatların devamlı hale getirilmesinde, Elçi (982) nin yayınlamış olduğu "Sitogenetikte Gözlemler ve Araştırma Yöntemleri" kitabında yer alan Alkol Buharı Değiş Tokuş Yöntemi kullanılmıştır. Preparatların dik olarak içine konulduğu şale (lam yıkama kabı) lerin iç yüzeyleri kurutma kâğıdı ile kaplanarak absolü alkol ile nemlendirilmiş ve lam yıkama kabının dip kısmına 4-5 mm yüksekliğe kadar absolü alkol konulmuştur. Devamlı preparat haline getirilmek istenen preparatlar bu kap içerisine konulmuş, kap içerisindeki alkolün uçmaması için kabın ağzına ve kapağına vazelin sürülerek kapak kapatılmış ve buzdolabında bir gece bekletilmiştir. Ertesi gün lam yıkama kabından çıkarılan preparatlar, iç yüzeyleri absolü alkol ile yeterince nemlendirilmiş ve düz bir zemine yerleştirilmiş olan petri kutularına yerleştirilerek lamelin üç kenarı kanada balsamı ile sıvanmış (Kanada balsamının kıvamı absolü alkol ile biraz inceltilmiştir) ve daha sonra petri kutusunun kapağı kapatılarak, preparat kurumaya bırakılmıştır (Elçi, 982) Karyotip Analizlerinin Yapılması Karyotip analizleri ve kromozom ölçümlerini yapmak için, preparatlarda iyi bir dağılma gösteren, büzülmenin olmadığı ya da çok az olduğu, kromozom morfolojileri rahatlıkla görülebilen ve kromozomları bir düzlem üzerinde bulunan hücrelerden, her bir tür için en iyi on tane somatik hücrenin fotoğrafları digital fotoğraf makinesi ile Olympus BX5 marka mikroskopta 00 lük objektifte çekilmiştir. Fotoğraflar USB bağlantısı ile bilgisayar ortamına aktarıldıktan sonra fotoğrafların yazıcıdan bire bir çıktıları alınmıştır. Kromozomların mikroskoptan fotoğrafları çekilirken kaç kat büyütüldüğünün tespit edilebilmesi için objektif mikrometrenin de fotoğrafı çekilmiş ve yapılan hesaplamayla bir mikrometrenin ne kadar büyütüldüğü bulunmuştur (Bu işlem sonucu kromozomlar gerçek büyüklüklerinin 250 katına büyütülmüştür). Kâğıt üzerine çıktıları alınan 8

28 kromozomların uzun ve kısa kolları, satelitleri kumpasla milimetrik olarak ve milimetrenin /50 si kadar duyarlılıkta ölçüldükten sonra kromozom ölçüm değerleri hesaplama yoluyla mikrona çevrilmiştir. Sentromerlerin yeri ile satelit ve kromozom kolu arasındaki mesafe bu ölçüme dahil edilmemiş, ancak, satelitli kromozomlarda satelit boyu ölçülerek kromozomun toplam boyuna ilave edilmiştir. Elde edilen veriler tablo halinde kaydedilmiştir. Kromozomların kol oranları, uzun kol boyunun kısa kol boyuna bölünmesiyle (r=l/s), nisbi boyları ise, bir kromozomun toplam boyunun hücredeki kromozomların toplam boyuna bölünüp 00 katsayısı ile çarpılması suretiyle bulunmuştur. Sentromer indeksi I=00xS/C formülü ile hesaplanmıştır (Levan vd., 964). Bu şekilde her bir kromozomun ayrı ayrı nisbi boyları ve sentromer indeksleri hesaplanmış, kol indeksleri ve nisbi boyları birbirine yakın olan kromozomlar homolog kromozomlar olarak belirlenmiştir. Yeni bir tablo hazırlanarak, bu tabloda homolog kromozomlar birbirlerinin yanına getirilmiş, bu şekilde 0 hücrenin en uzun olan ikişer kromozomuna I numarası verilmiştir. Sıra ile diğer homolog kromozomlar da numaralandırılmıştır. Aynı numarayı alan 20 homolog kromozomun kısa kolların boyları toplanıp aritmetik ortalaması alınarak o türün I numaralı kromozomunun ortalama kısa kol boyu bulunmuş, aynı yoldan gidilerek kromozomun ortalama uzun kol boyu da hesaplanmıştır. Ortalama kısa ve uzun kol boylarının toplamı bu kromozomun toplam ortalama boyu olarak kabul edilmiştir. Aynı şekilde kromozomların nisbi boyları ve kol indeksleri de hesaplanmıştır (Elçi, 964). Sentromerin yerinin tespitinde Levan vd. (964) nin adlandırma sistemi kullanılmıştır Karyogramların Yapılışı Karyogram hazırlanırken fotoğrafı en iyi çıkan hücreler kullanılmıştır. Hücrede, ölçümler sonucu elde edilen verilerle, homolog kromozomlar belirlenerek her homolog kromozom çifti büyükten küçüğe doğru sırasıyla I, II, III, IV, V, VI, VII şeklinde numaralandırılmıştır. Daha sonra en büyük olan I numaralı homolog kromozom çiftinden başlamak üzere tüm homolog kromozomların fotoğrafları kesilerek, bir eksen üzerinde sentromer noktalarından kâğıda yapıştırmak suretiyle o türün karyogramı hazırlanmış (Elçi, 982), aynı işlem diğer türler için tekrar edilerek tüm türlerin karyogramları hazırlanmıştır. 9

29 2. 8. İdiogramların Yapılışı Kromozomların ölçümleri yapılıp sıraya konulduktan sonra, kâğıda çizilen yatay eksen üzerine belli bir oranda I. homolog kromozom çiftinin ortalama kol boyları 5 mm lik dik çizgi halinde kromozomun önce uzun kolu çizilmek suretiyle belirlenmiştir. Daha sonra sentromerin yerini belirleyen mm kadar bir aralık bırakılmış ve aynı kalınlıktaki çizgiyle devam edilerek kromozomun kısa kolu da çizilmiştir. I. kromozom çizildikten sonra, 5 mm lik aralık bırakılarak aynı şekilde II., III., IV., V., VI. ve VII kromozomlar da çizilmiş, sateliti olan kromozomlarda, kollar ve satelit arasında mm lik bir boşluk bırakılarak satelitler de gösterilmiştir. Aynı işlemler taksonların tamamında bütün kromozomlar için tekrar edilerek idiogramlar hazırlanmıştır (Elçi, 982). 20

30 3. ARAŞTIRMA BULGULARI Çalışmamızda incelenen her türün; bitki yüksekliği, yaprakçık uzunluğu, yaprakçık genişliği, yaprakçık sayısı, stipul uzunluğu, stipul genişliği, çiçek sayısı, meyve uzunluğu ve genişliği; kromozom özellikleri verilmiştir. Bunlara ek olarak kromozomların metafazdaki görünümlerinin fotoğrafları, karyogramları, idiogramları gösterilmiş, kromozomların total uzunluğu, kol uzunlukları, varsa satelit uzunluğu, nisbi boyu, kol oranı, kol indeksi ve sentromer durumu hem yazı içerisinde hem de çizelge halinde verilmiştir. Her tür için Şahin vd. (998) nin kullandıkları karyotip formülü kullanılmıştır. Bu formülde kromozomlar en uzundan en kısaya göre numaralandırıldığında, her kromozom numarasının önüne Levan vd. (964) nin kullandığı adlandırma sistemine göre sentromer durumunun sembolü yazılmıştır. Sect: Lathyrus (Syn: Sect: Eulathyrus Ser.) 3.. Lathyrus odoratus L Morfolojik Özellikler Bitki yüksekliği 70-5 cm, yaprakçık sayısı çift, yaprakçık uzunluğu 0-80 mm, yaprakçık genişliği 5-40 mm, stipul uzunluğu 2-22 mm, stipul genişliği 4-7 mm, çiçek sayısı 2-4, meyve uzunluğu mm, meyve genişliği 0-5 mm, çiçek beyaz-pembe ve lavanta mavisi renkli olarak tespit edilmiştir Karyolojik Özellikler Kromozom Sayısı: 2n=4 (x=7) Karyotip Formülü: K (x=7): m + 2Sm + 3Sm + 4Sm + 5Sm + 6Sm + 7m Kromozom Morfolojisi: I ve VII numaralı kromozomların median (bölgeli) sentromerli, diğer kromozomların ise submedian sentromerli olduğu gözlenmiştir. 2

31 µm I II III IV V VI VII Şekil 3.. L. odoratus un mitotik kromozomları metafaz düzleminde Şekil L. odoratus un idiogramı Şekil L. odoratus un karyogramı Kromozom I: Median (bölgeli) sentromerli olup, türün en uzun kromozomudur. Total uzunluğu 7,49 µm, uzun kol uzunluğu 4,49 µm, kısa kol uzunluğu 3,00 µm, kol oranı,49, kol indeksi 40,05, nisbi boyu 8,72 dir. Kromozom II: Submedian sentromerlidir. Total uzunluğu 6,66 µm, uzun kol uzunluğu 4,73 µm, kısa kol uzunluğu,93 µm, kol oranı 2,45, kol indeksi 28,97, nisbi boyu 7,75 tir. Kromozom III: Submedian sentromerlidir. Total uzunluğu 6,38 µm, uzun kol uzunluğu 4,44 µm, kısa kol uzunluğu,94 µm, kol oranı 2,28, kol indeksi 30,40, nisbi boyu 7,43 tür. Kromozom IV: Submedian sentromerlidir. Total uzunluğu 6, µm, uzun kol uzunluğu 4,07 µm, kısa kol uzunluğu 2,04 µm, kol oranı,99, kol indeksi 33,38, nisbi boyu 7, dir. 22

32 Kromozom V: Submedian sentromerlidir. Total uzunluğu 5,70 µm, uzun kol uzunluğu 3,73 µm, kısa kol uzunluğu,97 µm, kol oranı,89, kol indeksi 34,56, nisbi boyu 6,64 tür. Kromozom VI: Submedian sentromerlidir. Total uzunluğu 5,45 µm, uzun kol uzunluğu 3,6 µm, kısa kol uzunluğu,84 µm, kol oranı,96, kol indeksi 33,76, nisbi boyu 6,34 tür. Kromozom VII: Median (bölgeli) sentromerli olup türün en kısa kromozomudur. Total uzunluğu 5,3 µm, uzun kol uzunluğu 2,84 µm, kısa kol uzunluğu 2,29 µm, kol oranı,24, kol indeksi 44,63, nisbi boyu 5,97 dir. L. odoratus un karyotipinde kromozom tipleri, kromozom uzunlukları, kol oranları, kol indeksleri, nisbi boyları ve sentromer indeksleri Çizelge 3.. de detaylı olarak gösterilmiştir. Çizelge 3.. L. odoratus un karyotipinde kromozom tipleri ve uzunlukları Kromozom No Total Uzunluk (C) Uzun Kolun Uzunluğu (L) Kısa Kolun Uzunluğu (S) Satelit (Sat) Kol Oranı r=l/s Kol İndeksi L=00.S/C Nisbi Boy I 7,49 4,49 3,00,49 40,05 8,72 m II 6,66 4,73,93 2,45 28,97 7,75 Sm III 6,38 4,44,94 2,28 30,40 7,43 Sm IV 6, 4,07 2,04,99 33,38 7, Sm V 5,70 3,73,97,89 34,56 6,64 Sm VI 5,45 3,6,84,96 33,76 6,34 Sm VII 5,3 2,84 2,29,24 44,63 5,97 m Sentromer İndeksi 23

33 Sect: Lathyrus (Syn: Sect: Eulathyrus Ser.) Lathyrus belinensis Maxted & Goyder Morfolojik Özellikler Bitki yüksekliği cm, yaprakçık sayısı çift, yaprakçık uzunluğu 0-55 mm, yaprakçık genişliği 3-20 mm, stipul uzunluğu 5-5 mm, stipul genişliği -4 mm, çiçek sayısı -4, meyve uzunluğu 0-45 mm, meyve genişliği 3-5 mm, çiçek portakal rengi kırmızı damarlı olarak tespit edilmiştir Karyolojik Özellikler Kromozom Sayısı: 2n=4 (x=7) Karyotip Formülü: K (x=7): m + 2m + 3m + 4m + 5Sm + 6m + 7m Kromozom Morfolojisi: V numaralı kromozomun submedian sentromerli, diğer kromozomların ise median (bölgeli) sentromerli olduğu gözlenmiştir. µm I II III IV V VI VII Şekil L. belinensis in mitotik kromozomları metafaz düzleminde Şekil L. belinensis in idiogramı Şekil L. belinensis in karyogramı 24

34 Kromozom I: Median (bölgeli) sentromerli olup türün en uzun kromozomudur. Total uzunluğu 6,56 µm, uzun kol uzunluğu 3,70 µm, kısa kol uzunluğu 2,86 µm, kol oranı,29, kol indeksi 43,59, nisbi boyu 8,98 dir. Kromozom II: Median (bölgeli) sentromerlidir. Total uzunluğu 5,88 µm, uzun kol uzunluğu 3,47 µm, kısa kol uzunluğu 2,4 µm, kol oranı,43, kol indeksi 40,98, nisbi boyu 8,05 tir. Kromozom III: Median (bölgeli) sentromerlidir. Total uzunluğu 5,20 µm, uzun kol uzunluğu 3,8 µm, kısa kol uzunluğu 2,02 µm, kol oranı,57, kol indeksi 38,84, nisbi boyu 7, dir. Kromozom IV: Median (bölgeli) sentromerlidir. Total uzunluğu 4,95 µm, uzun kol uzunluğu 3, µm, kısa kol uzunluğu,84 µm, kol oranı,69, kol indeksi 37,7, nisbi boyu 6,77 dir. Kromozom V: Submedian sentromerlidir. Total uzunluğu 4,8 µm, uzun kol uzunluğu 3,06 µm, kısa kol uzunluğu,75 µm, kol oranı,74, kol indeksi 36,38, nisbi boyu 6,58 dir. Kromozom VI: Median (bölgeli) sentromerlidir. Total uzunluğu 4,64 µm, uzun kol uzunluğu 2,76 µm, kısa kol uzunluğu,88 µm, kol oranı,46, kol indeksi 40,5, nisbi boyu 6,35 tir. Kromozom VII: Median (bölgeli) sentromerli olup türün en kısa kromozomudur. Total uzunluğu 4,48 µm, uzun kol uzunluğu 2,75 µm, kısa kol uzunluğu,73 µm, kol oranı,58, kol indeksi 38,6, nisbi boyu 6,3 tür. L. belinensis in karyotipinde kromozom tipleri, kromozom uzunlukları, kol oranları, kol indeksleri, nisbi boyları ve sentromer indeksleri Çizelge de detaylı olarak gösterilmiştir. 25

35 Çizelge L. belinensis in karyotipinde kromozom tipleri ve uzunlukları Kromozom No Total Uzunluk (C) Uzun Kolun Uzunluğu (L) Kısa Kolun Uzunluğu (S) Satelit (Sat) Kol Oranı r=l/s Kol İndeksi L=00.S/C Nisbi Boy I 6,56 3,70 2,86,29 43,59 8,98 m II 5,88 3,47 2,4,43 40,98 8,05 m III 5,20 3,8 2,02,57 38,84 7, m IV 4,95 3,,84,69 37,7 6,77 m V 4,8 3,06,75,74 36,38 6,58 Sm VI 4,64 2,76,88,46 40,5 6,35 m VII 4,48 2,75,73,58 38,6 6,3 m Sentromer İndeksi Sect: Clymenum (Adans.) DC Lathyrus clymenum L Morfolojik Özellikler Bitki yüksekliği cm, yaprakçık sayısı 2-4 çift, yaprakçık uzunluğu 3-37 mm, yaprakçık genişliği 2,5-8,5 mm, stipul uzunluğu 4-7 mm, stipul genişliği 0,5-2 mm, çiçek sayısı -4, meyve uzunluğu 37-6 mm, meyve genişliği 8,5-0 mm, çiçek morkırmızı ve pembe renkli olarak tespit edilmiştir Karyolojik Özellikler Kromozom Sayısı: 2n=4 (x=7) Karyotip Formülü: K (x=7): Sm sat + 2Sm + 3Sm + 4m + 5Sm + 6m + 7Sm 26

36 Kromozom Morfolojisi: IV ve VI numaralı kromozomların median (bölgeli) sentromerli, diğer kromozomların ise submedian sentromerli olduğu görülmüş, ayrıca I numaralı kromozomun uzun koluna bağlı satelit gözlenmiştir. µm I II III IV V VI VII Şekil L. clymenum un mitotik kromozomları metafaz düzleminde Şekil L. clymenum un idiogramı Şekil L. clymenum un karyogramı Kromozom I: Submedian sentromerli olup, türün en uzun kromozomudur. Total uzunluğu 7,22 µm, uzun kol uzunluğu 3,68 µm, kısa kol uzunluğu 2,3 µm, kol oranı,72, kol indeksi 29,50, nisbi boyu 0,22 dir. Ayrıca kromozomun uzun koluna bağlı,4 µm uzunluğunda bir satelit gözlenmiştir. Kromozom II: Submedian sentromerlidir. Total uzunluğu 6,62 µm, uzun kol uzunluğu 4,72 µm, kısa kol uzunluğu,90 µm, kol oranı 2,48, kol indeksi 28,70, nisbi boyu 9,37 dir. Kromozom III: Submedian sentromerlidir. Total uzunluğu 5,76 µm, uzun kol uzunluğu 4,06 µm, kısa kol uzunluğu,70 µm, kol oranı 2,38, kol indeksi 29,5, nisbi boyu 8,5 tir. 27

37 Kromozom IV: Median (bölgeli) sentromerlidir. Total uzunluğu 5,36 µm, uzun kol uzunluğu 3,8 µm, kısa kol uzunluğu 2,8 µm, kol oranı,45, kol indeksi 40,67, nisbi boyu 7,58 dir. Kromozom V: Submedian sentromerlidir. Total uzunluğu 4,3 µm, uzun kol uzunluğu 2,93 µm, kısa kol uzunluğu,20 µm, kol oranı 2,44, kol indeksi 29,05, nisbi boyu 5,84 tür. Kromozom VI: Median (bölgeli) sentromerlidir. Total uzunluğu 3,40 µm, uzun kol uzunluğu 2,03 µm, kısa kol uzunluğu,37 µm, kol oranı,48, kol indeksi 40,29, nisbi boyu 4,8 dir. Kromozom VII: Submedian sentromerli olup türün en kısa kromozomudur. Total uzunluğu 2,83 µm, uzun kol uzunluğu,80 µm, kısa kol uzunluğu,03 µm, kol oranı,74, kol indeksi 36,39, nisbi boyu 4,00 dır. L. clymenum un karyotipinde kromozom tipleri, kromozom uzunlukları, satelit uzunluğu, kol oranları, kol indeksleri, nisbi boyları ve sentromer indeksleri Çizelge te detaylı olarak gösterilmiştir. Çizelge L. clymenum un karyotipinde kromozom tipleri ve uzunlukları Kromozom No Total Uzunluk (C) Uzun Kolun Uzunluğu (L) Kısa Kolun Uzunluğu (S) Satelit (Sat) Kol Oranı r=l/s Kol İndeksi L=00.S/C Nisbi Boy Sentromer İndeksi I 7,22 3,68 2,3,4,72 29,50 0,22 Sm sat II 6,62 4,72,90 2,48 28,70 9,37 Sm III 5,76 4,06,70 2,38 29,5 8,5 Sm IV 5,36 3,8 2,8,45 40,67 7,58 m V 4,3 2,93,20 2,44 29,05 5,84 Sm VI 3,40 2,03,37,48 40,29 4,8 m VII 2,83,80,03,74 36,39 4,00 Sm 28

38 Sect: Cicercula (Medic.) Gren. & Godr Lathyrus phaselitanus Hub-Mor. & Davis Morfolojik Özellikler Bitki yüksekliği cm, yaprakçık sayısı çift, yaprakçık uzunluğu 4-5 mm, yaprakçık genişliği 4-7 mm, stipul uzunluğu 3-5 mm, stipul genişliği -2 mm, çiçek sayısı -3, meyve uzunluğu 5-32 mm, meyve genişliği 3,5-5 mm, çiçek menekşe renkli olarak tespit edilmiştir Karyolojik Özellikler Kromozom Sayısı: 2n=4 (x=7) Karyotip Formülü: K (x=7): m + 2m sat + 3m + 4Sm + 5m + 6m + 7m Kromozom Morfolojisi: IV numaralı kromozomun submedian sentromerli, diğer kromozomların ise median (bölgeli) sentromerli olduğu görülmüş, ayrıca II numaralı kromozomun uzun koluna bağlı bir satelit gözlenmiştir. µm I II III IV V VI VII Şekil L. phaselitanus un mitotik kromozomları metafaz düzleminde Şekil 3.. L. phaselitanus un idiogramı Şekil L. phaselitanus un karyogramı 29

39 Kromozom I: Median (bölgeli) sentromerli olup, türün en uzun kromozomudur. Total uzunluğu 6,4 µm, uzun kol uzunluğu 3,64 µm, kısa kol uzunluğu 2,77 µm, kol oranı,3, kol indeksi 43,2, nisbi boyu 8,83 tür. Kromozom II: Median (bölgeli) sentromerlidir. Total uzunluğu 5,43 µm, uzun kol uzunluğu 2,24 µm, kısa kol uzunluğu,90 µm, kol oranı,7, kol indeksi 34,99, nisbi boyu 7,48 dir. Ayrıca kromozomun uzun koluna bağlı,29 µm uzunluğunda bir satelit gözlenmiştir. Kromozom III: Median (bölgeli) sentromerlidir. Total uzunluğu 5,33 µm, uzun kol uzunluğu 3,29 µm, kısa kol uzunluğu 2,04 µm, kol oranı,6, kol indeksi 38,27, nisbi boyu 7,34 tür. Kromozom IV: Submedian (bölgeli) sentromerlidir. Total uzunluğu 5,6 µm, uzun kol uzunluğu 3,26 µm, kısa kol uzunluğu,90 µm, kol oranı,7, kol indeksi 36,82, nisbi boyu 7, dir. Kromozom V: Median (bölgeli) sentromerlidir. Total uzunluğu 4,85 µm, uzun kol uzunluğu 2,85 µm, kısa kol uzunluğu 2,00 µm, kol oranı,42, kol indeksi 4,23, nisbi boyu 6,68 dir. Kromozom VI: Median (bölgeli) sentromerlidir. Total uzunluğu 4,73 µm, uzun kol uzunluğu 2,83 µm, kısa kol uzunluğu,90 µm, kol oranı,48, kol indeksi 40,6, nisbi boyu 6,52 dir. Kromozom VII: Median (bölgeli) sentromerli olup türün en kısa kromozomudur. Total uzunluğu 4,36 µm, uzun kol uzunluğu 2,65 µm, kısa kol uzunluğu,7 µm, kol oranı,54, kol indeksi 39,22, nisbi boyu 6,0 dir. L. phaselitanus un karyotipinde kromozom tipleri, kromozom uzunlukları, satelit uzunluğu, kol oranları, kol indeksleri, nisbi boyları ve sentromer indeksleri Çizelge te detaylı olarak gösterilmiştir. 30

40 Çizelge L. phaselitanus un karyotipinde kromozom tipleri ve uzunlukları Kromozom No Total Uzunluk (C) Uzun Kolun Uzunluğu (L) Kısa Kolun Uzunluğu (S) Satelit (Sat) Kol Oranı r=l/s Kol İndeksi L=00.S/C Nisbi Boy I 6,4 3,64 2,77,3 43,2 8,83 m II 5,43 2,24,90,29,7 34,99 7,48 m sat III 5,33 3,29 2,04,6 38,27 7,34 m IV 5,6 3,26,90,7 36,82 7, Sm V 4,85 2,85 2,00,42 4,23 6,68 m VI 4,73 2,83,90,48 40,6 6,52 m VII 4,36 2,65,7,54 39,22 6,0 m Sentromer İndeksi 3

41 4. TARTIŞMA VE SONUÇ Çalışmamızda Lathyrus cinsine ait türlerin seçilmesinin sebepleri, ekonomik yönden önemli olması, ülkemizde bulunan bazı türlerin taksonomik açıdan problemli oluşu ve yapılan literatür taramasında bazı türlerin kromozom morfolojileri hakkında herhangi bir bilgiye rastlanmamış olmasıdır. Toplanan bitki örneklerinin teşhisinde Davis (970) in "Flora of Turkey" adlı eseri, Yamamoto vd. (984) ile Maxted ve Goyder (988) deki veriler esas alınmıştır. Araştırılan taksonların morfolojik özellikleri; bitki yüksekliği, yaprakçık sayısı, yaprakçık uzunluğu, yaprakçık genişliği, stipul uzunluğu, stipul genişliği, meyve uzunluğu, meyve genişliği, çiçek sayısı gibi morfolojik karakterler Davis (970), Yamamoto vd. (984) ile Maxted ve Goyder (988) deki verilerle karşılaştırılmıştır. Günümüzde kromozom çalışmaları çok değişik amaçlarla kullanılmakla birlikte taksonomik amaçlarla da kullanılmaktadır. Moore (968), taksonomide sadece A kromozomları ile ilgili özelliklerin kullanışlı bir karakter olduğunu ileri sürmüştür. Heywood (972), ise mayoz bölünmede kromozom yapısı ve davranışlarının, populasyonlar arası akrabalık ve populasyonların evrimlerinin anlaşılmasına yardımcı olabileceğini belirtmiştir. Bundan başka, Stebbins (97), kromozom sayısı ve morfolojisini anlayabilmek için karyotip analizlerin yapılması gerektiğini ve bir karyotipin; takımın kromozomlarının büyüklüğü, sentromerin pozisyonu, kromozomların nisbi büyüklüğü, temel kromozom sayısı, satelitlerin pozisyonu ve sayısındaki farklılıklar olmak üzere beş farklı karakterin kıyaslanması olduğunu bildirmektedir. Bu çalışmada, Moore (968) ve Stebbins (97) in belirttiği karakterler üzerinde durulmuş ve araştırılmıştır. Ancak Heywood (972) un belirttiği mayoz bölünme üzerinde durulmamıştır. Kromozomlarla çalışma yapılırken, yukarıda bahsedilen bütün bu karakterlerin incelenebilmesi için çok değişik yöntemler geliştirilmiştir. Bu yöntemlerin hepsinde ortak olan şey, hücre bölünmesi sırasında kromozomların istenen şekle gelmesini sağlayacak ön muamele çözeltilerinin kullanılmasıdır. Bunun için değişik araştırıcılar tarafından kolkisin, 8-Hidroksikinolin, α-monobromonaftalin ve paradiklorbenzen 32

42 gibi ön muamele çözeltileri kullanılmıştır. Rousi (96), kolkisinin kromozomları iyi ayırdığını, ancak kromozomların büzülmesine sebep olduğunu, bu nedenle bazı yapıların kaybolabileceğini ve 8-hidroksikinolin in ise kromozomlarda haç işareti şekillerini arttırdığından sentromer yerinin tespitinin zorlaştığını belirtmiştir. Bununla birlikte ön muamele çözeltisi olarak paradiklorbenzen kullanılmasının kromozomların çok iyi dağılmasını sağladığını, özellikle sekonder yapıları da iyi belirlediğini bildirmektedir. Ayrıca Elçi (982), α-monobromonaftalinin iyi bir ön muamele çözeltisi olduğunu, bunun yanı sıra paradiklorbenzen ile 3-4 saatlik bir ön muamelenin de başarılı sonuçlar verdiğini belirtmektedir. Sharma ve Gupta (982), Bazı Baklagil Ürünlerinde Karyotip Analizleri adlı çalışmalarında ön muamele çözeltisi olarak paradiklorbenzen ile 3-4 saat muameleden sonra kök uçlarını asetik alkolde (:3) 24 saat fikse edip feulgenle boyamışlardır. Yamamoto vd. (984) nin bazı Lathyrus türleri üzerinde yaptıkları karyotip çalışmalarında 8-hidroksikinolin çözeltisinde 3 saat ön muamele yaptıktan sonra fiksasyon işleminde asetik alkol (:3), boyama işleminde ise %2 lik asetik orsein kullanmışlardır. Roti-Michelozzi (986), Vicia villosa üzerinde yaptığı biyosistematik çalışmada ön muamele çözeltisi olarak %0,2 % 0,4 lük kolkisin ve α- monobromonaftalin kullanmıştır. Boyamada ise Gomori nin hematoksilin boyasını kullanmıştır. Araştırmamızda α-monobromonaftalin, 8-hidroksikinolin, paradiklorbenzen ve kolkisin denenmiş olup bunlardan paradiklorbenzen ile ön muamele yapıldığı zaman daha iyi sonuç alındığı gözlenmiştir. Böylece çalışmamızda Sharma ve Gupta (982) nın uyguladığı metot, tercih edilmiştir. Zeybek ve Baltepe (968) nin çalışmalarında bahsettikleri sellülaz ve pektinaz enzimleri ile pektik lamel ve sellüloz çeperin eritilmesine Lathyrus türleri ile yapılan çalışmada ihtiyaç duyulmamıştır. Bu durum hidroliz ile sağlanmaktadır. Hidroliz kromozomların boyanması ve gözleminde etkili bir faktördür. Hidroliz genellikle 60 C de N HCl ile yapılmakla birlikte, hidrolizin süresi çalışılan materyale göre değişmektedir. Araştırmamızda hidroliz süresinin türlere göre değiştiği görülmüş ve her tür için uygun hidroliz süresi tayin edilmiştir. 33

43 Hidroliz süresi bu çalışmada incelenen türler için 0 4 dakika arasında değişmektedir. Bunlardan başka tohumlardaki sert kabuk sebebiyle suyun tohum içerisine girmesi zorlaşmaktadır. Çimlendirme işlemini kolaylaştırma için tohum kabukları jilet yardımıyla çizilerek çimlenme sağlanmış, çimlenen tohumlarda kök uçları için uygun kesilme zamanının sabah 08:00 09:00 saatleri arasında olduğu belirlenmiştir. Ayrıca boyama işleminden çıkarılan kök uçlarının 5 dakika musluk suyunda bekletilmesinin boyamayı arttırdığı görülmüştür. Ayrıca bu çalışmada Çetin (2006) in çalışmasında belirttiği yöntem kullanılarak, kesilen kök uçlarının üzerine, köklerin jiletle parçalanması sırasında damlalık ile bir damla %2 lik aseto orsein boyası damlatılmış ve boyamanın daha da arttırılması sağlanmıştır. Bu araştırma sonucunda Lathyrus odoratus, morfolojik özellikleri bakımından Yamamoto vd. (984) nin incelediği iki L. odoratus populasyonunun morfolojik özellikleri ile karşılaştırılmıştır. Bitki yüksekliği araştırıcılar tarafından cm ve cm bulunmuş iken, araştırmamızda 70-5 cm, yaprakçık sayısı araştırıcılar tarafından er çift bulunmuş iken araştırmamızda da çift, yaprakçık uzunluğu araştırıcılar tarafından mm ve mm bulunmuş iken, araştırmamızda 0-80 mm, yaprakçık genişliği araştırıcılar tarafından mm ve -27 mm bulunmuş iken, araştırmamızda 5-40 mm, stipul uzunluğu araştırıcılar tarafından 9-26 mm ve -20 mm bulunmuş iken, araştırmamızda 2-22 mm, stipul genişliği araştırıcılar tarafından 3-6 mm ve 2-7 mm bulunmuş iken, araştırmamızda 4-7 mm, çiçek sayısı araştırıcılar tarafından her iki populasyonda 2-3 bulunmuş iken, araştırmamızda 2-4, meyve uzunluğu araştırıcılar tarafından mm ve mm bulunmuş iken, araştırmamızda mm, meyve genişliği araştırıcılar tarafından her iki populasyonda 6-0 mm bulunmuş iken araştırmamızda 0-5 mm olarak tespit edilmiştir. Çalışmamız sonucu L. odoratus un dış morfolojik özelliklerine ilişkin elde edilen bulguların Yamamoto vd. (984) ndeki bulgular ile karşılaştırılması Çizelge 4.. de gösterilmiştir. 34

44 Çizelge 4.. L. odoratus un dış morfolojik özelliklerine ilişkin bulguların Yamamoto vd. (984) ndeki bulgular ile karşılaştırılması L. odoratus Morfolojik Özellikler Çalışmamızda Yamamoto vd. (984)..populasyon Yamamoto vd. (984) 2.populasyon Bitki Yüksekliği (cm) Yaprakçık Sayısı (çift) Yaprakçık Uzunluğu (mm) Yaprakçık Genişliği (mm) Stipul Uzunluğu (mm) Stipul Genişliği (mm) Çiçek Sayısı Meyve Uzunluğu (mm) Meyve Genişliği (mm) Çalışmamızda elde edilen bulgulara göre, yaprakçık sayısı, stipul uzunluğu ve stipul genişliği karakterleri literatür ile yakınlık göstermekle birlikte, bitki yüksekliği, yaprakçık uzunluğu, yaprakçık genişliği, çiçek sayısı, meyve uzunluğu ve meyve genişliği karakterlerinde literatürden farklılıklar gözlenmiştir. Yaptığımız literatür taramasında türün kromozom sayısı bilinmesine rağmen karyotip analizleri ve kromozom morfolojileri üzerinde çalışmalara rastlanılmadığından, bu özellikler ilk defa çalışmamızda ortaya konmuştur ve bu konuda bir karşılaştırma yapılamamıştır. 2n=4 kromozomlu olan türün, I ve VII numaralı kromozomlarının median (bölgeli) sentromerli, diğer kromozomların ise submedian sentromerli olduğu gözlenmiştir. Türde satelit gözlenmemiştir. Lathyrus belinensis morfolojik özellikleri bakımından Maxted ve Goyder (988) ile karşılaştırıldığında bitki yüksekliği araştırıcılar tarafından cm bulunmuş iken, araştırmamızda cm, yaprakçık sayısı araştırıcılar tarafından çift bulunmuş iken, araştırmamızda da çift, yaprakçık uzunluğu araştırıcılar tarafından 5-65 mm 35

45 bulunmuş iken, araştırmamızda 0-55 mm, yaprakçık genişliği araştırıcılar tarafından 7-30 mm bulunmuş iken, araştırmamızda 3-20 mm, stipul uzunluğu araştırıcılar tarafından 5-5 mm bulunmuş iken, araştırmamızda da 5-5 mm, stipul genişliği araştırıcılar tarafından -3 mm bulunmuş iken, araştırmamızda -4 mm, çiçek sayısı araştırıcılar tarafından (-)3-5 bulunmuş iken, araştırmamızda -4, meyve uzunluğu araştırıcılar tarafından 8-35 mm bulunmuş iken, araştırmamızda 0-45 mm, meyve genişliği araştırıcılar tarafından 4-7 mm bulunmuş iken, araştırmamızda 3-5 mm olarak tespit edilmiştir. Çalışmamız sonucu L. belinensis in dış morfolojik özelliklerine ilişkin elde edilen bulguların Maxted ve Goyder (988) deki bulgular ile karşılaştırılması Çizelge de gösterilmiştir. Çizelge L. belinensis in dış morfolojik özelliklerine ilişkin bulguların Maxted ve Goyder (988) deki bulgular ile karşılaştırılması L. belinensis Morfolojik Özellikler Çalışmamızda Maxted ve Goyder, (988) Bitki Yüksekliği (cm) Yaprakçık Sayısı (çift) Yaprakçık Uzunluğu (mm) Yaprakçık Genişliği (mm) Stipul Uzunluğu (mm) Stipul Genişliği (mm) -4-3 Çiçek Sayısı -4 (-)3-5 Meyve Uzunluğu (mm) Meyve Genişliği (mm)

46 Çalışmamızda elde edilen bulgulara göre, yaprakçık sayısı, stipul uzunluğu ve stipul genişliği karakterleri literatür ile yakınlık göstermekle birlikte, bitki yüksekliği, yaprakçık uzunluğu, yaprakçık genişliği, çiçek sayısı, meyve uzunluğu ve meyve genişliği karakterlerinde, literatürden farklılıklar gözlenmiştir. Yaptığımız literatür taramasında cinsin kromozom sayısı bilinmesine rağmen, türün kromozom sayısı, karyotip analizleri ve kromozom morfolojileri üzerinde çalışmalara rastlanılmadığından, bu özellikler ilk defa çalışmamızda ortaya konmuştur ve bu konuda bir karşılaştırma yapılamamıştır. 2n=4 kromozomlu olan türün V numaralı kromozomu submedian sentromerli, diğer kromozomları ise median (bölgeli) sentromerlidir. Türde satelit gözlenmemiştir. Lathyrus clymenum morfolojik özellikleri bakımından Davis, (970) ile karşılaştırıldığında bitki yüksekliği araştırıcı tarafından cm bulunmuş iken araştırmamızda cm, yaprakçık sayısı araştırıcı tarafından 2-4 çift bulunmuş iken araştırmamızda da 2-4 çift, yaprakçık uzunluğu araştırıcı tarafından 5-50 mm bulunmuş iken araştırmamızda 3-37 mm, yaprakçık genişliği araştırıcı tarafından,5-7 mm bulunmuş iken araştırmamızda 2,5-8,5 mm, stipul uzunluğu ve genişliği araştırıcı tarafından verilmemiş ve stipul yapısı, ovate yada lanceolate daha çok semihastate şeklinde verilmiş iken, araştırmamızda stipul uzunluğu 4-7 mm, stipul genişliği 0,5-2 mm, çiçek sayısı araştırıcı tarafından -4 bulunmuş iken araştırmamızda da -4, meyve uzunluğu araştırıcı tarafından 60 mm bulunmuş iken araştırmamızda 37-6 mm, meyve genişliği araştırıcı tarafından (7-)9-0 mm bulunmuş iken araştırmamızda 8,5-0 mm olarak tespit edilmiştir. Çalışmamız sonucu L. clymenum un dış morfolojik özelliklerine ilişkin elde edilen bulguların Davis (970) teki bulgular ile karşılaştırılması Çizelge te gösterilmiştir. 37

47 Çizelge L. clymenum un dış morfolojik özelliklerine ilişkin bulguların Davis (970) teki bulgular ile karşılaştırılması L. clymenum Morfolojik Özellikler Çalışmamızda Davis (970) Bitki Yüksekliği (cm) Yaprakçık Sayısı (çift) Yaprakçık Uzunluğu (mm) Yaprakçık Genişliği (mm) 2,5-8,5,5-7 Stipul Uzunluğu (mm) 4-7 verilmemiş Stipul Genişliği (mm) 0,5-2 verilmemiş Çiçek Sayısı -4-4 Meyve Uzunluğu (mm) Meyve Genişliği (mm) 8,5-0 (7-)9-0 Çalışmamızda elde edilen bulgulara göre, yaprakçık sayısı ve çiçek sayısı literatür ile aynı olmasına rağmen bitki yüksekliği, yaprakçık uzunluğu, yaprakçık genişliği, meyve uzunluğu ve meyve genişliği karakterlerinde literatürden farklılıklar gözlenmiştir. Ayrıca literatürde verilmeyen stipul uzunluğu ve stipul genişliği ilk kez çalışmamız ile ortaya konulmuştur. Yaptığımız literatür taramasında türün kromozom sayısı bilinmesine rağmen karyotip analizleri ve kromozom morfolojileri üzerinde çalışmalara rastlanılmadığından, bu özellikler de ilk defa çalışmamızda ortaya konmuştur ve bu konuda bir karşılaştırma yapılamamıştır. 2n=4 kromozomlu olan türün IV ve VI numaralı kromozomunun median (bölgeli) sentromerli, diğer kromozomlarının ise submedian sentromerli olduğu, ayrıca türün I numaralı kromozomunun uzun koluna bağlı bir satelitin var olduğu görülmüştür. Lathyrus phaselitanus morfolojik özellikleri bakımından Davis (970) ile karşılaştırıldığında bitki yüksekliği araştırıcı tarafından m nin üzerinde bulunmuş iken, araştırmamızda cm, yaprakçık sayısı araştırıcı tarafından çift bulunmuş iken, araştırmamızda da çift, yaprakçık uzunluğu araştırıcı tarafından 38

48 5-35 mm bulunmuş iken, araştırmamızda 4-5 mm, yaprakçık genişliği araştırıcı tarafından 4-8 mm bulunmuş iken, araştırmamızda 4-7 mm, stipul uzunluğu ve stipul genişliği araştırıcı tarafından verilmemiş ve sadece stipul morfolojisinin ovate yada lanceolate olduğu verilmiş iken, araştırmamızda stipul uzunluğu 3-5, stipul genişliği -2 olarak bulunmuş, çiçek sayısı araştırıcı tarafından -2 bulunmuş iken, araştırmamızda da -2, meyve uzunluğu araştırıcı tarafından verilmemiş iken araştırmamızda 5-32 mm, meyve genişliği araştırıcı tarafından verilmemiş iken, araştırmamızda 3,5-5 mm olarak tespit edilmiştir. Çalışmamız sonucu L. phaselitanus un dış morfolojik özelliklerine ilişkin elde edilen bulguların Davis (970) teki bulgular ile karşılaştırılması Çizelge te gösterilmiştir. Çizelge L. phaselitanus un dış morfolojik özelliklerine ilişkin bulguların Davis (970) teki bulgular ile karşılaştırılması L. phaselitanus Morfolojik Özellikler Çalışmamızda Davis (970) Bitki Yüksekliği (cm) cm + Yaprakçık Sayısı (çift) Yaprakçık Uzunluğu (mm) Yaprakçık Genişliği (mm) Stipul Uzunluğu (mm) 3-5 verilmemiş Stipul Genişliği (mm) -2 verilmemiş Çiçek Sayısı -3-2 Meyve Uzunluğu (mm) 5-32 verilmemiş Meyve Genişliği (mm) 3,5-5 verilmemiş Çalışmamızda elde edilen bulgulara göre, yaprakçık sayısı literatür ile uygunluk göstermiş, fakat bitki yüksekliği, yaprakçık uzunluğu, yaprakçık genişliği ve çiçek sayısı gibi karakterlerde literatürden farklılıklar gözlenmiştir. Ayrıca literatürde 39

49 verilmeyen stipul uzunluğu, stipul genişliği, meyve uzunluğu ve meyve genişliği karakterleri ile ilgili bulgular ilk kez çalışmamızda ortaya konulmuştur. Yaptığımız literatür taramasında, cinsin kromozom sayısı bilinmesine rağmen, türün kromozom sayısı, karyotip analizleri ve kromozom morfolojileri üzerinde çalışmalara rastlanılmadığından bu özellikler de ilk kez çalışmamızda ortaya konmuştur ve bu konuda bir karşılaştırma yapılamamıştır. 2n=4 kromozomlu olan türün IV numaralı kromozomu submedian sentromerli, diğer kromozomları ise median (bölgeli) sentromerli bulunmuştur. Ayrıca türün II numaralı kromozomunun uzun koluna bağlı bir satelitin varlığı gözlenmiştir. Çalışmamızda, araştırılan dört taksonun dış morfolojik özellikleri birbirleri ile karşılaştırılmış olup Çizelge te gösterilmiştir. Çizelge L. odoratus, L. belinensis, L. clymenum ve L. phaselitanus un dış morfolojik özelliklerinin karşılaştırılması Morfolojik Özellikler L. odoratus L. belinensis L. clymenum L. phaselitanus Bitki Yüksekliği (cm) Yaprakçık Sayısı (çift) 2-4 Yaprakçık Uzunluğu (mm) Yaprakçık Genişliği (mm) ,5-8,5 4-7 Stipul Uzunluğu (mm) Stipul Genişliği (mm) , Çiçek Sayısı Meyve Uzunluğu (mm) Meyve Genişliği (mm) ,5-0 3,5-5 Çalışmamızda, araştırılan dört taksonun karyolojik özellikleri de birbirleri ile karşılaştırılmıştır. Çalışılan dört taksonda da kromozom sayısı 2n=4 olarak bulunmuştur. 40

50 L. odoratus ta I ve VII numaralı kromozomlar median (bölgeli) sentromerli, diğer kromozomlar ise submedian sentromerli olarak gözlenmiş, satelit ise gözlenmemiştir. Şekil 4.. L. odoratus un karyotipinde submedian sentromerli ve median (bölgeli) sentromerli kromozom sayıları Kromozom Sayısı Submedian Sentromerli Kromozom Sayısı Median (Bölgeli) Sentromerli Kromozom Sayısı 0 L. belinensis te V numaralı kromozom submedian sentromerli, diğer kromozomlar ise median (bölgeli) sentromerli olarak gözlenmiş, satelit ise gözlenmemiştir. Şekil L. belinensis in karyotipinde submedian sentromerli ve median (bölgeli) sentromerli kromozom sayıları Kromozom Sayısı Submedian Sentromerli Kromozom Sayısı Median (Bölgeli) Sentromerli Kromozom Sayısı 0 4

51 L. clymenum da IV ve VI numaralı kromozomların median (bölgeli) sentromerli, diğer kromozomların ise submedian sentromerli olduğu, ayrıca taksonun I numaralı kromozomunun uzun koluna bağlı bir satelitin var olduğu gözlenmiştir. Şekil L. clymenum un karyotipinde submedian sentromerli ve median (bölgeli) sentromerli kromozom sayıları Kromozom Sayısı Submedian Sentromerli Kromozom Sayısı Median (Bölgeli) Sentromerli Kromozom Sayısı 0 L. phaselitanus ta IV numaralı kromozomun submedian sentromerli, diğer kromozomların ise median (bölgeli) sentromerli olduğu, ayrıca taksonun II numaralı kromozomunun uzun koluna bağlı bir satelitin var olduğu gözlenmiştir. Şekil L. phaselitanus un karyotipinde submedian sentromerli ve median (bölgeli) sentromerli kromozom sayıları Kromozom Sayısı Submedian Sentromerli Kromozom Sayısı Median (Bölgeli) Sentromerli Kromozom Sayısı 0 42

52 Üzerinde çalışılan taksonların hepsinde toplam 2 adet submedian sentromerli kromozom, 6 adet median (bölgeli) sentromerli kromozom olduğu gözlenmiştir. Şekil Üzerinde çalışılan taksonlarda (L. odoratus, L. belinensis, L. clymenum, L. phaselitanus) görülen toplam submedian sentromerli ve median (bölgeli) sentromerli kromozom sayıları Kromozom Sayısı Submedian Sentromerli Kromozom Sayısı Median (Bölgeli) Sentromerli Kromozom Sayısı Üzerinde çalıştığımız bu dört taksonun karyolojik özelliklerinin detaylı karşılaştırması Çizelge da gösterilmiştir. 43

53 Çizelge Çalışmamızda elde edilen bulgulara göre, L. odoratus, L. belinensis, L. clymenum ve L. phaselitanus un karyolojik özelliklerinin karşılaştırılması Kromozm No Taksonun Adı Total Uzunluk (C) Uzun Kolun Uzunluğu (L) Kısa Kolun Uzunluğu (S) Satelit (Sat) Kol Oranı (r=l/s) Kol İndeksi (L=00.S/C) Nisbi Boy Sentromer İndeksi I II III IV V VI VII L. odoratus 7,49 4,49 3,00,49 40,05 8,72 m L. belinensis 6,56 3,70 2,86,29 43,59 8,98 m L. clymenum 7,22 3,68 2,3,4,72 29,50 0,22 Sm sat L. phaselitanus 6,4 3,64 2,77,3 43,2 8,83 m L. odoratus 6,66 4,73,93 2,45 28,97 7,75 Sm L. belinensis 5,88 3,47 2,4,43 40,98 8,05 m L. clymenum 6,62 4,72,90 2,48 28,70 9,37 Sm L. phaselitanus 5,43 2,24,90,29,7 34,99 7,48 m sat L. odoratus 6,38 4,44,94 2,28 30,40 7,43 Sm L. belinensis 5,20 3,8 2,02,57 38,84 7, m L. clymenum 5,76 4,06,70 2,38 29,5 8,5 Sm L. phaselitanus 5,33 3,29 2,04,6 38,27 7,34 m L. odoratus 6, 4,07 2,04,99 33,38 7, Sm L. belinensis 4,95 3,,84,69 37,7 6,77 m L. clymenum 5,36 3,8 2,8,45 40,67 7,58 m L. phaselitanus 5,6 3,26,90,7 36,82 7, Sm L. odoratus 5,70 3,73,97,89 34,56 6,64 Sm L. belinensis 4,8 3,06,75,74 36,38 6,58 Sm L. clymenum 4,3 2,93,20 2,44 29,05 5,84 Sm L. phaselitanus 4,85 2,85 2,00,42 4,23 6,68 m L. odoratus 5,45 3,6,84,96 33,76 6,34 Sm L. belinensis 4,64 2,76,88,46 40,5 6,35 m L. clymenum 3,40 2,03,37,48 40,29 4,8 m L. phaselitanus 4,73 2,83,90,48 40,6 6,52 m L. odoratus 5,3 2,84 2,29,24 44,63 5,97 m L. belinensis 4,48 2,75,73,58 38,6 6,3 m L. clymenum 2,83,80,03,74 36,39 4,00 Sm L. phaselitanus 4,36 2,65,7,54 39,22 6,0 m 44

54 Çalışmamızda incelenen taksonların, morfolojik özelliklerine ilişkin detaylı karşılaştırmalar Çizelge 4.7., Çizelge 4. 8., ve Çizelge da gösterilmiştir. Çizelge L. clymenum un morfolojik özelliklerine ilişkin bulguların, Davis (970), ve aynı seksiyonda (Sect: Clymenum) yer alan L. ochrus ile karşılaştırılması Taksonlar Morfolojik Özellikler L. clymenum L. clymenum L. ochrus L. ochrus Çalışmamızda Davis, (970) Davis, (970) Çetin, (2006) Bitki Yüksekliği (cm) Yaprakçık Sayısı (çift) (-3) -2 Yaprakçık Uzunluğu (mm) Yaprakçık Genişliği (mm) 2,5-8,5, Stipul Uzunluğu (mm) 4-7 verilmemiş verilmemiş 7-2 Stipul Genişliği (mm) 0,5-2 verilmemiş verilmemiş 6-8 Çiçek Sayısı -4-4 Meyve Uzunluğu (mm) Meyve Genişliği (mm) 8,5-0 (7-)

55 Çizelge L. odoratus ve L. belinensis in morfolojik özelliklerine ilişkin bulguların, Yamamoto vd. (984), Maxted ve Goyder (988) ve aynı seksiyonda (Sect: Lathyrus) yer alan diğer yakın taksonlarla karşılaştırılması Taksonlar L. odoratus L. belinensis L. tuberosus L. rotundifolius L. sylvestris L. odoratus L. odoratus L. belinensis L. tuberosus subsp. miniatus Çalışmamızda Çalışmamızda Davis (970) Davis (970) Davis (970) Yamamoto vd. Yamamoto vd. Maxted ve Genç (997) Morfolojik Özellikler (984).Populasyon (984) Goyder (988) 2.Populasyon Bitki Yüksekliği (cm) Yaprakçık Sayısı (çift) Yaprakçık Uzunluğu (mm) verilmemiş Yaprakçık Genişliği (mm) verilmemiş Stipul Uzunluğu (mm) verilmemiş -2 verilmemiş Stipul Genişliği (mm) verilmemiş gövde kadar genişlikte verilmemiş ,5-2 Çiçek Sayısı (-) Meyve Uzunluğu (mm) Meyve Genişliği (mm)

56 Çizelge L. phaselitanus un morfolojik özelliklerine ilişkin bulguların, Davis (970) ve aynı seksiyonda (Sect: Cicercula) yer alan diğer yakın taksonlarla karşılaştırılması Taksonlar L. phaselitanus L. phaselitanus L. annuus L. cicera L. sativus L. cassius L. L. marmoratus L. stenophyllus blepharicarpus Çalışmamızda Davis (970) Davis (970) Davis (970) Davis (970) Davis (970) Davis (970) Davis (970) Davis (970) Morfolojik Özellikler Bitki Yüksekliği (cm) cm verilmemiş (5-) verilmemiş Yaprakçık Sayısı (çift) verilmemiş verilmemiş Yaprakçık Uzunluğu (mm) (7-) (-50) 5-55 Yaprakçık Genişliği (mm) (-9) -9, ,5-3 0,5-2 Stipul Uzunluğu (mm) 3-5 verilmemiş verilmemiş verilmemiş -,5(-2) verilmemiş (-3) verilmemiş Stipul Genişliği (mm) -2 verilmemiş verilmemiş verilmemiş gövde kadar genişlikte gövde kadar verilmemiş genişlikte gövdeden daha verilmemiş geniş Çiçek Sayısı Meyve Uzunluğu (mm) 5-32 verilmemiş (-50) Meyve Genişliği (mm) 3,5-5 verilmemiş (7-)9-8-0,

57 Çizelge (devam) Taksonlar Morfolojik Özellikler Bitki Yüksekliği (cm) Yaprakçık Sayısı (çift) Yaprakçık Uzunluğu (mm) Yaprakçık Genişliği (mm) Stipul Uzunluğu (mm) Stipul Genişliği (mm) Çiçek Sayısı Meyve Uzunluğu (mm) Meyve Genişliği (mm) L. hirsutus Davis (970) genellikle verilmemiş verilmemiş ,5-7,5 L. chloranthus Davis (970) 7-70 verilmemiş verilmemiş verilmemiş L. lycicus Davis (970) verilmemiş verilmemiş 2-3(-6) 23 4,5 L. annuus Genç (997) , , L. cicera Genç (997) , L. sativus Genç (997) , L. stenophyllus Genç (997) L. hirsutus Genç (997) , L. chloranthus Genç (997) , ,5 48

58 Yapılan bu araştırma sonucunda dört taksonun morfolojik özellikleri ve karyotip analizleri ortaya konmuş ve taksonların kromozom karakteristiklerinin tanımları yapılmıştır. Bu tanımların daha sonra yapılacak olan floristik, monografik ve revizyon çalışmalarında yararlı olabilecekleri düşünülmüştür. Literatür taramamızda üzerinde çalıştığımız taksonların karyotip özelliklerine rastlanılmadığından, bu taksonların kromozom morfolojileri ve karyotip analizleri ilk defa çalışmamızda ortaya konmuştur. Sonuç olarak; cinsin ülkemizde yetişen taksonları üzerinde yapılacak biyosistematik çalışmaların, cinsin taksonomik problemlerinin çözümünde yardımcı olacağı kanaatine varılmıştır. 49

59 5. KAYNAKLAR Allkin, R., Goyder, D. J., Bisby, F. A., White, R. J., 986. Names and Synonyms Species and Subspecies in the Vicieae. Issue 3 Vicieae Database project, Experimental Taxonomic Information Products Publication, No:7, University of Southampton. Arzani, A., Karyotype Study in Some Lathyrus L. Accessions of Iran. Iranian Journal of Science & Technology, Transaction A, 30(A), Shiraz University. Badr, S. F., Karyotype Analysis and Chromosome Evolution in Species of Lathyrus (Fabaceae). Pakistan Journal of Biological Sciences, 0(), Başaran, U., Acar, Z., Önal Aşcı, Ö., Mut, H., Ayan, İ., Mürdümük (Lathyrus sp.) Türlerinin Önemi, Tarımda Kullanım Olanakları ve Zararlı Madde İçerikleri. OMÜ Zir. Fak. Dergisi, 22(), Battistin, A., Biondo, E., Coelho, L. G. M., 999. Chromosomal Characterization of Three Native and Cultivateted Species of Lathyrus L. in Southern Brazil. Genetics and Molecular Biology, 22(4), Bell, E. A., 964. Relevance of Biochemical Taxonomy to the Problem of Lathyrism Nature. 203: Broich, S. L., 989. Chromosome numbers of North American Lathyrus (Fabaceae). Madrono, 36(), Chrtkova, A., 983. Lathyrus nissolia subsp. futakii a New Species in Czechoslovakia, Folia Geobotanica et Phytotaxonomica, 8(), Çetin, T., Bazı Lathyrus L. Türlerinin Karyotip Analizleri. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 37s, Isparta. Darlington, C. D., Wylie, A. P., 955. Chromosome Atlas of Flowering Plants. George Allen and Unwin Ltd., Londra. P:55-56 Davis, P.H., 970. Flora of Turkey and East Aegean Island. Vol. 3, Edinburg University Press p Davis, P.H., 988. Flora of Turkey and East Aegean Island Vol. 0, Edinburg University Press p Doğan, A., Kence, A., Tığın, C., 992. Numerical Taxonomic Study on Turkish, Lathyrus (Leguminosae). Edinburg J. Bot. 49:

60 Ekim, T., Koyuncu, M., Vural, M., Duman, H., Aytaç, Z., Adıgüzel, N., Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı, s: 4-33, Ankara. Elçi, Ş., 964. Agropyron junceum (L.) P. B. subsp. Boreoatlanticum S. S. G. Agropyron elongatum (Host.) P. B. da ve Bunların Melezi (F ) ile Bu Melezin Amphidiploidlerinde Karyotiplerin Mukayeseli Analizleri. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, No:25, Ankara. Elçi, Ş., 966. Mitoz Kromozomlarının Tetkikinin Zor Olduğu Bazı Baklagil Bitkilerinde Kromozom Sayısı ve Karyotip Analizi için Elverişli Bir Metot. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, No:282, Ankara. Elçi, Ş., 982. Sitogenetikte Gözlemler ve Araştırma Yöntemleri. Fırat Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, Uğurel Matbaası, No:3, 66s. Elazığ. Ertekin, S. A., Saya, Ö., 996. Türkiye Florası İçin Yeni Bir Kayıt. Doğa Tr. J. of Botany, 5(), Evren, H., Şahin, A., Çobanoğlu, D., 994. Lathyrus nissolia L. (Fabaceae) nın Morfolojik ve Sitolojik Özellikleri. Tr. J. of Botany, 8, Genç, H., 997. Batı Akdeniz ve Güney Ege Bölgesinde Yetişen Bazı Lathyrus L. Türleri Üzerinde Sitotaksonomik Araştırmalar. Fırat Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 93s, Elazığ. Genç, H., Şahin, A., 200. Batı Akdeniz ve Güney Ege Bölgesinde Yetişen Bazı Lathyrus L. Türleri Üzerinde Sitotaksonomik Araştırmalar III. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 5(), Hammet K. R. W., Murray, B. G., Markham, K. R., Hallet, I. C., Osterloh, I., 996. New Interspecific Hybrids in Lathyrus (Leguminosa): Lathyrus annuus x L. hierosolymitanus. Botanical Journal of the Linnean Society, 22: Heywood, V. H., 972. Plant Taxonomy. Edward Arnold Ltd. London p Jackson, M. T., Yunus, A. G., 984. Variation in the Grass Pea (Lathyrus sativus L.) and Wild Species. Euphytica, 33: Kakoli, Kar., Sumitra, Sen., 99. A Comparative Karyological Study of Root and Embryo Tissue of a few Genera of Leguminosae Cytologia 56: Kence, A., Doğan, M., Tığın, C., 988. Türkiye deki Lathyrus L. (Leguminosae) Türlerinin Nümerik Taksonomi Metodu İle Sınıflandırılması. IX. Ulusal Biyoloji Kongresi, Genel Biyoloji, Nümerik Taksonomi ve Kantitatif Ekoloji Paneli Bildirileri. Cilt,, sayfa

61 Kesercioğlu, T., 985. Batı Anadolu da Bulunan ve Kültürü Yapılan Cucumis melo L. Formları Üzerinde Sitotaksonomik Araştırmalar. Doğa Bilim Dergisi, A2: Khwaja, H. I. T., 988. A New Interspecific Lathyrus Hybrid to Introduce the Yellow Flower Character In to Sweet Pea. Euphtica, 37: Klamt, A., Schifino-Wittmann, M. T., Karyotype Morphology and Evolution in some Lathyrus (Fabaceae) Species of Southern Brazil. Genetics and Molecular Biology, 23(2), Kupicha, F. K., 983. The Infrageneric Structure of Lathyrus. Notes R. B. G., Edinburg, 4(2), Levan, A., Fredga, K., Sandberg, A. A., 964. Nomenclature for Centromeric Position on Chromosomes. Hereditias, 52, Liston, A., Shmida, A., 987. Contributions to the Flora of Mount Hermon (Israel). I. Species with İnteresting Disjunct Distributions Kitaibelia balansae and Lathyrus roseus. Bot. Jahrb. Syst. 09(), Mantar N., Şahin A., Bağcı E., Çobanoğlu D., 200. Lathyrus annuus L. ve L. cicera L. (Fabaceae) nin Anatomisi, Morfolojisi ve Palinolojisi Üzerinde Bulgular. F.Ü. Fen ve Müh Bilimleri Derg., 3(2), Mantar, N., Genç, H., Şahin, A., Bağcı, E., Elazığ Yöresinde Yayılış Gösteren Lathyrus incospicuus L. ve Lathyrus vinealis Boiss & Noe in Morfolojik, Anatomik ve Palinolojik Özellikleri Üzerine Bir Araştırma. S.D.Ü. Fen Bilimleri Dergisi, 6(), Mantar, N., Bağcı, E., Şahin, A., Gür, N., Lathyrus sativus L. ve Lathyrus hirsutus L. (Fabaceae) Türleri Üzerinde Morfolojik, Palinolojik ve Anatomik Bir Çalışma. F.Ü. Fen ve Müh. Bilimleri Dergisi, 5(3), Maxted, N., Goyder, D. J., 988. A New Species of Lathyrus (Leguminosae, Papilionodeae) from Turkey. Kew Bulletin, 43(4), Maxted, N., 993. Notes on Lathyrus hirticarpus from Syria. Edinburg J. Bot. 50(), Meikle, D. D., 977. Lathyrus to Flora of Cyprus The Bentham- Moxon Trust Royal Botanic Gardens, Kew. p Moore, D. M., 968. The Karyotype in Taxonomy "Modern Methods in Plant Taxonomy" Academic Press., p.58-75, London. Murray, G. B., Hammett, R. K. W., 989. Lathyrus chloranthus, L. chrysanhus: A new Interspecific hybrid. Botanical Gazette: 50(4),

62 Özban, N., Özmutlu, Ö., 99. Mikropreparasyon Yöntemleri. İ.Ü. Fen Fakültesi Yayınları, No: 22, s , İstanbul. Özcan, M., Hayırlıoğlu-Ayaz, S., İnceer, H., Karyotype Analysis of some Lathyrus L. Taxa (Fabaceae) from North-Eastern Anatolia. Acta Bot. Gallica, 53(3), Özhatay, N., 986. Kuzey Anadolu da yetişen Allium Türleri ve Bunların Kromozom Sayıları. Doğa Türk Biyoloji Dergisi, 0(3), Öztürk, A., Fischer, M. A., 982 Karyosystematics of Veronica sect. Beccabunga (Scrophulariaceae) with Special Referance to the Taxa in Turkey Pl. Syst. Evol. 40, Roti-Michelozzi, G., 986. Biosystematic studies on the Vicia villosa Complex in Europe. Candollea, 4: Rousi, A., 96. Cytotaxonomical Studies on Vicia cracca L. and V. tenuifolia Roth. I. Chromosome Numbers and Karyotype Evolution. Hereditias, 47: 8-0 Seijo, J. G., Fernandez, A., Karyotype Analysis and Chromosome Evolation in South American Species of Lathyrus (Leguminosae). American Journal of Botany, 90: Sharma, P. C., Gupta, P. K., 982. Karyotypes in Some Pulse Crops. The Nucleus, 25(3), Stebbins, G. L., 97. Chromosomal Evolution in Higher Plants. Edward Arnold Ltd., London, p Şahin, A., Altan, Y., 990. Türkiye nin Bazı Lathyrus L. Türleri Üzerinde Sitotaksonomik Araştırmalar. Doğa J. Of Botany, 5, Şahin, A., Babaç, M. T., 990. Doğu ve Güneydoğu Anadolu da Yetişen Bazı Vicia L. Türleri Üzerinde Sitotaksonomik Araştırmalar I. Doğa Tr. J. of Botany 4, Şahin, A., 993. Türkiye nin Bazı Lathyrus L. Türleri [ L. rotundifolius Willd., subsp. miniatus (Bieb. ex Stev.) Davis, L. cassius Boiss., L. cicera L., L. aphaca var. modestus P.H. Davis ] nin Karyotip Analizleri I. Doğa Tr. J. of Botany, 7: Şahin, A., Babaç, M. T., 995. Doğu ve Güneydoğu Anadolu da Yetişen Bazı Vicia L. Türleri Üzerinde Sitotaksonomik Araştırmalar II. Doğa Tr. J. of Botany, 9,

63 Şahin, A., Çobanoğlu, D., Gür, N., 996. Vicia caeserea Boiss.& Bal. (Fabaceae) nın Morfolojik Karyolojik ve Palinolojik Özellikleri. Tr. J. of Botany, 20, Şahin, A., Genç, H., Bağcı, E., 998. Cytotaxonomic Investigations on Some Lathyrus Species Growing In the Western Mediterranean and Southern Aegean Regions In Turkey. Acta Botanica Hungarica, 4(-4), pp Şahin, A., Genç, H., Bağcı, E., Cytotaxonomic Investigations on Some Lathyrus Species Growing in the Eastern Mediterranean and Southern Aegean Regions. Acta Botanica Gallica, 47(3), Tabur, S., Civelek, Ş., Bağcı, E., Cytotaxonomic Studies On Some Vicia L. Species Groving in Eastern Mediterranean and Soutern Aegean Regions I. Acta Bot. Gallica, (2), Tabur, S., Civelek, Ş., Bağcı, E., Cytotaxonomic Studies On Some Vicia L. Species Groving in Eastern Mediterranean and Soutern Aegean Regions II, Acta Bot. Hungarica 44 (-2), Tutin, T. G. et al., 98. Flora Europea. Vol. 2. Cambridge Univ. Pres p Ünal, F., 200. The Karyotype Analysis of Some Species Belong to Lathyrus L. (L. digitatus[bieb.]fiori, L. gmelinii Fritsch and L. laevigatus [Waldst. & Kit.]Gren.). Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 4(3), Yamamoto, K., Fujiwara, T., Blumenreich, I., 984. Karyotypes and Morphological Characteristics of Some Species in the Lathyrus L. Japan J. Breed, 34, Zeybek, N., Baltepe, Ş., 968. Kawano Metoduna Göre Pektinaz ve Sellulaz Enzimleri Tatbik Ederek Orsein ile Ezme Preparatlar Hazırlanması. Türk Biyoloji Dergisi, 8(), Zhoo, Cx., Lo, X., Yang, G. F., 984. Karyotype Analysis in Vicia noena and Lathyrus sativus Zhangguo, Caoyuan, Grassland of China, 4,

64 ÖZGEÇMİŞ Adı Soyadı : Bekir YILDIRIM Doğum Yeri ve Yılı : Erdemli / MERSİN Medeni Hali Yabancı Dili : Evli : İngilizce Eğitim Durumu Lise : Erdemli Lisesi / MERSİN Lisans : SDÜ. Burdur Eğitim Fakültesi Fen Bilgisi Eğitimi ABD Yüksek Lisans: SDÜ. Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji ABD Çalıştığı Kurumlar : Memur (S.D.Ü. Araştırma ve Uygulama Hastanesi) : Fen ve Teknoloji Öğretmeni (Muğla Milas Kıyıkışlacık İ.Ö.O.) 2006 Halen görevde: Fen ve Teknoloji Öğretmeni (Isparta Gönen Gölbaşı İ.Ö.O.) 55