İR BAKIR - ÇİNKO MADENİ YERALTI İŞLETMESİ PROJESİ PROJE TANITIM DOSYASI SRK DANIŞMANLIK VE MÜHENDİSLİK A.Ş.

Transkript

1 İR BAKIR - ÇİNKO MADENİ YERALTI İŞLETMESİ PROJESİ PROJE TANITIM DOSYASI SRK DANIŞMANLIK VE MÜHENDİSLİK A.Ş. ANKARA TEMMUZ 2018

2 PROJE SAHİBİNİN ADI ÇAYELİ BAKIR İŞLETMELERİ A.Ş. ADRESİ TELEFON VE FAKS NUMARALARI e-posta PROJENİN ADI PROJENİN BEDELİ PROJE İÇİN SEÇİLEN YERİN AÇIK ADRESİ: (İLİ, İLÇESİ, BELDESİ, MEVKİİ) PROJENİN ÇED YÖNETMELİĞİNDEKİ YERİ PROJENİN NACE KODU RAPORU HAZIRLAYAN KURULUŞUN / ÇALIŞMA GRUBUNUN ADI ADRESİ TELEFON VE FAKS NUMARALARI Madenli Beldesi, Çayeli / RİZE Tel: (0 464) GSM: (0 530) Fax: (0 464) ozenh@fqml.com IR Bakır, Çinko Madeni Yeraltı İşletmesi Projesi ,00 TL Rize ili, Çayeli ilçesi, Merkez köyü tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Çevresel Etki Değerlendirme Yönetmeliği Ek-II, Madde 49 (a) Madenlerin çıkarılması (Ek-1 listesinde yer almayanlar) Bakır Madenciliği Kurşun, Çinko ve Kalay Madenciliği SRK Danışmanlık Ve Mühendislik A.Ş. Yeterlik No:29 Turan Güneş Bulvarı, No: 86/3, Yıldız/Ankara Tel: (0 312) Fax: (0 312) RAPOR SUNUM TARİHİ 18 i

3 İÇİNDEKİLER PROJENİN TEKNİK OLMAYAN ÖZETİ... vi BÖLÜM I. PROJENİN ÖZELLİKLERİ... 1 a. Projenin ve Yerin Alternatifleri (Proje Teknolojisinin ve Proje Alanının Seçilme Nedenleri)... 1 b. Projenin İş Akım Şeması, Kapasitesi, Kapladığı Alan, Teknolojisi, Çalışacak Personel Sayısı... 1 b.1 Projenin Tanımı ve Amacı... 1 b.2 Projenin İş Akış Şeması... 5 b.3 Projenin Kapasitesi... 5 b.4 Projenin Kapladığı Alan... 6 b.5 Üretim Teknolojisi... 9 b.6 Çalışacak Personel Sayısı c. Doğal Kaynakların Kullanımı (Arazi Kullanımı, Su Kullanımı, Kullanılan Enerji Türü vs.) d. Atık Miktarı (Katı, Sıvı, Gaz vb.) ve Atıkların Kimyasal, Fiziksel ve Biyolojik Özellikleri e. Kullanılan Teknoloji ve Malzemelerden Kaynaklanabilecek Kaza Riski BÖLÜM II. PROJENİN YERİ VE ETKİ ALANININ ÇEVRESEL ÖZELLİKLERİ. 30 a. Mevcut Arazi Kullanımı ve Kalitesi (Tarım Alanı, Orman Alanı, Planlı Alan, Su Yüzeyi vb.) a.1 Tarım Alanları a.2 Orman a.3 Planlı Alanlar a.4 Su Yüzeyi ve Su Kullanımı a.5 Yerleşim Birimleri ve Nüfus a.6 Ekonomi a.7 Meteoroloji a.8 Flora a.9 Fauna a.10 Jeoloji a.11 Depremsellik b. Ek-5 deki Duyarlı Yöreler Listesi Dikkate Alınarak Korunması Gereken Alanlar BÖLÜM III. PROJENİN İNŞAAT VE İŞLETME AŞAMASINDA ÇEVRESEL ETKİLER VE ALINACAK ÖNLEMLER ii

4 TABLOLAR DİZİNİ Tablo I.1: Kullanılacak Araç ve Ekipmanlar ile Çalışma Süreleri Tablo I.2: İstihdam Durumu Tablo I.3: Yeraltı Üretim Bilgileri Tablo I.4: Yükleme, Boşaltma ve Taşımada Çıkan Toz Emisyon Miktarı Tablo I.5: Yakıt Kullanımından Kaynaklanacak Emisyonlar Tablo I.6: Araç ve Ekipmanların Ses Gücü Düzeyleri Tablo I.7: Ses Gücü Düzeylerinin Oktav Bantlarına Dağılımı Tablo I.8: Çeşitli Mesafelerde Frekans Bazında Ses Basıncı Düzeyleri Tablo I.9: Çeşitli Mesafelerde Frekans Bazında Meydana Gelen Atmosferik Yutum Değerleri Tablo I.10: Nihai Ses Basınç Düzeyleri Tablo I.11: Ses Düzeyleri Tablo I.12: Maden ve Taş Ocakları ile Benzeri Alanlarda Patlama Nedeniyle Oluşacak Titreşimlerin En Yakın Çok Hassas Kullanım Alanının Dışında Yaratacağı Zemin Titreşimlerinin İzin Verilen En Yüksek Değerleri (ÇGDYY, Ek VII Tablo-6) Tablo II.1: Proje Sahasına Yakın Yerleşim Birimleri ve 2011 Nüfus Değerleri (TÜİK,2017) Tablo II.2: Çayeli İlçesi Sosyo-Ekonomik Göstergeleri (DPT, 2004) Tablo II.3: MGM Rize Meteoroloji İstasyonunun Özellikleri Tablo II.4: Rize Meteoroloji İstasyonu Günlük En Yüksek Yağış Değerleri ( ) 38 Tablo II.5: Rize Meteoroloji İstasyonu Sayılı Günler Verileri ( ) Tablo II.6: Rize Meteoroloji İstasyonu Yönlere Göre Toplam Esme Sayıları ( ) Tablo II.7: Rize İli Orman Varlığı (OGM, 2010) Tablo III.1: Tesis Etki Alanında Uzun Vadeli, Kısa Vadeli Sınır Değerler ve Kademeli Azaltım Tablosu iii

5 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil I.1: Yerbulduru Haritası... 3 Şekil I.2: Topoğrafik Harita Üzerinde Ruhsat Sahası ve Proje Alanı Gösterimi... 4 Şekil I.3: İş Akım Şeması... 5 Şekil I.4: Çayeli Maden İşletmeleri Yerleşim Planı... 8 Şekil I.5: Kapalı İşletme Yöntemi Şekil I.6: Yeraltı Üretim Planı Şekil I.7: Yeraltı Üretim Kesitleri Şekil I.8: Patlatma Paterni Şekil I.9: Mesafeye Bağlı A Ağırlıklı Ses Basıncı Seviyeleri Şekil II.1: Proje Alanı ve Çevresinde Mevcut Yerleşimler ve Yükseklikler Şekil II.2: Proje Alanının Google Earth Görüntüsü Üzerinde Gösterimi Şekil II.3: Ordu- Trabzon- Rize Giresun- Gümüşhane- Artvin Planlama Bölgesi Çevre Düzeni Planı Üzerinde Proje Alanı Gösterimi Şekil II.4: Bölgede Bulunan Meteoroloji İstasyonları ve Proje Sahasının Konumu (Google, 2018) Şekil II.5: Rize Meteoroloji İstasyonu Basınç Değerleri ( ) Şekil II.6: Rize Meteoroloji İstasyonu Aylık Sıcaklık Değerlerinin Karşılaştırılması ( ) Şekil II.7: Rize Meteoroloji İstasyonu Aylık Toplam Yağış Değerleri ( ) Şekil II.8: Rize Meteoroloji İstasyonu Ortalama Bağıl Nem Değerleri ( ) Şekil II.9: Buharlaşma Değerleri ( ) Şekil II.10: Rize Meteoroloji İstasyonu Yıllık Esme Sayısına Göre Rüzgar Diyagramları 41 Şekil II.11: Jeolojik Harita Şekil II.12: Saha Plan Görüntüsü Şekil II.13: Rize İli Deprem Haritası (deprem.gov.tr) Şekil II.14: Koruma Alanları iv

6 EKLER DİZİNİ Ek 1: Ruhsat Fotokopisi Ek 2: Kurum Görüşleri Ek 3: 1/ Ölçekli Topografik Harita ve Proje Sahası Koordinatları Ek 4: İR Ruhsat No lu Sahaya Yönelik Jeoteknik Rapor Ek 5: Meteorolojik Veri Ek 6: Flora ve Fauna Listeleri v

7 PROJENİN TEKNİK OLMAYAN ÖZETİ Çayeli Bakır İşletmeleri A.Ş yılından bu yana Rize ili, Çayeli İlçesi, Madenli beldesi sınırları içinde üretim faaliyetinde olan işletmede yer altı madencilik yöntemi ile yılda yaklaşık 1,2 milyon ton cevher üretmektedir. Cevher, öğütme ve flotasyon prosesi ile bakır (Cu) ve çinko (Zn) ara mamulü (konsantresi) olarak zenginleştirilmektedir. Konsantre, kamyonlar vasıtasıyla yaklaşık 25 km uzaklıkta Rize deki RiPort tesislerine taşınıp buradan gemilere yüklenerek yurtdışına ihraç edilmektedir (SRK, 2003). Proje konusu faaliyet ile ÇBİ tarafından yine Rize ili, Çayeli İlçesi, Madenli Beldesi sınırlarında, mevcut maden ve tesislere komşu olan İR ruhsat numaralı işletme ruhsatı sınırları içinde yeraltı madencilik metodu ile bakır ve çinko cevheri çıkarılması, çıkarılacak madenin ÇBİ nin anılan yerde kurulu, mevcut entegre tesislerinde zenginleştirilmesi hedeflenmektedir. Çayeli Bakır İşletmeleri tarafından ruhsat sahasında yürütülen rezerv geliştirme faaliyetleri kapsamında yapılan çalışmalar neticesinde tespit edilen ortalama % 3,5 bakır ve %5,0 çinko tenörlü cevherin ton/yıl olarak çıkarılması planlanmaktadır. Proje kapsamında Proje Alanı olarak belirlenen 58,95 ha alan İR ruhsat sahası sınırları dahilindedir. İR numaralı işletme ruhsatı Ek 1 de sunulmuştur. Proje ile planlanan yeraltı maden işletmesi, ÇBİ tarafından halihazırda işletmede olan yeraltı galerilerinden açılacak bir ulaşım galerisi ile ulaşılacaktır. Proje Alanı olarak belirlenen alanda (yüzeyde) herhangi bir faaliyet yapılmayacaktır. Söz konusu alan tapulu tarım alanı olarak tanımlanmakta olup, Madenli Belediyesi mücavir alan sınırları dahilindedir. Yeraltı üretim faaliyetleri arakatlı dolgulu yeraltı üretim yöntemi ile gerçekleştirilecektir. Yeraltında üretim patlatma yapılarak malzemenin gevşetilmesi, gevşeyen malzemenin kamyonlara yüklenerek yeraltı nakliyesi ile ÇBİ işletmesinde mevcut istihraç kuyusuna taşınması ve oradan da yüzeye çıkarılması şeklinde yürütülecektir. Yeraltında açılacak olan boşlukların geri dolgu işlemlerinde açılan galerilerden çıkan pasa malzeme kullanılacaktır. Yeraltı patlatma faaliyetlerinde patlayıcı madde olarak ANFO kullanılacak, hazırlanan patlatma paterni doğrultusunda açılacak patlayıcı deliklerine doldurulacak patlayıcı madde mili saniye gecikmeli elektriksiz (nonel) kapsüller kullanılarak gerçekleştirilecektir. Patlayıcı madde ÇBİ tarafından kullanılan patlayıcı deposundan sağlanacaktır. vi

8 Galerilerde tahkimat, çelik tel donatılı veya hasır ile tatbik edilecek püskürtme beton (Shotcrete) ve kaya saplamaları ile sağlanacaktır. Yeraltı işletmesinde havalandırma, havalandırma kuyuları ve fanlar yardımıyla sağlanacaktır. Yeraltı işletmelerinde cevher üretimimin tamamlandığı galeriler dolgu malzeme ile doldurulacaktır. Üretim galerilerinin geri doldurulması sayesinde duraylı bir zemin elde edilecek ve tasman oluşumu engellenecektir. Dolgu sayesinde zemin duraylılığı sağlanacak ve böylece diğer üretim katlarında güvenilir şartlarda üretimin sürdürülebilecektir. Proje kapsamında gerekli su ihtiyaçları ÇBİ tarafından halihazırda kullanılmakta olan kuyulardan karşılanacaktır. Projede 12 kişiye istihdam sağlanması planlanmaktadır. Personelin ihtiyacı olacak içme suyu damacanalar ile satın alınmak suretiyle karşılanacaktır. Atıksular ise ÇBİ nin mevcut atıksu arıtma sisteminde bertaraf edilecektir. Proje kapsamında oluşacak atıklar mevzuat hükümleri doğrultusunda hali hazırda başarılı bir şekilde yürütülen atık yönetimi prosedürleri çerçevesinde yönetilecektir. Sahada sürdürülecek madencilik çalışmalarından önce 2872 sayılı Çevre Kanunu ve ilgili Yönetmelikler ile diğer mevzuat kapsamında çevrenin korunması ve kirliliğin önlenmesi için gerekli her türlü izin alınacaktır. Herhangi bir akarsuya döküntü ve doğrudan deşarj yapılmayacak, akarsu akış veya yönlerine zarar verilmeyecektir. Söz konusu proje için 2013 yılında ÇED Yönetmeliği kapsamında Proje Tanıtım Dosyası hazırlanmış ve Rize İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü tarafından projeye tarih ve 1474 sayılı yazı ile ÇED Gerekli Değildir kararı verilmiştir (Ek 2). Geçen süreçte proje ile ilgili olarak herhangi bir faaliyete başlanılmadığından, ÇED Yönetmeliği 17. Maddesi 3. Bendinde ÇED Gerekli Değildir kararı verilen proje için beş (5) yıl içinde mücbir sebep bulunmaksızın yatırıma başlanmaması durumunda ÇED Gerekli Değildir kararı geçersiz sayılır hükmü gereğince sözkonusu karar geçerliliğini yitirmiştir. Bu nedenle proje kapsamında planlanan yeraltı madencilik faaliyetleri için ÇED Yönetmeliği kapsamında bu rapor hazırlanmıştır. Proje ile planlanan faaliyetler, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren ÇED Yönetmeliğinin Ek-II Madde 49 (a) bendi kapsamında değerlendirilmiştir. Bu rapor ÇED Yönetmeliğinin Ek-IV ünde yer verilen format doğrultusunda hazırlanmıştır tarih ve sayılı Yeterlik Belgesi Tebliği Madde 9, 3 bendi gereği Proje Tanıtım Dosyası hazırlanması aşamasında faaliyet yerini incelemek üzere tarihinde saha gezisi gerçekleştirilmiştir. vii

9 Planlanan madencilik çalışmaları sırasında madencilik faaliyetleri ile doğrudan alakalı olarak aşağıda sıralanan kanun ve yönetmeliklerin hükümlerine uyulacaktır: tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelik tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Çevre Denetimi Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren 2872 sayılı Çevre Kanunu tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Çevre İzin ve Lisans Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Egzoz Gazı Emisyonu Kontrolü ile Benzin ve Motorin Kalitesi Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik viii

10 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Atık Yönetimi Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Karayolları Trafik Kanunu tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Lağım Mecrası İnşaası Mümkün Olmayan Yerlerde Yapılacak Çukurlara Ait Yönetmelik tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Maden Kanunu tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Madencilik Faaliyetleri İzin Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren 4342 sayılı Mera Kanunu tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu tarih ve 9402 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren 6831 sayılı Orman Kanunu tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Toprak Kirliliğinin Kontrolü ve Noktasal Kaynaklı Kirlenmiş Sahalara Dair Yönetmelik tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunu ix

11 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Yeraltı Sularının Kirlenmeye ve Bozulmaya Karşı Korunması Hakkında Yönetmelik tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren Maden İşyerlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanıp, tarihinde yürürlüğe giren Maden Atıkları Yönetmeliği ve diğer ilgili mevzuatlar çerçevesinde çalışmalar sürdürülecektir. Maden Atıkları Yönetmeliğinin uygulanmasına ilişkin olarak tarihinde Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü tarafından yayımlanan açıklamalar çerçevesinde proje kapsamında üretime hemen başlanmayacağı, mevcut üretim yapılan madenden yeraltından sürülecek bir galeri ile ileriye dönük olarak üretim planlaması yapılacağından dolayı ve 3213 sayılı Maden Kanunun 7. Maddesi kapsamında alınması zorunlu izinlerden olan ÇED kararının süreleri dikkate alınarak ve en önemlisi üretim aşamasında projede yüzeye çıkarılacak yönetmelik kapsamında yer alan her hangi bir maden atığı oluşmayacağından bu aşamada Maden Atık Yönetim planı hazırlanmamış olup, üretime geçmeden önce sözkonusu Plan hazırlanarak İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğüne sunulacaktır. x

12 BÖLÜM I. PROJENİN ÖZELLİKLERİ a. Projenin ve Yerin Alternatifleri (Proje Teknolojisinin ve Proje Alanının Seçilme Nedenleri) Proje ile ilgili alternatifler aşağıda, teknoloji alternatifi ve yer alternatifi olarak değerlendirilebilir. Teknoloji Alternatifi Madencilik projelerinde üretim yöntemini; jeolojik ve fiziksel özellikler, cevher ve arazinin durumu ekonomik boyutu ile de birleşerek belirler. Bu aşamada, madenin üretim yöntemi, üretim yöntemine göre ocak tasarımı ve diğer aktiviteler belirlenir. Madencilik yöntemleri, cevherin durumu ve jeolojik duruma göre madencilik üretim yöntemlerinden yeraltı işletme yönteminin uygun olduğu tespit edilmiş ve üretim şekline karar verilmiştir. Yer Alternatifi Madenler bulunduğu yerde üretilir. Bu nedenle yapılacak olan üretim için bir yer alternatifi yoktur. Proje kapsamında çalışma alanı olarak belirlenen 58,95 ha alan üzerinde yüzeyde herhangi bir madencilik kazısı faaliyeti yapılmayacaktır. Cevhere ÇBİ nin mevcut yeraltı işletmesinden galerilerden açılacak 5m x 5m lik galeri ile ulaşılacaktır. İşletmede ÇBİ Bakır İşletmelerinin mevcut üniteleri kullanılacak olup, bu kapsamda herhangi bir yerseçimi çalışması yapılması söz konusu değildir. b. Projenin İş Akım Şeması, Kapasitesi, Kapladığı Alan, Teknolojisi, Çalışacak Personel Sayısı b.1 Projenin Tanımı ve Amacı Proje ile, İR ruhsat numaralı sahadan yeraltı madencilik metodu ile bakır, çinko cevherlerinin çıkarılması ve ÇBİ nin mevcut cevher işleme tesisinde zenginleştirilmesi ve ekonomiye kazandırılması planlanmaktadır. Mevcut Durum Çayeli Bakır İşletmeleri A.Ş. (bundan sonra ÇBİ olarak anılacaktır) 1994 yılından bu yana Rize ili, Çayeli ilçesi, Madenli beldesi sınırları içinde, İR 7540 numaralı ruhsat 1

13 sahasında faaliyette olan işletmede yeraltı madencilik yöntemi ile cevher üretmektedir. İşletme Rize ili, Madenli belde merkezine 0,5 km ve Çayeli ilçe merkezine 8 km uzaklıktadır. Projenin yer bulduru haritası üzerindeki gösterimi Şekil I.1 de verilmiştir. Madenden çıkarılan cevher, öğütme ve flotasyon prosesi ile bakır (Cu) ve çinko (Zn) konsantresi olarak zenginleştirilmekte ve kamyonlar vasıtasıyla yaklaşık 25 km uzaklıkta bulunan Rize RiPort tesislerine taşınmaktadır. Buradan da gemilere yüklenerek yurtdışına ihraç edilmektedir. Yeraltı madeninde yıllık ton tüvenan cevher üretimi ve bunun tesiste işlenmesiyle ton bakır konsantresi ve ton çinko konsantresi üretim kapasitesi mevcuttur. Planlanan Faaliyetler Bu rapora konu planlanan faaliyet ile, mevcut maden ve tesislere komşu olan İR numaralı işletme ruhsatı sınırları içinde yeraltı madencilik metodu ile bakır, çinko cevheri çıkarılması ve çıkarılacak madenin mevcut ÇBİ tesislerinde zenginleştirilmesi hedeflenmektedir. Topoğrafik harita üzerinde ruhsat sahası ve Proje alanı gösterimi Şekil I.2 de verilmiştir. Proje alanına ait koordinatlar Ek 3 de sunulmaktadır. 2

14 Şekil I.1: Yerbulduru Haritası 3

15 Şekil I.2: Topoğrafik Harita Üzerinde Ruhsat Sahası ve Proje Alanı Gösterimi 4

16 b.2 Projenin İş Akış Şeması Proje ile planlanan faaliyetler, cevherin yeraltı madencilik metodu ile çıkarılması ve mevcut tesislerde zenginleştirmesidir. Planlanan prosese ait iş akım şeması Şekil I.3 de verilmiştir. Şekil I.3: İş Akım Şeması b.3 Projenin Kapasitesi Çayeli Bakır işletmeleri tarafından bölgede yürütülen rezerv geliştirme faaliyetleri kapsamında yapılan çalışmalar neticesinde proje sahasında ortalama tenörleri % 3,5 Cu ve %5,0 Zn olan ton görünür cevher rezervi belirlenmiştir. Proje ile yılda ton bakır-çinko cevheri çıkarılması planlanmaktadır. Üretim faaliyetleri yılda 12 ay, ayda 25 gün, günde 10 saat çalışılarak gerçekleştirilecektir. 5

17 b.4 Projenin Kapladığı Alan Proje alanı İR ruhsat sahasının işletme izin alanı olarak belirlenen 58,95 ha kısmın izdüşümünde yer alacaktır. Çayeli Bakır İşletmeleri Maden Sahası yerleşimi ile Proje sahasının (İR ) konumu Şekil I.4 de verilmektedir. İşletme izin alanı olarak belirlenen alan dahilinde ancak sadece rezervin bulunduğu küçük bir alanla sınırlı olarak yeraltında üretim faaliyetleri yürütülecek olup, yüzeyde herhangi bir ünite yer almayacaktır. Madene ulaşım mevcut üretim galerilerinden açılacak yeni bir ulaşım galerisi ile sağlanacaktır. İR nolu yeraltı işletmesi ÇBİ üretimi devam eden yeraltı işletmesinin devamı olarak planlanmaktadır. Bu alanda üretilecek cevher yeraltı kamyonları ile Çayeli Bakır İşletmeleri yeraltı portalına taşınacak buradan tesiste zenginleştirilmek üzere cevher hazırlama ünitelerine aktarılacaktır. Yeraltı işletmesi için yer yüzeyinde gerekli tüm üniteler Çayeli Bakır İşletmeleri Tesislerinden karşılanacak, söz konusu proje alanında yüzeyde herhangi bir ünite bulunmayacaktır. Çayeli Bakır İşletmeleri yerleşim planı Şekil I.4 de verilmiştir. Yeraltı madencilik faaliyetlerinin yürütülmesi planlanan alan yüzeyde Madenli Beldesi yerleşimi amaçlı olarak kullanılan ulaşım yollarına ve yerleşim birimlerine yeraltı madencilik faaliyetlerinin etkilerinin araştırılması amacıyla Karadeniz Teknik Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Maden Mühendisi Bölümü tarafından Jeoteknik Rapor hazırlanmış olup, söz konusu rapora Ek 4 de yer verilmiştir. Rapor kapsamında yapılan çalışmalar neticesinde yeraltında gerçekleştirilecek patlatmaların mevcut yol ve binalara olumsuz etkisinin olmayacağı, madencilik faaliyetlerinde kullanılacak ara katlı geri dolgu madencilik metodu sayesinde üretimi tamamlanan katların macun dolgu ile geri doldurulması neticesinde yüzeyde tasman oluşumu potansiyelinin olmadığı sonucuna varılmıştır yılı Proje Tanıtım Dosyası çalışmaları kapsamında yeraltı madenciliği çalışmalarının yürütülmesi planlanan alan izdüşümünde mevcut yollar açısından Karayolları Genel Müdürlüğü 10. Bölge Müdürlüğü ne görüş sorulmuş, ilgili kurum tarafından bir sakınca bulunmadığı belirtilmiştir (Ek 2). Ayrıca 2013 yılında proje alanı yer yüzeyinde herhangi bir heyelan riski olup olmadığı hususlarında İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü ne görüş sorulmuştur. Kurum tarafından verilen cevap yazısında bölgede afete maruz alanlar (inşaata yasaklı alanlar) bir harita üzerinde işaretlenerek bildirilmiş, ilgili yazı Ek 2 de verilmiştir. Kurum tarafından afete maruz alan olarak belirlenen alan, proje ile planlanan yeraltı madencilik faaliyetleri için çalışma alanı olarak tanımlanan alan dışında ve yeraltı madencilik faaliyetlerinin yaklaşık 1km kuzeyinde yer almaktadır. 6

18 Proje sahasının güneyinde Büyükdere üzerinde Melikom HES Projesinin inşaası tamamlanmıştır. Söz konusu proje ile ilgili olarak 2013 yılında DSİ Genel Müdürlüğü 22. Bölge Müdürlüğü ne görüş sorulmuş, kurum tarafından verilen yazı Ek 2 de yer verilmiştir. Melkom HES Projesi kapsamında planlanan çalışmalar kapsamında sağ sahil boyunca tünel olarak planlanan su iletim hattının, sağ sahil dere yatağı boyunca borulu sistem olarak taşınmasına karar verildiğinden gerçekleştirilmesi planlanan yeraltı madencilik faaliyetleri ile Melkom HES Projesi arasında çakışma bulunmamaktadır. 7

19 Çayeli Bakır İşletmeleri A.Ş. Şekil I.4: Çayeli Maden İşletmeleri Yerleşim Planı 8

20 b.5 Üretim Teknolojisi Proje ile İR ruhsat sahasında çinko ve bakır cevheri üretimi planlanmaktadır. Sahada gerçekleştirilen rezerv arama çalışmaları sonuçlarına dayalı olarak, cevherin jeolojik konumu, topoğrafik yapı ve ekonomik yeterlilik unsurları göz önüne alınarak yer altı madenciliği ile üretim yapılmasına karar verilmiştir. İşletmede yeraltı üretim yöntemlerinden olan arakatlı dolgulu yöntem ile üretim gerçekleştirilecektir. Yeraltı İşletme Yöntemi Projeye konu İR nolu ruhsat sahası ÇBİ tarafından halihazırda işletmede olan İR 7540 ve İR 6649 nolu ruhsat sahalarının mücavir alanında yer almaktadır. ÇBİ tarafından işletmede bir bütünlük oluşturmak amacıyla mücavir sahalarda mevcut cevherleşme havzasının cevher bulguları doğrultusunda, proje sahasındaki cevherleşmeye açılacak galeri ile ulaşılması ve buradan cevherleşmenin konuma göre desandre ya da galeri sürülerek üretim faaliyetlerin sürdürülmesi planlanmaktadır. Proje ile yeraltı üretim metodu olarak arakatlı dolgulu (cevheri alınan boşluğun, farklı tip dolgu malzemesiyle doldurulması) cevher üretim yöntemi seçilmiştir. Bu amaçla ÇBİ nin mevcut yeraltı üretim alanından bir desandre ya da galeri (5m Yükseklik x 5m Genişlik kesitlerinde) ile yeni cevher kütlesine ulaşılacaktır. Yeraltında üretim patlatma yapılarak malzemenin gevşetilmesi, gevşeyen malzemenin kamyonlara yüklenerek yüzeye çıkarılması şeklinde gerçekleştirilecektir. Yeraltında açılacak olan boşlukların geri dolgu işlemlerinde açılan galerilerden çıkan pasa malzeme kullanılacaktır. Bu aşamada ÇBİ nin mevcutta uyguladığı dolgu yöntemi kullanılacaktır. Yeraltı üretimini gösterir şematik şekil Şekil I.5 te verilmektedir. Yeraltı Ocakları İmalat Haritası İR saha planlanan yeraltı üretim planı Şekil I.6 te ve kesiti Şekil I.7 te verilmektedir. 9

21 HAZIRLIK KAZISI KATLARARASI DELME PATLATMA VE YÜKLEME GERİ DOLGU Şekil I.5: Kapalı İşletme Yöntemi 10

22 Çayeli Bakır İşletmeleri A.Ş. Şekil I.6: Yeraltı Üretim Planı 11

23 Şekil I.7: Yeraltı Üretim Kesitleri 12

24 Yeraltı Patlatma Yöntemi Galeriler ile aynalarda kazı Jumbo ile deliklerin delinmesi ve patlatılması şeklinde uygulanacaktır. Yer altı üretim metodunda kullanılacak patlatma metodu aşağıdaki şekildedir. Pasa ve cevher kazısı için kullanılacak olan patlayıcılar; sahaya gerekli izinler ve güvenlik önlemleri alınarak nakledilecek olup, patlayıcı temini mücavir sahadaki şirkete ait mevcut depodan temin edilecektir. Ateşlemelerde ana patlayıcı madde olarak ANFO ( Amonyum Nitrat %94,3 ile Mazot %5,7 karışımı) kullanılacaktır. Anfonun yemlenmesinde ise Emülsiyon bazlı kapsüle duyarlı dinamitler yemleyici olacaktır. Patlatmalarda 25 milisaniye gecikmeli Elektriksiz (Nonel) kapsüller kullanılacak, böylece bir gecikme aralığındaki patlayıcı madde miktarı da düşürülecek, ateşleme sonucu oluşacak hava ve yer vibrasyon seviyeleri önemli ölçüde azaltılacaktır. Delikler şeşbeş düzende ve 89 mm. genişlikte delinecektir. Daha sonra deliklere ANFO tatbik edilecek ve delikler sıkılanacaktır. Patlama çift sıranın aynı anda değil önce ayna tarafındaki sıranın sonra 2. sıranın patlatılması ile gerçekleştirilecektir. Delik geometrisi planlanırken delik çapı, delik uzunluğu delikler arası mesafe gibi parametreler belirlenecektir. 5m x 5m cevher galerisi için oluşturulan patlatma paterni Şekil I.8 da verilmiştir. Şekil I.8: Patlatma Paterni 13

25 Patlayıcı maddelerin kullanımı ile ilgili olarak 29 Eylül 1987 tarih ve sayılı Tekel Dışı Bırakılan Patlayıcı Maddelerle Av Malzemesi ve Benzerlerinin Üretimi, İthali, Taşınması, Saklanması, Depolanması, Satışı, Kullanılması, Yok Edilmesi, Denetlenmesi Usul ve Esaslarına İlişkin Tüzük hükümlerine uyulacaktır. Patlatmalar esnasında kapsül kablolarına ilave edilecek uzatma kablolarının bağlantıları itina ile yapılacak ve izole edilecektir. Ateşleme devresi kablolarının manyetoya bağlanmadan önce direnç kontrolü yapılacak, ateşleme yapılmadan önce siren, alarm vb. şekillerde önlemler alınarak patlatma alanına giriş ve çıkışlar kontrol altına alınacak ve patlatma esnasında yeraltında personel olmayacaktır. Ateşleme kablosu uygun uzaklıkta kurulacak barikat arkasına kadar uzatılıp zaman kaybetmeden ateşleme yapılacaktır. Hava şartlarına bağlı olarak özellikle yağışlı havalarda statik elektrik göz önüne alınıp, gerektiğinde ateşlemeler iptal edilecektir. Ateşleme sahasına yetkili kişilerden başka kimsenin girmesi kesinlikle önlenecektir. Patlamayan delikler usullerine uygun şekilde işaretlenip etkisiz hale getirilecektir. Ateşlemelerde ehliyetli kişiler (B-C Sınıfı) çalıştırılacaktır. Deliklerin oluşturulması, doldurulması ve patlatılması sırasında ve sonrasında gerek tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği tedbirlerine ve 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile birlikte 3213 sayılı Maden Kanunu hükümlerine bağlı kalınacaktır. Yeraltı madencilik çalışmalarında yapılması planlanan patlatmalarda kullanılacak patlayıcı miktarı ayna patlatmaları ve üretim katlarında yapılacak patlatmalar için uygulanacak patlatma paternine göre farklılıklar gösterecektir. Ayna patlatmalarında bir delik başına kullanılacak patlayıcı miktarı 2,5-4,0 kg arasında değişecek olup, aynı anda maksimum iki delik patlatılacağından aynı anda patlatılacak patlayıcı madde miktarı 5-8 kg aralığında olacaktır. Yeraltında üretim amaçlı olarak gerçekleştirilecek patlatmalarda delik başına kullanılacak patlayıcı miktarı kg olacak ve aynı anda maksimum iki delik patlatılacak olup, bir patlatmada patlatılacak patlayıcı miktarı minimum 36 kg, maksimum 60 kg, ortalama 50 kg olacaktır. Yeraltında üretim amaçlı olarak gerçekleştirilmesi planlanan patlatma işlemleri, patlatmaların yerüstündeki yapılara etkileri hususlarında Karadeniz Teknik Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Maden Mühendisliği Bölümü tarafından hazırlanan Rize İli, Çayeli İlçesi, Çayeli Bakır İşletmeleri A.Ş. ye ait İR Ruhsat No lu Sahaya Yönelik Jeoteknik Rapora Ek 4 te yer verilmiştir. 14

26 Tahkimat Sistemi Galerilerde tahkimat, çelik tel donatılı veya hasır ile tatbik edilecek püskürtme beton (Shotcrete) ve kaya saplamaları ile sağlanacaktır. Geçici tahkimat için sürtünmeli kaya saplamaları (split-set veya swellex) kalıcı tahkimatta ise çimento enjeksiyonlu ribarlar kaya saplaması olarak kullanılacaktır. Bu saplamaların uzunlukları 2,4 m olacaktır. Kalıcı tahkimat için ana yollarda uzunlukları 7-9 m arasında değişiklik gösteren yine çimento enjeksiyonlu kablolu saplamalar (cable bolt) kullanılacaktır. Bozuk zemin koşullarında adı geçen tahkimat elemanlarına ilave olarak çelik bağlarda kullanılabilecektir. Havalandırma Madende havalandırma ana kuyudan ana fan ile sağlanmakta olup, üretim galeri yada desandrelerin vantüplerle yardımcı fanlar yardımıyla havalandırılması sağlanacaktır. Üretim esnasında gerek oluşan tozlar gerekse çalışan iş makinelerinin egzoz gazı tahliyesi için basınçlı hava ile çalışan jet fanlar kullanılacaktır. Tasman Oluşum Potansiyeli Yeraltında bir boşluk yaratıldığında boşluğun etrafında bulunan kaya birimlerindeki gerilme kuvveti değişir. Değişen gerilme kuvvetleri deformasyona ve oturmalara sebep olabilmektedir. Bu hareketlerle örtü kayaçlar boşluğa doğru hareket eder. Yavaş yavaş bu hareketler yüzeye doğru ilerleyerek yüzeyde tasman olarak gözlenebilirler. Oturmalardan ve deformasyonlardan oluşan bu hareketler tasman olarak tanımlanmaktadır. Yeraltı işletmelerinde cevher üretimimin tamamlandığı galeriler dolgu malzeme ile doldurulacaktır. Üretim galerilerinin geri doldurulması sayesinde duraylı bir zemin elde edilecek ve tasman oluşumu engellenecektir. Dolgu sayesinde zemin duraylılığı sağlanacak ve böylece diğer üretim katlarında daha güvenilir şartlarda üretim sürdürülebilecektir. Yükleme, Taşıma ve Boşaltma Yeraltı üretim panolarında patlatma yapılarak gevşetilen malzeme yeraltı kamyonlarına yüklenerek taşınacaktır. Pasa Üretimi Madende kullanılacak üretim yöntemi gereği cevhere ulaşılabilmesi amacıyla açılacak galerilerden ve cevher üretimi esnasında pasa oluşumu söz konusu olacaktır. 15

27 Yeraltı işletmesinde açığa çıkacak pasa malzeme yeraltı üretim panolarında üretimi biten alanların geri dolgusunda kullanılacaktır. Makine - Ekipman Kullanımı Yeraltı işletmesinde kullanılması planlanan makine ekipman listesi Tablo I.1 de verilmektedir. Tablo I.1: Kullanılacak Araç ve Ekipmanlar ile Çalışma Süreleri Gürültü Kaynakları Çalışma Süresi (Saat/Gün) Nakliye Kamyonu 3 Loader 6 Ekskavatör 4 Wagon Drill 3 Kompresör 3 Elektrik Motoru (300hp hız 1200dev/dak) 7 b.6 Çalışacak Personel Sayısı Planlanan madencilik çalışmalarının gerçekleştirilmesi amacıyla toplam 12 personelin istihdamı düşünülmektedir. Proje kapsamında Çevre Görevlisi ÇBİ nin mevcut kadrosundan istihdam edilecektir. Çalışacak personel görev dağılımı Tablo I.2 de verilmiştir. Yer altı madeninde çalışmalar günde 10 saat olarak gerçekleştirilecektir. Tablo I.2: İstihdam Durumu Görevi Adet Teknik Nezaretçi 1 Daimi Nezaretçi 1 Teknisyen 2 Kalifiye İşçi 2 Düz İşçi 2 Operatör 2 Şoför 2 Toplam 12 16

28 c. Doğal Kaynakların Kullanımı (Arazi Kullanımı, Su Kullanımı, Kullanılan Enerji Türü vs.) Madencilik çalışmaları sırasında kullanılacak olan doğal kaynaklar; Arazi kullanımı Enerji kullanımı, Su kullanımı (personelin içme ve kullanımı için gerekli su ve madencilik faaliyetlerinin sürdürülmesi için gerekli olan su) olarak sıralanabilir. Arazi Kullanımı: Proje ile planlanan yeraltı madencilik faaliyetleri için işletme izin alanı olarak 58,95 ha alan belirlenmiştir. Söz konusu alanının tamamı tapulu alanlardan oluşmaktadır. Proje sahasının içerisinde yer aldığı 1/ ölçekli Çevre Düzeni Planında alan tarım alanı olarak tanımlanmıştır. İşletme izin alanı dahilinde yeryüzeyinde herhangi bir faaliyet yapılmayacak, belirlenen sahada alan kullanımı söz konusu olmayacaktır. Söz konusu alanın izdüşüm alanında yeraltında mdsy kotlarında kapalı işletme faaliyetlerinin yürütülmesi planlanmaktadır. Kapalı işletmeye ÇBI tarafından halihazırda işletilen galeriler ile bağlantılı yeni bir galeri ile ulaşılacak, yüzeyde gerekli alan kullanımları Çayeli Bakır İşletmeleri sahasında mevcut işletmede olan tesislerden faydalanılacaktır. Enerji kullanımı: Kapalı işletme için gerekli enerji ihtiyacı, ekipmanların çalışması için yakıt ve diğer kullanımlar için elektriktir. Makine ekipmanlar için yakıt ÇBİ deki depolardan sağlanacaktır. Proje kapsamında gerekli enerji ihtiyaçları Çayeli Bakır İşletmeleri mevcut hatlarından sağlanacak, bunlar için gerekli izinler alınacaktır. Su kullanımı: Proje kapsamında yürütülecek madencilik faaliyetlerinde yaklaşık 12 personel çalışacaktır. Çalışacak personelin günlük olarak ihtiyaç duyacağı kullanma suyu miktarı, kişi başına su tüketim değeri olarak 150 L/gün alındığında, 1,8 m 3 /gün olarak bulunmuş olur. Personelin ihtiyacı olan içme suyu İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik hükümlerine uygun kalitede olup, damacanalar ile satın alınmak suretiyle temin edilecektir. Kullanma suyu ÇBİ tarafından kullanılmakta olan DSİ den kuyu suyu kullanım izni alınmış olan kuyulardan karşılanacaktır. Madencilik faaliyetleri boyunca insan ve çevre sağlığını olumsuz etkileyebilecek olan toz oluşumunun önlenmesi amacıyla kullanılan en etkili yöntem faaliyet alanının sulama yapılarak nemlendirilmesidir. Bölge mevcut iklim koşulları nedeniyle yılın büyük bir bölümü yağış almakta olduğundan, projede yağışın olmadığı yaz döneminde yollarda toz oluşumunun önlenmesi amaçlı sulama faaliyetleri gerçekleştirilmektedir ve bu çalışmaya 17

29 konu olan sahada yer üstünde bir faaliyet söz konusu olmadığından mevcut önlemler devam edecektir. d. Atık Miktarı (Katı, Sıvı, Gaz vb.) ve Atıkların Kimyasal, Fiziksel ve Biyolojik Özellikleri Atıklar Önerilen proje kapsamında oluşması muhtemel atıklar; madencilik faaliyetlerinden kaynaklanacak atıklar (pasa), personelden kaynaklanacak atıklar (belediye atıkları, ambalaj atıkları, tıbbi atıklar) ve işletmeden kaynaklanacak (atık yağ, atık pil ve akümülatör, bitkisel atık yağlar, ömrünü tamamlamış lastikler, kimyasallar ile kontamine olmuş tehlikeli atıklar vb.) atıklardan ibaret olacaktır. Oluşacak atıkların insan ve çevre sağlığına zarar vermeden depolanması, taşınması, geri kazanımı ve bertaraf işlemleri amaçlı gerçekleştirilecek atık yönetimi çalışmaları Atık Yönetimi Yönetmeliği hükümlerine uygun olarak yürütülecektir. Sahada gerçekleştirilecek madencilik faaliyetleri neticesinde oluşacak atıkların ilgili yönetmelikler çerçevesinde yönetimine ilişkin genel esaslar aşağıda açıklanmıştır. Pasa: Yer altı madeninde üretim çalışmaları ile m 3 /yıl pasa oluşumu söz konusu olacaktır. Yer altı işletmesinde uygulanacak madencilik yöntemi gereği pasa ve cevher üretimi eşzamanlı olarak gerçekleştirilecektir. Oluşacak pasa üretimi sona ermiş cevher galerilerinin geri dolgusunda kullanılmak üzere yer altında kısa süreli olarak depolanacaktır. Belediye Atıkları: İşletme bünyesinde çalışacak 12 kişinin çeşitli kullanımları neticesinde (kişi başına katı atık oluşumu 1,15 kg/gün-kişi- TÜİK, 2016-Rize) 13,8 kg/gün evsel nitelikli katı atık oluşacaktır. Proje kapsamında oluşacak evsel nitelikli katı atıkların toplanması, sahada geçici depolanması, taşınması ve bertarafı Atık Yönetimi Yönetmeliği hükümleri gereğince yürütülecektir. Söz konusu yönetmelikte evlerden kaynaklanan katı atıklar, belediye atıkları olarak tanımlanmış, AYY EK 4 de atık kodu 20 olarak verilmiştir. Atık Yönetimi ile ilgili hususlar yönetmeliğin 9. maddesinde tanımlanmış olup, proje sahasında belediye atıklarının yönetimi söz konusu hususlara uygun olarak aşağıdaki çerçevede yürütülecektir. 1- Atık üretimini en az düzeye indirecek şekilde gerekli tedbirler alınacak, 2- Atıklar ayrı toplanacak ve sahada geçici olarak depolanacak, 3- Evsel atıkların kaynağında önlenmesi, azaltılmasına yönelik işlemler atık yönetim planlarında tanımlanacak, 18

30 4- Belediye atıkları, çevre ve insan sağlığını bozmayacak şekilde kapalı olarak muhafaza edilecek, 5- Üretilen atıkların toplanması, taşınması ve geçici depolanması gibi işlemlerden sorumlu olan çalışanların gerekli eğitimi almaları sağlanacak, sağlık ve güvenlik ile ilgili her türlü tedbir alınacaktır. Meydana gelecek olan belediye atıkları, çalışma alanı içinde uygun noktalara yerleştirilecek olan kapalı konteynırlar ile toplanacaktır. Konteynırların üzerine, içinde depolanan atıkların işareti konulacaktır. Atıkların konteynırlardan taşmasına izin verilmeyecek ve uygun aralıklarla toplanmaları sağlanacaktır. Belediye atıklarının biriktirildiği kaplar, periyodik olarak sızıntı riskine karşı kontrol edilecektir. Proje alanında oluşan belediye atıkları; nihai bertarafı amacıyla sızdırmaz kasaya sahip araçlar ile, Belediye nin atık depolama sahasına taşınacaktır. Ambalaj Atıkları: Madencilik faaliyetleri süresince oluşması muhtemel ambalaj atıkları, (kağıt, karton, teneke kutu, cam vb.), Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği ( tarih ve sayılı R.G.) (AAKY) Madde 23 gereği; çevre kirliliğinin azaltılması, düzenli depolama tesislerinden azami seviyede istifade edilmesi ve ekonomiye katkı sağlanması amacıyla diğer atıklardan ayrı olarak saha içinde çeşitli noktalarda yer alacak geri dönüşüm kutularında biriktirilecek ve geri dönüşüm yapan çevre lisanslı firmalara verilecektir. Tıbbi Atıklar: Projede çalışacak 12 kişilik personelin tıbbi yardım ihtiyaçları Çayeli Bakır İşletmeleri sağlık birimlerde karşılanacaktır. Sahada oluşan tıbbi atıkların bertarafı, Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uygun olarak oluşturulan atık yönetim prosedürleri çerçevesinde yürütülmektedir. Atık Yağlar: Planlanan faaliyetler kapsamında yer alacak makine ekipmanlardan kaynaklanacak atık yağların toplanması, depolanması ve bertaraf edilmesi Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği ( tarih ve sayılı R.G.) (AYKY) hükümlerine uygun olarak gerçekleştirilecektir. Atık yağlar öncelikle yönetmelikte belirlendiği şekilde analiz ettirilecek ve analiz neticelerine göre geri dönüşüm veya bertaraf edilmeleri sağlanacaktır. Sahada gerçekleştirilecek çalışmalar neticesinde oluşacak atık yağlar, tabanı betonarme olarak yapılarak, sızdırmazlığı temin edilecek, yağmura karşı korumalı ve döküntüleri toplayabilecek eğime sahip tehlikeli atık geçici depolama alanında kapalı sızdırmaz kaplar içinde kategorilerine göre ayrı ayrı toplanacaktır. Atık yağların taşıma lisansı almış taşıyıcılar vasıtasıyla çevre lisanslı işleme ve bertaraf tesislerine gönderilmesi sağlanacaktır. Atık yağ filtreleri ve atık yağlar ile kontamine olmuş atıklar Atık Yönetimi Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda bertarafı sağlanacaktır. 19

31 Tehlikeli Atıklar: Faaliyet kapsamında oluşması muhtemel tehlikeli atıklar; yağ veya kimyasallar ile kontamine olmuş malzemeler, kullanım ömrü sona ermiş olan kimyasal maddeler vb. dir. Bu tip atıkların toplanması, geçici depolanması ve uzaklaştırılması özel prosedüre tabidir. Bu tip atıkların toplanması, sahada geçici depolanması ve bertarafı hususunda Atık Yönetimi Yönetmeliği ( tarih ve sayılı R.G.) (AYY) hükümleri doğrultusunda hareket edilecektir. Maden faaliyetleri sırasında önemli miktarlarda tehlikeli atığın oluşması beklenmemektedir. Ancak oluşabilecek tehlikeli atıklar, saha içinde geçici tehlikeli atık deposunda yönetmeliklere uygun olarak depolanacak ve çevre izin ve lisanslı firmalara, lisanslı araçlar ile bertaraf edilmek üzere gönderilecektir. Diğer Atıklar: Madencilik faaliyetleri süresince oluşabilecek atık pil ve akümülatörler, Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği gereği diğer atıklardan ayrı olarak toplanacak ve bu konuda yetkili firmalara verilmek suretiyle bertaraf edilecektir. Sahada kullanılacak iş makineleri ve hafif araçlardan kaynaklanacak atık lastikler, Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uygun olarak bertaraf edilmek üzere yetkili firmalara gönderilecektir. Sahada yemekhane bulunması durumunda oluşması muhtemel bitkisel atık yağlar, ayrı bir kapta toplanacak ve geri dönüşüm veya bertaraf amacıyla Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği ne uygun olarak Çevre İzin ve Lisanslı firmalara lisanslı taşıma araçları ile gönderilecektir. Sıvı Atıklar Madencilik faaliyetleri süresince personel ihtiyaçları ve toz oluşumunun engellenmesi amacıyla su tüketimi söz konusu olacaktır. Nemlendirme amacı ile kullanılacak olan su, buharlaşma ile birlikte sahayı terk edeceğinden atıksu oluşturmayacaktır. Personel kaynaklı su kullanımı neticesinde atık su oluşumu söz konusudur. Madencilik faaliyetleri boyunca çalışacak personelin kişi başına düşen su tüketimi 150 L/gün olarak değerlendirilebilir. Kullanılacak olan suyun tamamının atıksu olarak döneceği kabulü ile 12 kişi tarafından yaklaşık 1,8 m 3 /gün atık su oluşacağı tahmin edilmektedir. Oluşacak evsel atıksular Çayeli Bakır İşletmeleri içerisindeki arıtma tesisine getirilerek burada arıtımı yapılarak bertaraf edilecektir. Toz Emisyonları Üretim esnasında toz oluşumunun önlenmesi amacıyla gerekli tedbirler alınacak, cevher çıkarımı çalışmaların sulu yapılmasına özen gösterilecek ve emniyet nizamnamesinde insan sağlığını tehdit edici değerlerin altında tutmaya özen gösterilecek ve ek tedbirler alınacaktır. 20

32 Tozlanma malzemenin özellikleri (iriliği, rutubeti, bağlayıcılık ihtiva edip etmediği), meteorolojik özellikler (sıcaklık, rutubet, yağış miktarı, rüzgar hızı, rüzgar yönü vb.), 3 Temmuz 2009 tarihli ve sayılı Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği nden (SKHKKY) emisyon faktörleri göz önüne alınarak değerlendirilmiştir. Faaliyetler sırasında çıkacak toz emisyonunun kütlesel debisi Tablo I.3 te verilen çalışma esasları ve emisyon faktörleri kullanılarak aşağıda tespit edilmiştir. Tablo I.3: Yeraltı Üretim Bilgileri Vardiya Sayısı 1 Yıllık Çalışma Süresi 12ay/yıl Aylık Çalışma Süresi 25 gün/ay Günlük Çalışma Süresi 10 saat/gün Yıllık Cu-Zn Cevher Üretimi ton Aylık Cu-Zn Cevher Üretimi 500 ton Günlük Cu-Zn Cevher Üretimi 20 ton Saatlik Cu-Zn Cevher Üretimi 2 ton Yıllık Pasa m 3 Aylık Pasa 6250 m 3 Günlük Pasa 250 m 3 Saatlik Pasa 25 m 3 Yükleme Emisyon Faktörü 0,01 kg/ton Boşaltma Emisyon Faktörü 0,01 kg/ton Nakliye Emisyon Faktörü 0,7 kg/km-sefer Cevher/Pasa Ortalama Yoğunluğu 2,5 Ton/m 3. Tozlanmanın mümkün olduğu zamanlarda ortalama bağıl nem oranı %64 tür. Üretilen bakır-çinko cevheri nem içeriğinden dolayı kayda değer tozlaşma olmayacaktır. Pasa içerisinde toz oluşumu mümkün olacaktır. Bu durum dikkate alınarak Tablo I.4 te hesaplamalar yapılmıştır. Tablo I.4: Yükleme, Boşaltma ve Taşımada Çıkan Toz Emisyon Miktarı Kontrolsüz Durumlar Kontrollü Durumlar 25 m 3 /saat x 2,5 Ton/m 3 x 0.01 kg/ton 25 m 3 /saat x 2,5 Ton/m 3 x 0.01 kg/ton 5 sefer/st x 0.1 km x 0,7 kg/km-sefer 25 m 3 /saat x 2,5 Ton/m 3 x kg/ton 25 m 3 /saat x 2,5 Ton/m 3 x kg/ton 5 sefer/st x 0.1 km x 0,35 kg/km-sefer 0,625 kg/st 0,625 kg/st 0,350 kg/st 0,312 kg/st 0,312 kg/st 0,175 kg/st 1,6 kg/st 0,80 kg/st 21

33 İşletmede uygun toz kontrol tedbirlerinin alınacak olup, oluşacak tozun kütlesel debisi 0,8 kg/saat i geçmeyecektir. SKHKKY Ek 2 Tablo 2.1e göre baca dışındaki yerlerden oluşacak 1 kg/st üzeri kütlesel toz emisyon debileri için Çevresel Etki Değerlendirmesi sürecinde Hava Kirlenmesine Katkı Değerleri ve bu değerlerle teşkil edilen Toplam Hava Kirlenme Değerlerinin hesaplanması gerekmemektedir. İşletme sahası içerisindeki yollar, pasa ve stok sahaları muayyen zamanlarda nemlendirilerek toz kalkması önlenecektir. Bunun için su tanklarına ilave edilecek aparat yardımı ile sulama işlemi sağlanacaktır. Madende çalışacak işçilerin, meydana gelebilecek tozlardan etkilenmemesi için tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Tozla Mücadele Yönetmeliği ile ilgili hususlara uyulacaktır. Gaz Emisyonu Proje ile planlanan yeraltı madencilik faaliyetleri kapsamında yeraltında kullanılacak araçların yakıt tüketimleri neticesinde egzoz gazı oluşumu söz konusu olacaktır. ÇBİ mevcut yeraltı işletmelerinde halihazırda uygulanan yöntemler doğrultusunda yeraltı ocaklarında yeterli havalandırmanın sağlanması amacıyla, gerekli yerlerde havalandırma bacalarının açılması, fanlar konulması sağlanacaktır. Bununla birlikte düzenli olarak ortam hava kalitesi ölçümleri ve kullanılacak araçların egzoz emisyon ölçümleri yapılacaktır. Bununla birlikte yeraltı ocaklarından çıkarılacak cevher ve pasanın sahada geçici depolanması esnasında kullanılacak araçların yakıt tüketimi neticesinde egzoz gazı emisyonlarının oluşumu söz konusu olabilecektir. İşletme sırasında iş makineleri ve jeneratör, yakıt olarak motorin kullanacaktır. Arazi şartlarında iş makinelerinin ortalama L/saat yakıt tüketmesi beklenmektedir. Bu miktar; aracın yaşı, bakımı, arazi durumu, yollar vb. koşullara göre değişiklik göstermektedir. Sahada planlanan faaliyetlerin yürütülmesi esansında kullanılacak 1 adet nakliye kamyonu, 1 adet loader, 1 adet ekskavatör, 1 adet su kamyonu olmak üzere 4 aracın toplam saatlik yakıt tüketiminin en fazla 50 L olacağı tahmin edilmektedir. Bu miktar tutucu bir yaklaşımla araçlardan kaynaklanacak emisyonların hesaplanmasında kullanılmıştır. Araçların işletilmesinden dolayı oluşacak kirletici emisyonları USEPA (1995) AP-42 emisyon faktörleri kullanılarak hesaplanmıştır. Kullanılan emisyon faktörleri ve hesaplanan emisyon değerleri Tablo I.5 te verilmiştir. Taşıtlardan kaynaklanan emisyon miktarları tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği (SKHKKY) Ek 2 Tablo 2.1 de verilen sınır değerlerin altında olup, çevre ve insan sağlığı yönünden tehlike arz etmemektedir. 22

34 Tablo I.5: Yakıt Kullanımından Kaynaklanacak Emisyonlar Kirletici Emisyon Faktörü (g kirletici/l yakıt) Emisyon (kg/saat) Ek 2 Tablo 2.1 (kg/saat) NO2 40,8 2,04 40 SO2* 11,9 0,04 60 CO 18,4 0, *Yakıt kükürt yüzdesi %0,7 kabul edilerek hesaplanmıştır. Gürültü Yeraltı ocaklarında üretilen cevherin zenginleştirilmek üzere yer yüzeyine çıkarılması, cevher stok alanına taşınımı ve yeraltında cevher yanında açığa çıkacak pasa malzemenin galerilerde geri dolguda kullanılmak üzere gerekli olması durumunda geçici olarak yeryüzeyinde depolanması ihtimali de göz önüne alınarak 1 adet kamyonun, 1 adet ekskavatörün, 1 adet loaderin, 1 adet su kamyonun kullanılması planlanmaktadır. Ekipman ses gücü seviyeleri 30 Aralık 2006 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Açık Alanda Kullanılan Teçhizat Tarafından Oluşturulan Çevredeki Gürültü Emisyonu İle İlgili Yönetmelikte verilmiş varsayım yöntemleri kullanarak belirlenmiştir (Tablo I.6). Tablo I.6: Araç ve Ekipmanların Ses Gücü Düzeyleri Gürültü Kaynakları Ses Gücü Seviyesi (db) Çalışma Süresi (Saat/Gün) Nakliye Kamyonu Loder Ekskavatör Wagon Drill Kompresör Elektrik Motoru (300hp hız 1200dev/dak) Projede kullanılacak kamyonların motor gücü 150 HP = 112 kw tır. İlgili Yönetmelikte kamyon için verilen değerlendirmelerden, Lw = log P formülü ses gücü hesabında kullanılmıştır; Lw = log 112= 105 db bulunur. 23

35 Projede kullanılacak yükleyicilerin motor gücü 250 HP = 187 kw tır. İlgili Yönetmelikte tekerlekli yükleyici için verilen değerlendirmelerden, Lw = log P formülü ses gücü hesabında kullanılmıştır; Lw = log 187= 107 db bulunur. Projede kullanılacak ekskavatörlerin motor gücü 250 HP = 187 kw tır. İlgili Yönetmelikte ekskavatör için verilen değerlendirmelerden, Lw = log P formülü ses gücü hesabında kullanılmıştır; Lw = log 187= 107 db bulunur. Gürültü kaynaklarının açık alanda neden olacağı ses basıncı seviyelerinin ISO metoduna göre hesaplanması için frekanslarına ayrılması gerekmektedir. Tablo I.7 de her bir gürültü kaynağının belirlenen frekanslardaki ses gücü düzeyleri yer almaktadır. Tablo I.7: Ses Gücü Düzeylerinin Oktav Bantlarına Dağılımı Gürültü Kaynağı 500 Hz 1kHz 2kHz 4kHz Lw (db) Wagondrill Ekskavatör Kamyon Su kamyonu TOPLAM 105,39 105,39 105,39 105, Açık alanda serbest yönelme hesabına göre çeşitli mesafelerdeki gürültü seviyeleri Tablo I.8 de verilmiştir. Tablo I.8: Çeşitli Mesafelerde Frekans Bazında Ses Basıncı Düzeyleri Ses Basıncı Düzeyi (m) 500 Hz 1kHz 2kHz 4kHz Toplam (db) 50 63,43 63,43 63,43 63,43 69, ,41 57,41 57,41 57,41 63, ,45 49,45 49,45 49,45 55, ,43 43,43 43,43 43,43 49, ,41 37,41 37,41 37,41 43, ,39 31,39 31,39 31,39 37, ,86 27,86 27,86 27,86 33, ,37 25,37 25,37 25,37 31, ,43 23,43 23,43 23,43 29,45 24

36 Ses dalgaları serbest olarak yayılırken atmosferik yutuma uğrarlar ve bu yutum miktarı sesin frekans değerine ve mesafeye göre değişiklik göstermektedir. Bu yutum değerleri Tablo I.9 daki gibidir. Tablo I.9: Çeşitli Mesafelerde Frekans Bazında Meydana Gelen Atmosferik Yutum Değerleri Mesafe (m) 500 Hz 1kHz 2kHz 4kHz 50 0,01 0,05 0,19 0, ,02 0,10 0,39 1, ,06 0,24 0,97 3, ,12 0,49 1,95 7, ,24 0,97 3,90 15, ,49 1,95 7,80 31, ,73 2,92 11,70 46, ,97 3,90 15,60 62, ,22 4,87 19,50 78,00 Yutum değerlerinin etkisi göze alındıktan sonra ses basıncı düzeylerine db cinsinden ulaşılır (Tablo I.10). Tablo I.10: Nihai Ses Basınç Düzeyleri Mesafe (m) 500 Hz 1kHz 2kHz 4kHz 50 63,42 63,38 63,23 62, ,38 57,31 57,02 55, ,39 49,20 48,47 45, ,31 42,94 41,48 35, ,16 36,43 33,51 21, ,90 29,44 23,59 0, ,13 24,94 16,16-18, ,39 21,47 9,77-37, ,21 18,55 3,93-54,57 İnsan kulağının işitebildiği ses seviyelerinin belirlenebilmesi için db den A ağırlıklı ses düzeyine yani db (A) ya geçiş yapılması gereklidir. Bu dönüşüm sonrasında nihai ses basıncı seviyelerine ulaşılır (Tablo I.11). 25

37 Tablo I.11: Ses Düzeyleri Mesafe (m) 500 Hz 1kHz 2kHz 4kHz Toplam (dba) 50 60,22 63,38 64,43 63,65 69, ,18 57,31 58,22 56,85 62, ,19 49,20 49,67 46,55 54, ,11 42,94 42,68 36,63 47, ,96 36,43 34,71 22,81 40, ,70 29,44 24,79 1,19 32, ,93 24,94 17,36-17,93 27, ,19 21,47 10,97-36,03 24, ,01 18,55 5,13-53,57 21,89 Buradaki hesaplamalara göre tek vardiya çalışacak olan ekipmandan kaynaklı gürültü seviyesi 60m civarında içinde tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe girmiş olan Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği (ÇGDYY) de Ek 7 Tablo 4 te Endüstri tesisleri için çevresel gürültü sınır değerleri olan Lgündüz 65 dba altına inmektedir. Yapılacak işlerin açık havada olması nedeniyle, oluşan gürültünün zararları azalmaktadır. Bu makinelerin ayrı ayrı çalışma süreleri 7 saati geçmemekle birlikte vardiya içerisinde madenin muhtelif yerlerinde ve çeşitli sürelerle çalışacak olması toplam gürültünün etkisini azaltacaktır. Nihai ses basıncı düzeylerinin ÇGDYY sınır değerleri ile karşılaştırılması Şekil I.9 de verilmektedir. Planlanan çalışmalar sırasında, saha içinde gürültünün oluşması kaçınılmazdır. Sahada çalışan personelin meydana gelecek gürültüye karşı korunması gerekecektir. Gürültü meydana getiren faaliyetlerde çalışan personelin maruz kaldığı gürültünün düzenlenmesi amacı ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hükümleri yürütülen Çalışanların Gürültü İle İlgili Risklerden Korunmalarına Dair Yönetmelik (ÇGİRKDY) ( tarih, sayılı Resmi Gazete) yayınlanmıştır. Bu yönetmelik çerçevesinde çalışan personel için maruziyet sınır değeri (LEX, 8saat) = 87 db(a) veya (Ptepe) = 200 Pa [140 db(c) re. 20 µpa] olarak belirlenmiştir (Yönetmelik madde 5, 1-c bendi). Maruziyet sınır değerleri uygulanırken, çalışanların maruziyetinin tespitinde, çalışanın kullandığı kişisel kulak koruyucu donanımların koruyucu etkisi de dikkate alınmaktadır. Sahadaki çalışacak personelin gürültüye maruziyet değeri ÇGİRKDY Madde 6 da belirtilen hükümler doğrultusunda ölçüm yapılarak belirlenecek, risk 26

38 değerlendirmeleri Madde 7 kapsamında yürütülecek ve gürültüden kaynaklanan maruziyetin önlenmesi veya azaltılması için ÇGİRKDY Madde 8 doğrultusunda önlemler alınacak, gürültüye maruziyetten kaynaklanan riskler önlenemiyorsa ÇGİRKDY Madde 9 gereğine uygun olarak çalışan personele kişisel koruyucu donanımları sağlanacak, ÇGİRKDY Madde 11 e uygun olarak gürültü maruziyeti ile ilgili olarak çalışacak personelin bilgilendirilmesi ve eğitimleri sağlanacaktır. Şekil I.9: Mesafeye Bağlı A Ağırlıklı Ses Basıncı Seviyeleri Titreşim Proje ile planlanan üretim yeraltında üretim patlatma yapılarak gerçekleştirilecektir. Delik patlatmaları aynı anda yapılmayacak ve delik patlatmaları arasında gecikmeler olacaktır. Bu uygulama ile toplamda kullanılacak patlayıcı madde miktarı zamana yayılarak meydana gelecek olan vibrasyon en yakın yerleşim biriminde kabul edilebilir seviyenin altında olacaktır. Bu miktar her bir delikte kullanılacak patlayıcı miktarıdır. Sahada yapılacak patlatma ile ilgili planlama oluşturulmadan önce açılacak olan deliklere sırası ile değişik miktarlarda patlayıcı yerleştirilerek patlatma yapılacaktır. Yapılan patlatma anında sahaya en yakın binanın dışında titreşim değerleri ölçülecektir. Ölçümler üç yönde yapılacak ve bunlardan en yüksek olanı alınacaktır. Bu değerler ÇGDYY Ek VII, Tablo 6 da belirtilen, titreşim frekansına göre değişim gösterebilen izin verilecek en yüksek titreşim hızı değerini aşmayacaktır. Bu değerler Tablo I.12 de verilmiştir. 27

39 Tablo I.12: Maden ve Taş Ocakları ile Benzeri Alanlarda Patlama Nedeniyle Oluşacak Titreşimlerin En Yakın Çok Hassas Kullanım Alanının Dışında Yaratacağı Zemin Titreşimlerinin İzin Verilen En Yüksek Değerleri (ÇGDYY, Ek VII Tablo-6) Titreşim Frekansı (Hz) İzin Verilen En Yüksek Titreşim Hızı (Tepe Değeri-mm/s) Madencilik çalışmaları sırasında kullanılacak iş makinelerinden de titreşim kaynaklanabilecektir. Motorlu araçların yarattığı yer titreşim büyüklükleri birkaç metre veya 10 m gibi kısa mesafeler içinde sönümlenmektedir. Motorlu araçların yarattığı yer sarsıntıları 100 Hz (Hertz) dolayında yüksek frekansa sahiptir. Patlatmanın yarattığı yer sarsıntılarının hakim frekansları ise 100 m yi aşan uzaklıklarda 2-30 Hz aralığında değişir. Çok kısa mesafelerde sönümlenmelerinden dolayı, motorlu ağır araçlardan kaynaklanabilecek titreşimler yerleşim birimlerinde risk oluşturmayacaktır. e. Kullanılan Teknoloji ve Malzemelerden Kaynaklanabilecek Kaza Riski Uygulanacak madencilik faaliyetlerinin her aşamasında personel ya da araç kaynaklı kazaların meydana gelebilme riski mevcuttur. Bu riskler araç kazaları, patlayıcı kaynaklı yaralanmalar, olası yangınlar, sosyal sorunlar olarak sıralanabilir. Kaza riskinin tamamen ortadan kaldırılması ya da en aza indirilmesi ÇBİ tarafından hazırlanacak eylem planları, çalışma standartları ve prosedürler ile sağlanacaktır. Madencilik çalışmaları sırasında karşılaşılacak olası kazalar ve bunlara karşı alınacak önlemler aşağıda listelenmiştir. Yeraltında üretim patlatma yapılarak gerçekleştirilecek olup, patlayıcı kaynaklı olası risklere karşı alınacak önlemler aşağıda verilmiştir. 1. Sahada patlayıcı madde patlayıcı madde depolama izni alınan patlayıcı deposunda depolanacaktır, 2. Patlayıcı maddeler, konusunda uzman ve ateşçi sertifikası olan kişilerin kontrolünde kullanılacaktır, 3. Patlatmalar arasında gecikmeler olacaktır, 4. Patlatma yapılacak alanda tüm çalışmalar durdurulacaktır, 5. Uzman personel dışındaki tüm elemanlar çalışma alanının dışına çıkarılacaktır. Patlayıcı madde üreten kuruluşlar patlayıcı madde temini ve patlatma hizmetlerini yürütmektedir. Bu kuruluşlardaki uzman elemanlarca patlatma tasarımı, delik çapı, delik boyu, patlayıcı madde miktarı bilgisayar ortamında hesaplanmakta, denemeler suretiyle son şekiller verilmektedir. Yapılan bu anlaşmalar ile üretici firmalarca patlayıcı madde nakli 28

40 yapılmakta, ehliyetli kişilerce patlatmanın yapılması sağlanmakta, patlatma sırasında ve sonrasında ölçümlerin yapılması sağlanarak çevreye uyumlu bir patlatma yapılabilmektedir. Sahada kullanılacak iş makinelerinden kaynaklı kaza riskinin önlenmesi amacıyla alınacak önlemlere aşağıda yer verilmiştir. 1. Araçların uzman personel tarafından kullanımı sağlanacaktır, 2. Araçlar sürekli olarak bakımlı tutulacaktır. 3. Saha içinde hız sınırlamalarına uyulacaktır. Yer altı madeninde üretim sırasında üretimi tamamlanan galerilerde pasta dolgu yöntemi ile kapatılacağı için tasman oluşması beklenmemektedir. Ayrıca yer altı madeninde üretim esnasında gerekli yerlerde tahkimat yapılarak güvenli çalışma ortamı oluşturulacaktır. Madende havalandırma açılacak havalandırma galerisi ve fanlar yardımıyla sağlanacaktır. ÇBİ tarafından işçi sağlığı ve iş güvenliğinin sağlanması, çevre sağlığı ve bölge halkının korunabilmesi için madencilik çalışmaları sırasında uygulayacağı prosedürlerden bazıları aşağıda sunulmuştur. Bunlar; 1. Acil Durum Prosedürü 2. Maden Alanında Kullanılacak Araçların Kontrol Listeleri, 3. Saha Sürücü Kuralları Prosedürü, 4. Araç Bakım Prosedürü, 5. Çalışma Alanı Kontrolleri Prosedürü, 6. İşçi Sağlığı İçin Gerekli Emniyet Ekipmanlarının Kullanım Standartları, 7. Patlayıcı Madde Kullanım Prosedürü, 8. Haberleşme ve İç İletişim Prosedürü, 9. Halkla İlişkiler Prosedürü, 10. Tehlikeli ve Katı Atık Yönetimi Prosedürü 11. Sıfır Deşarj Politikası 12. Atık Yönetim Planı, 13. Yangın Koruma ve Müdahale Talimatı, 14. Maden Yeraltı İş Akış Prosedürü şeklinde sıralanabilir. ÇBİ tarafından hazırlanacak olan bu standartlar ile ilgili sahada çalışacak olan tüm elemanlara eğitimler verilecek, çalışanların uygulamada etkinliği sağlanacak ve bu şekilde güvenli çalışma ortamı yaratılacaktır. 29

41 BÖLÜM II. PROJENİN YERİ VE ETKİ ALANININ ÇEVRESEL ÖZELLİKLERİ Proje sahası Rize ili, Çayeli ilçesi, Madenli beldesi civarında yer almaktadır (Şekil II.1). Proje alanında Madenli beldesine bağlı yerleşim birimleri yer almaktadır (Şekil II.2). Proje ile planlanan faaliyetlerde yüzeyde herhangi bir alan kullanımı olmayacaktır. a. Mevcut Arazi Kullanımı ve Kalitesi (Tarım Alanı, Orman Alanı, Planlı Alan, Su Yüzeyi vb.) Faaliyet alanı ve civarını tanımlayan tarım, orman, planlı alanlar, su yüzeyi ve kullanımı, yerleşim birimleri ve nüfus, ekonomi, iklim, toprak, flora-fauna, jeoloji ve depremsellik konuları aşağıda değerlendirilmiştir. a.1 Tarım Alanları İR nolu sahada işletme izin alanı olarak belirlenen 58,95ha alan tapulu arazilerden oluşmaktadır. a.2 Orman Saha tapulu arazilerden oluşmakta olup, saha üzerinde ve çevresinde orman sayılan alan bulunmamaktadır. a.3 Planlı Alanlar İşletme izin alanı Ordu- Trabzon- Rize Giresun- Gümüşhane- Artvin Planlama Bölgesi 1/ ölçekli Çevre Düzeni Planı sınırları dahilinde yer almaktadır (Şekil II.3). Söz konusu planda işletme izin alanı bölgeye özel ürün alanı (bağcılık, çay, fındık vb) olarak taranmıştır. Saha ayrıca Madenli Belediyesi mücavir alan sınırları dahilindedir. a.4 Su Yüzeyi ve Su Kullanımı Karadeniz, proje alanına kuş uçuşu yaklaşık 5 km uzaklıktadır. Sahanın yaklaşık 100 m güneyinde Büyükdere yer alır. Büyükdere de debi ölçümleri Kaptanpaşa istasyonunda yapılmaktadır. DSİ Trabzon Bölge Müdürlüğü nden alınan 10 yıllık ( ) ölçüm değerleri incelendiğinde toplam zamanın; %10 unda akışın 20 m 3 /sn den fazla, %50 sinde 8,5 m 3 /s den fazla, %90 unda ise 4 m 3 /s den fazla olduğu görülmüştür. Minimum su akışı ise 1,4 m 3 /s olarak ölçülmüştür (DSI XXII. Bölge Müdürlüğü). Büyükdere deresi ortalama akım değeri 450 hm 3 /yıl dır. 30

42 Şekil II.1: Proje Alanı ve Çevresinde Mevcut Yerleşimler ve Yükseklikler 31

43 Planlanan yeraltı işletme sahası Çayeli Bakır İşletmeleri Şekil II.2: Proje Alanının Google Earth Görüntüsü Üzerinde Gösterimi 32

44 Şekil II.3: Ordu- Trabzon- Rize Giresun- Gümüşhane- Artvin Planlama Bölgesi Çevre Düzeni Planı Üzerinde Proje Alanı Gösterimi 33

45 a.5 Yerleşim Birimleri ve Nüfus Proje alanı Rize ili, Çayeli ilçesi, Madenli beldesi sınırları içinde yer almakta olup, ilgili yerleşim birimlerinin Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi verileri ile oluşturulan nüfus bilgileri Tablo II.1 de verilmektedir. Proje alanı Madenli belediyesi mücavir alan sınırları içinde kalmaktadır. Saha üzerinde Madenli beldesine bağlı Özlüce Mahallesi yerleşim birimleri yer alır. Tablo II.1: Proje Sahasına Yakın Yerleşim Birimleri ve 2011 Nüfus Değerleri (TÜİK,2017) Yerleşim Yeri Adı Yerleşim Tipi Proje Sahasına Uzaklık Nüfus (km) Rize il Çayeli ilçe Madenli bucak Maltepe köy Sarısu köy a.6 Ekonomi Mülga DPT, yeni adı ile Kalkınma Bakanlığı tarafından 2004 yılında hazırlanan İlçelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması na göre Rize İli Çayeli İlçesi, 872 ilçe arasında şu özellikleri sahiptir: - Sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksi sıralamasında 287 inci sıradadır. - Rize ili içinde gelişmişlik sıralamasında 5 inci sıradadır. - Tarımsal üretim değerinin ülke içindeki payına göre sıralamada 857 inci sıradadır ve Tablo II.2 de verilen sosyo-ekonomik göstergelere sahiptir. 34

46 Tablo II.2: Çayeli İlçesi Sosyo-Ekonomik Göstergeleri (DPT, 2004) Parametre Değer 872 İlçe İçindeki Sıralama Nüfus Şehirleşme oranı (%) 43, Nüfus artış hızı ( ) 0, Nüfus yoğunluğu Nüfus bağımlılık oranı 52, Ortalama hane halkı büyüklüğü 5, Tarım sektöründe çalışanlar oranı (%) 73, Sanayi sektöründe çalışanlar oranı (%) 8, Hizmetler sektöründe çalışanlar oranı (%) 17, İşsizlik oranı (%) 5, Okuryazar oranı (%) 86, Bebek ölüm oranı ( ) 20, Fert başına genel bütçe geliri (bin TL*) Vergi gelirlerinin ülke içindeki payı (%) 0, Tarımsal üretimin ülke içindeki payı (%) 0, * Türk Parası Kıymetini Koruma Mevzuatı gereği para biriminde yapılan değişiklik öncesi a.7 Meteoroloji Proje sahası yakınlarında Meteoroloji Genel Müdürlüğü ne (MGM) ait Büyük Klimatolojik tipte Rize Meteoroloji İstasyonu bulunmaktadır. Bu rapor kapsamında bu istasyonun ( ) uzun yıllar verileri değerlendirilmektedir (Tablo II.3). İstasyonun proje alanına göre konumu Şekil II.4 te ölçeksiz olarak gösterilmektedir. Bölge, Köppen-Geiger iklim sınıflandırmasına göre Cfa sınıfında yer almaktadır. Cfa sınıfının özelliği ılıman bir iklime sahip olup yıl boyunca yüksek bağıl nem oranlarının gözlendiği ve yaz aylarının sıcak olarak gözlendiği bölgeleri temsil etmektedir. Rize Meteoroloji İstasyonuna ait MGM den temin edilmiş meteorolojik bülten Ek 5 te verilmektedir. İstasyon No Tablo II.3: MGM Rize Meteoroloji İstasyonunun Özellikleri İstasyon Özellikler Koordinatlar İstasyon Tipi Veri Aralığı Yükseklik Proje Sahasından Uzaklık Son Durum Rize N E Büyük Klimatolojik m 20 km, B yönünde Faal, Otomatik İstasyon 35

47 Proje Alanı Şekil II.4: Bölgede Bulunan Meteoroloji İstasyonları ve Proje Sahasının Konumu (Google, 2018) 1. Basınç Dağılımı Rize Meteoroloji İstasyonunun yılları aralığında ölçmüş olduğu aylık ortalama basınç değerleri Şekil II.5 te verilmiştir. Yıllık ortalama basınç değeri 1013,4 hpa dır. Yıllık maksimum basınç değerleri ortalaması 1042 hpa, minimum basınç değerleri ortalaması 986,5 hpa olarak kaydedilmiştir. 36

48 Şekil II.5: Rize Meteoroloji İstasyonu Basınç Değerleri ( ) 2. Sıcaklık Dağılımı Rize Meteoroloji İstasyonu yılları aralığında kaydedilen sıcaklık değerleri Şekil II.6 da verilmiştir. Yıllık ortalama sıcaklık değeri yaklaşık 14,4 ºC dir. 90 yıllık rasat süresinde ölçülen en yüksek sıcaklık 21 Mayıs 1980 yılında 38,2 ºC ve en düşük sıcaklık 19 Mart 1963 tarihinde -7 ºC olarak kaydedilmiştir. Sıcaklık ( C) Şekil II.6: Rize Meteoroloji İstasyonu Aylık Sıcaklık Değerlerinin Karşılaştırılması ( ) 3. Yağış Dağılımı Bölgede bulunan istasyonun 90 yıllık rasat aralığında ölçmüş olduğu aylık ortalama toplam yağış değerleri Şekil II.7 de verilmiştir. Yıllık toplam yağış değeri 2.297,3 mm dir. 37

49 Şekil II.7: Rize Meteoroloji İstasyonu Aylık Toplam Yağış Değerleri ( ) Rize de gözlenen en yüksek aylık yağış miktarı 244 mm ile Temmuz ayında ölçülmüştür. Bütün aylara ait gözlemlenmiş aylık en yüksek yağış miktarları Tablo II.4 te verilmektedir. Tablo II.4: Rize Meteoroloji İstasyonu Günlük En Yüksek Yağış Değerleri ( ) Günlük En Yüksek Yağış (mm) İstasyon Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık Rize 113,9 123,9 95,6 60,8 148,3 143,4 244,0 240,9 226,6 178,7 144,1 135,4 244,0 4. Bağıl Nem Rize Meteoroloji İstasyonunun 89 yıllık rasat aralığında ölçmüş olduğu aylık ortalama bağıl nem değerleri Şekil II.8 de verilmiştir. Yıllık ortalama bağıl nem değerleri %76,9 dur. 38

50 Bağıl Nem (%) Şekil II.8: Rize Meteoroloji İstasyonu Ortalama Bağıl Nem Değerleri ( ) 5. Buharlaşma Durumu Rize Meteoroloji İstasyonu nda ölçülen yıllık ortalama toplam buharlaşma 499,9 mm dir (bkz. Şekil II.9). Şekil II.9: Buharlaşma Değerleri ( ) 6. Sayılı Günler Dağılımı Rize Meteoroloji İstasyonunda kaydedilen sayılı günler Tablo II.5 te verilmiştir. Buna göre Rize ilinde yılda ortalama 8,91 gün kar yağışlı, 26,16 gün kar örtülü, 2,26 gün dolulu, 4,94 gün kırağılı, 3,86 gün orajlı geçmektedir. 39

51 Tablo II.5: Rize Meteoroloji İstasyonu Sayılı Günler Verileri ( ) Rize Meteoroloji İstasyonu Aylar Kar Yağışlı Günler Sayısı 2,67 3,08 1,78 0,06 0,25 1,07 Kar Örtülü Günler Sayısı 6,67 6,73 3,87 1,00 2,71 5,18 Sisli Günler Sayısı Ort. 0,20 0,35 1,30 1,80 1,36 0,08 0,01 0,07 0,03 0,13 0,11 0,05 Dolulu Günler Sayısı Ort. 0,45 0,39 0,24 0,06 0,03 0,05 0,02 0,01 0,03 0,03 0,36 0,59 Kırağılı Günler Sayısı Ort. 1,61 1,35 0,76 0,05 0,15 1,02 Toplam Orajlı Günler Sayısı Ort. 0,02 0,01 0,10 0,50 0,85 0,45 0,68 0,66 0,48 0,06 0,05 7. Rüzgar Dağılımı (Yıllık, Mevsimlik, Aylık Rüzgar Yönü Dağılımı, Yönlere Göre Rüzgar Hızı, Ortalama Rüzgar Hızı Dağılımı, En Hızlı Esen Rüzgar Yön ve Hızı, Ortalama Fırtınalı Günler Sayısı, Ortalama Kuvvetli Rüzgarlı Günler Sayısı) Rize Meteoroloji İstasyonunda kaydedilen yıllık ortalama rüzgar hızı 1,1 m/sn dir. Maksimum rüzgar hızı 29,0 m/sn ile WSW yönü olarak ölçülmüştür. Rüzgar yönleri 16 yön üzerinden ortalama rüzgar hızları ve esme sayıları toplamı bazında incelenmiştir. Yönlere göre aylık toplam esme sayıları Tablo I.6 da verilmiştir. Bu tabloya göre yılın bütün aylarında rüzgarın en çok estiği yön WSW olarak dikkat çekmektedir. Tüm zamanların %17,23 ünde rüzgar WSW yönünden esmektedir. İkinci baskın yön %13,73 ile SSW ve üçüncü baskın yön ise %13,18 lik bir oranla SW dir. En düşük frekansa sahip rüzgar yönü %2,11 lik bir oranla SE olarak görülmektedir. Rüzgar esme sayıları baz alınarak hazırlanmış yıllık rüzgar diyagramı Şekil II.10 da verilmiştir. Tablo II.6: Rize Meteoroloji İstasyonu Yönlere Göre Toplam Esme Sayıları ( ) Yön Toplam Esme Sayıları Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW

52 Şekil II.10: Rize Meteoroloji İstasyonu Yıllık Esme Sayısına Göre Rüzgar Diyagramları a.8 Flora Proje sahası ve çevresinde mevcut flora ve faunanın tanımlanması amacıyla Hacettepe Üniversitesi Biyoloji Bölümü hocalarından Uzman Haşim Altınözlü ve Prof. Dr. Levent Turan tarafından bölgede gerçekleştirilen Çayeli Bakır İşletmeleri A. Ş. Biyolojik Çeşitlilik Çalışması Raporundan yararlanılmıştır. Çayeli Bakır İşletmeleri sahası ve çevresinde hakim olan floral yapıyı meydana getiren bitki türlerini, bu türlerin koruma statülerini ve bu türlerin karşı karşıya bulundukları riskler ile alınması gereken koruma önlemlerini belirleyebilmek amacıyla 2011 yılı içerisinde bölgede açık alan çalışması gerçekleştirilmiştir. Açık alan çalışmaları sırasında alandan bitki örnekleri toplanmıştır. Toplanan bu yaş bitki örnekleri herbaryum tekniğine uygun olarak kurutulmuştur. Kurutulan bitki örneklerinin teşhis edilmesi aşamasında Flora of Turkey And East Aegean Islands adlı kaynaktan yararlanılmıştır. Teşhis edilen bitkilerin listesi Ek 6, Tablo 1.1 de verilmiştir. Oluşturulan floristik listede alanda mevcut olduğu belirlenen bitkilerin sistematik konumları kontrollerde kolaylık sağlaması bakımından alfabetik olarak verilmiştir. Birinci sütunda familya, İkinci takson, üçüncü sütunda Türkçe adı, dördüncü sütunda biliniyor ise fitocoğrafik bölgesi, beşinci sütunda türün endemizm durumu, altıncı sütunda habitat ve yedinci sütunda ise türün IUCN kriterlerine göre tehlike kategorisi verilmiştir. Bitkilerin Türkçe adlarının belirlenmesinde Şinasi Akalın tarafından hazırlanmış olan "Büyük Bitkiler Kılavuzu" ve Prof. Dr. Turhan Baytop tarafından hazırlanmış olan "Türkçe Bitki adları" adlı kaynaklardan faydalanılmıştır. 41

53 Bitkilerin tehlike kategorileri IUCN komisyonunun tespit ettiği kriterlere göre ve Ekim v.d. tarafından hazırlanmış ve Türkiye Tabiatını Koruma Derneği tarafından yayınlanmış olan "Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı" adlı kaynaktan faydalanılmıştır. Bitki türlerinin tehlike kategorilerinin tespitinde kullanılan kısaltmalar ve açıklamaları: EX: Tükenmiş EW: Doğada tükenmiş CR: Çok tehlikede EN: Tehlikede VU: Zarar görebilir : Az tehdit altında DD: Veri yetersiz NT: Tehlike altına girmeye aday NE: Değerlendirilemeyen Floristik Analiz Rize İli, Çayeli İlçesi, Madenli Beldesi sınırlarında kalan Çayeli Bakır İşletmeleri proje sahasında yapılan arazi çalışmaları sırasında toplanan bitkilerin teşhisi sonucu; 55 familyaya ait 107 cins, 119 tür, 7 alttür ve 1 varyete tespit edilmiştir. Bu alandan tespit edilen bitkilerin fitocoğrafik bölgelere göre dağılımı ise şöyledir; Akdeniz elementi 4, Iran- Turan elementi 1, Avr.-Sib. elementi 24 ve Öksin elementi 19 şeklindedir. 59 tür ise bilinmeyen ya da birden çok fitocoğrafik bölge elementidir. Çalışma alanından tespit edilen bitki türlerinin 119 uda (Az tehdit altında) kategorisindedir. Proje sahasından endemik Heracleum platytaenium Boiss. ve BERN sözleşmesine göre korunacak türler listesinde olan Cyclamen coum Miller var. coum bitki türleri tespit edilmiştir. Vejetasyon Proje sahasında yapılan arazi çalışmaları sırasında alanın genel vejetasyon tipide tespit edilmiştir. Proje sahasında aşağıdaki vejetasyon tipleri ve baskın bitki türlerinin oluşturduğu yapı tespit edilmiştir. Bunlar; 1. Orman açıklıkları, 2. Orman vejetasyonu ve 3. Tarım alanlarıdır. Orman Açıklıkları Çayeli Bakır İşletmeleri proje sahasında orman açıklıkları; ormanlık alanlarda ağaçların kesildiği kesimlerde tespit edilmiştir. Bu alanlarda; Epilobium anatolicum Hausskn. subsp. prionophyllum (Hausskn.) P.H.Raven, Prunella vulgaris L., Hypericum xylosteifolium (Spach) Robson, Hyperıcum androsaeum L., Erodium cicutarium (L.) L Herit. subsp. cicutarium, Trifolium pratense L. var. pratense, Pisum sativum L. subsp. elatius (Bieb.) Aschers. & Graebn. var. elatius, Medicago lupulina, Convolvulus arvensis 42

54 L., Holosteum umbellulatum L. var. umbellulatum ve Sambucus nigra L. gibi türler tespit edilmiştir. Orman Vejetasyonu Çayeli Bakır İşletmeleri proje sahasında baskın olarak orman vejetasyonu tespit edilmiştir. Bu alanlarda; Viburnum orientale Pallas, Symphytum longipetiolatum Wickens, Alliaria petiolata (Bieb.) Cavara & Grande, Petasites albus (L.) Gaertner, Lapsana communis L. subsp. intermedia (Bieb.) Hayek, Cirsium osseticum (Adams) petrak, Aster subulatus Michaux, Hedera helix L., Hedera colchica (C.Koch) C. Koch, Ilex colchica Poj., Acer trautvetteri Medw., Calystegia silvatica (Kit.) Griseb, Cornus mas L., Corylus avellana L. var. avellana, Rhododendron luteum Sweet, Rhododendron ponticum L., Castanea sativa Miller, Fagus orientalis Lipsky, Ficus carica L. subsp. carica (All.) Schinz & Thell., Clematis vitalba L. ve Laurocerasus officinalis Roemer gibi türler tespit edilmiştir. Tarım Alanları Proje sahasında tarım alanları, güney pasa sahası civarında mevcuttur. Bu alanlarda; Orobanche elatior Sutton, Plantago lanceolata L., Plantago majör L. subsp. intermedia (Glib.) Lange, Phytolacca americana L., Polygonum persicaria L., Ficus carica L. subsp. carica (All.) Schinz & Thell., Lamium purpureum L. var. purpureum, Trifolium pratense L. var. pratense, Pisum sativum L. subsp. elatius (Bieb.) Aschers. & Graebn. var. elatius, Lotus corniculatus L. var. corniculatus (Bieb.) Arc., Euphorbia djimilensis Boiss., Eriobotrya japonica (Thunb.) Lindl., Diospyros lotus L., Cornus mas L. ve Chenopodium album L. subsp. album var. album gibi türler tespit edilmiştir. Endemik Türler İçin Koruma Önlemleri Çayeli Bakır İşletmeleri proje sahasından tespit edilen ve endemik olan Heracleum platytaenium Boiss. ve BERN sözleşmesine göre korunacak türler listesinde olan Cyclamen coum Miller var. coum türleri için alınması gereken koruma önlemleri ve Türkiye deki dağılımları aşağıda detaylı olarak verilmiştir. Heracleum platytaenium Boiss. Heracleum platytaenium türü, Zonguldak, Kastamonu, Amasya, Ankara, Balıkesir, Bursa, Giresun, İzmir, Konya, Kütahya, Manisa, Rize ve Trabzon da yayılış gösterir. Çiçeklenme dönemi, 5-7 nci aylar arasıdır. Habitat olarak karışık ormanlar, kayalık yamaçlar, dere kenarları ve kıyıları tercih eder. Meyvelerin olgunlaşma dönemi, 7-8 nci 43

55 aylar arasıdır. Heracleum platytaenium türü E N koordinatlarında tespit edilmiştir. Söz konusu türün korunması amacıyla yapılacak işlem olgunlaşan tohumların bez torlara alınarak, gölgede kurutulması ve oda ısısında muhafazasıdır. Söz konusu tohumların rehabilitasyon sürecinde aynı habitatlara dikimi sağlanacaktır. Tohumların 2 yıldan fazla beklemesinin gerektiği durumlarda tohumlar Ankara da bulunan Tohum ve Gen Kaynakları Araştırma Merkezi ne teslim edilecektir. Söz konusu alanda tespit edilen tür için yukarıda ex-situ koruma önlemi alınmıştır. Cyclamen coum Miller var. coum Cyclamen coum Miller var. coum türü, Amasya, Antalya, Artvin, Bolu, Bursa, Çorum, Hatay, İstanbul, Kastamonu, Muğla, Ordu ve Trabzon da yayılış gösterir. Habitat olarak; metreler arasında, Pinus brutia, Abies ve Quercus-Fagus ormanı ve kayalık tepelerdeki çalılıkla alanları tercih eder. Proje alanı ve çevresinde tespit edilen türün korunması için, benzer habitatlara taşınması sağlanacaktır. a.9 Fauna Proje sahası ve çevresinde karasal fauna elemanlarının belirlenmesi amacıyla 2011 yılında arazi çalışmaları yürütülmüştür. Bu başlık altında Karasal Omurgalı Faunasını meydana getiren İkiyaşamlılar (Amphibia), Sürüngenler (Reptilia), Kuşlar (Aves) ve Memeli Hayvanlar (Mammalia) sınıflarına bağlı türlerle ilgili gözlem, inceleme ve değerlendirmeler yapılmıştır. Proje sahası ve çevresinde tespit edilen fauna türleri Ek 6 da ilgili tablolar altında yer verilmektedir. İkiyaşamlılar (Amphibia) İkiyaşamlı türleri en azından üremek amacıyla suya bağımlı olan türlerdir. Bazı türleri tüm yaşamları boyunca sucul ortamları tercih ederken bazı türleri ise sadece üreme dönemlerinde su ortamına giderek yumurtalarını bırakırlar. Yumurtadan çıkan yavrular erginleştikten sonra yeniden karasal ortamlara dönmektedirler. Dolayısıyla her iki grup için de büyük veya küçük ölçekli de olsa tatlısu ortamına gereksinim vardır. Bu ortamlar yapay veya doğal olabilir. İşletme sahası içerisinde ve işletme sahasına yakın bir kesimde ikiyaşamlı türleri açısından uygun habitat tipleri söz konusudur. Bunlardan en önemlisi ve en hacimlisi batı yönünde İşletme sahası ile sınır oluşturan, daimi bir akarsu konumunda olan Büyükdere dir. 44

56 Sürüngen Türleri (Reptilia) İşletme sahası sınırları içerisinde yaşayan sürüngen türleri ve sürüngen türleri tarafından tercih edilen habitatlara yönelik olarak gerçekleştirilen saha çalışmalarında 3 sürüngen türü belirlenmiştir. Bu türler ve koruma statüleri Ek 6, Tablo 2.2 üzerinde verilmiştir. Alanda tespit edilmiş olan sürüngen türleri arasında yaygınlık ve yoğunluk açısından bir sıralama yapılması gerekirse bu sıralama Artvin kertenkelesi (Darevskia rudis), Hemşin kertenkelesi (Dareskia armeniaca) ve Yılanımsı kertenkele (Anguis fragilis) dir. Kuş Türleri (Aves) İşletme sahası sınırları içerisinde biyolojik çeşitlilik bileşenlerine yönelik olarak gerçekleştirilen gözlem ve incelemelerde tespit edilen tür sayıları açısından en zengin grup kuş türleridir yılı içerisinde, Mayıs ve Temmuz aylarında gerçekleştirilen saha gözlemlerinde tespit edilmiş olan kuş türü sayısı 21 dir. Sınırlı büyüklükteki işletme sahasında sadece iki gözlem döneminde kaydedilmiş olan tür sayısının diğer dönemlerde gerçekleştirilecek gözlemler ile daha da artması kaçınılmazdır. Ek 6, Tablo 2.3 te görülebileceği gibi işletme sahası içerisinde tespit edilmiş olan kuş türlerinin büyük bir kısmı yerli türlerdir. Yani yıl boyunca bu kesimlerde bulunan, üremesini bile bu kesimlerde gerçekleştiren türlerdir. Ülkemizde kaydedilmiş olan karasal omurgalı hayvan türleri açısından da en zengin grup da 500 den fazla tespit edilmiş tür sayısı ile Kuşlardır. Memeli Hayvanlar (Mammalia) Çalışma sahası sınırları içerisinde oldukça yoğun bir işletme faaliyeti söz konusudur. Bu kapsamda kayda değer ölçülerde insan, taşıt ve makine aktivitesi yaşanmaktadır. Karasal omurgalı faunasının en gelişmiş üyelerini barındıran Memeli hayvanlar sınıfına bağlı bileşenler üzerlerindeki çok yönlü baskılardan kendilerini koruyabilmek amacıyla kuvvetli savunma ve saklanma güdüleri geliştirmişlerdir. Bunun sonucu olarak da zorunlu kalmadıkça yaşam alanlarını insanların yaşam alanları ile çakıştırmaktan kaçınmaktadırlar. Tüm bu sayılan nedenlerden dolayı işletme sahası içerisinde yaşadığı tespit edilen memeli hayvan türü sayısı oldukça sınırlı kalmıştır. Tespit edilen türlerin büyük bir kısmı da işletme sahasını çevreleyen doğal alanların sakinlerinden olup değişik amaçlarla işletme sahasına gelen ve kısa süreler sonra bu kesimleri terk eden formlardır. İşletme sahası içerisinde tespit edilmiş olan memeli hayvan türleri arasında böcekçiller 1 tür, kemirgenler 2 tür, yarasalar 1 tür ve çifttoynaklılar da 1 tür ile temsil edilmektedirler. Bölgede tespit edilmiş olan sincabın işletme sahasını besin temin etmek amacıyla sıklıkla ziyaret ettiği belirlenmiştir. 45

57 Korunan Türlerle İlgili Olarak Alınması Gereken Yasal Önlemler Çayeli Bakır İşletmeleri tarafından halihazırda kullanılmakta olan ve ileride kullanılması düşünülerek izin veya ruhsatları alınmış kesimlerde yaşadığı belirlenen karasal omurgalı faunası bileşenleri Ek 6, Tablo de verilmektedir. Bu türler içerisinde ulusal ve Türkiye tarafından taraf olunan uluslararası koruma anlaşmaları kapsamına giren türler söz konusudur. Bu türler ve sahip oldukları koruma statüleri de benzer şekilde ilgili tablolar üzerinde verilmektedir. İşletme sahasında ve ilgili kesimlerde yaşadığı belirlenen fauna bileşenlerine yönelik olarak gerek ulusal, gerekse de uluslararası anlaşmalar kapsamında dikkat edilmesi gereken noktalar ve alınması zorunlu önlemler aşağıda verilmektedir. İşletme sahası içerisinde gerçekleştirilecek her türlü faaliyet çerçevesinde söz konusu korunan türler ve bu türler tarafından kullanılmakta olan ve türler açısından önemli olarak tanımlanabilecek habitatlara yönelik çalışmalarda bu noktaların göz önünde bulundurulması gerekmektedir. BERN Sözleşmesi eklerinde yer alan formlarla ilgili olarak dikkat edilecek noktalar İşletme sahası içerisinde ve komşu alanlarda yaşadığı belirlenen türler arasında BERN Sözleşmesi ek listelerine (Ek-II ve Ek-III) giren bazı fauna bileşenleri bulunmaktadır. Bilindiği gibi BERN Sözleşmesi nin II. Bölümünde Türkiye nin de aralarında bulunduğu, sözleşmeye imza koyan tüm taraf ülkelerin sözleşme kapsamına giren türlerin listelendiği EK Liste-II ve EK Liste-III e giren göçmen türler açısından önem taşıyan alanlara özel önem vermek zorunda oldukları vurgulanmaktadır. Çayeli Bakır İşletme sahası ile ilgili tüm kesimler öncelikle bu açıdan değerlendirilmiştir. Yapılan gözlem, inceleme ve literatür kontrolleri sonucunda söz konusu alanların göçmen türler açısından göç sürecinde beslenme veya dinlenme gibi amaçlarla kullanılmadığı belirlenmiştir. Göçmen formlar yanında yerli formları da ilgilendiren bir diğer önlem BERN Sözleşmenin 6. Maddesinde verilmektedir. Buna göre işletme sahası içerisinde tespit edilmiş olan fauna bileşenleri arasından EK-II de, yani Mutlak Koruma Altında kategorisinde yer alan türler için; yakalama, tutsak etme ve öldürme fiilleri, bu türlere ait dinlenme alanlarının bozulması veya tahrip edilmesi, bu türlere ait üreme alanlarının bozulması veya tahrip edilmesi, 46

58 yabanıl fauna türlerinin özellikle üreme, beslenme, kışlama periyotlarında rahatsız edilmesi, bu türlere ait yumurtalara zarar verilmesi, bu yumurtaların boş bile olsa toplanmaması gerekmektedir. Sözleşmenin EK-III e giren, yani Koruma Altında Bulunan yabanıl fauna bileşenleriyle ilgili düzenlemeleri ise Madde 7 de belirtilmektedir. Buna göre tüm taraf ülkeler EK-III e giren fauna bileşenleri için koruma ve devamlılığı sağlamaya uygun, gerekli yasal ve idari önlemleri almak zorundadır. Bu önlemler EK-III te yer alan türlerle ilgili her türlü işletme faaliyetinin yabanıl hayvan türlerinin popülasyonlarını tehlikeye düşürmeyecek şekilde düzenlenmesini şart koşmaktadır. Bu nedenle işletme sahası içerisinde tespit edilen ve bu kategoriye giren türlerle ilgili olarak yukarıda vurgulanmakta olan noktalara özen gösterilmesi; çabaların başarılı sonuçlar verebilmesi için sadece karar vericilerin değil hangi pozisyonda olurlarsa olsunlar işletme sahası içerisindeki yapay ya da fiziksel alanlarda söz konusu formlarla karşılaşma olasılığı olan tüm ilgili kişilerin bu konularda bilgilendirilmesi önem taşımaktadır. Tüm bu noktalar ışığında, projenin hayata geçirileceği tüm kesimlerde gerçekleştirilmesi planlanan her türlü faaliyet esnasında, sadece EK-II veya EK-III e giren türlere bağlı bireyler değil her iki kategoriye de giren yabanıl fauna bileşenleri ve habitatlarıyla ilgili olarak yukarıda değinilen noktalara dikkat edilmesi; sahaya yönelik olarak alınması gereken önlemlerin titizlikle belirlenmesi ve uyulması gerekmektedir. Avrupa Kırmızı Listelerinde yer alan lokal yabanıl formlarla ilgili olarak dikkat edilmesi gerekenler Uluslararası Doğayı ve Doğal Habitatları Koruma Birliği (IUCN) tarafından hazırlanmış ve sürekli olarak güncellemesi yapılan Avrupa Kırmızı Listesi (ERL) ülkemizde de kaydedilmiş olan yaban hayatı bileşenlerinin hemen hemen tamamını kapsamaktadır. Bu listede yer alan türler uluslararası ölçekte karşı karşıya bulundukları tehlike dereceleri, popülasyon durumları gibi noktalar göz önünde bulundurularak farklı koruma statülerine dahil edilmektedirler. Türkiye de de ilgili otoriteler ve kurumlar tarafından da referans liste olarak kabul edilen Avrupa Kırmızı Listesi nin hazırlanması sürecinde ülkemiz bilim adamları da katkı sağlamaktadırlar. Bu nedenle Bern Sözleşmesi nde yer alan bazı türlerin Avrupa ve Türkiye deki durumlarında yaşanan çelişkili durumlar bu liste için aynı ölçülerde geçerli değildir. Çayeli Bakır İşletmesi ve ilişkili sahalarda ve bu sahalara bitişik kesimlerde kaydedilmiş, bu nedenle de işletme sahasına girip çıkabilmeleri olasılık dahilinde olan fauna 47

59 bileşenleri arasında Avrupa Kırmızı Listesi nde yer alan birçok tür söz konusudur. Bu türlerin tamamına yakını (=Least Concern) yani En Düşük Derecede Tehdit Altında kategorisinde yer alan türlerdir. Bu türlerle ilgili olarak dikkat edilmesi gereken noktalar hemen hemen Bern Sözleşmesi ve MAK kararlarında vurgulanan noktalara benzerlik göstermektedir. Yani bu kategoriye giren türlerle ilgili olarak, yukarıda vurgulananlar dışında farklı bir uygulamaya gereksinim bulunmamaktadır. Buna karşılık faaliyet sahası sınırları içerisinde ve yakın çevrede doğal olarak bulunan yabanıl fauna bileşenleri arasında yer alan türler arasından Avrupa Kırmızı diğer kategorilere giren türler olabileceği gibi günümüzdeki kategorileri değişebilme olasılığı da göz önünde bulundurulmalıdır. Buna göre Avrupa Kırmızı Listesi nde VU (=Vulnerable), yani Hassas, Zarar Görebilir kategorisine giren türler için yine bu listelerde orta vadeli bir gelecekte; NT (=Near Threaten), yani Tehlikeye Yakın kategorisine giren türler için yine bu listelerde yakın vadeli bir gelecekte nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan türler tanımlaması yapılmaktadır. Özellikle bu türler ve habitatlarıyla ilgili olarak taraf ülkelerin her çeşit faaliyetten kaynaklanabilecek risklerin ortadan kaldırılmasın yönelik olarak öncelikleri belirlenmesi ve uygulamaya alması gerekmektedir. Ülkemizde bu öncelikler ve tedbirler halihazırdaki Merkez Av Komisyonu kararları ve taraf olunan uluslararası sözleşmelerde vurgulanan önlemler kapsamında yer almaktadır. Bu noktalar bu kısım içerisinde vurgulanmaktadır. Merkez Av Komisyonu (MAK) listelerinde yer alan ve işletme sahasında tespit edilmiş olan fauna türleriyle ilgili olarak dikkat edilmesi gereken noktalar Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Türkiye de bugüne kadar kaydedilmiş olan yabanıl formlar arasında yer alan ve av hayvanı statüsüne giren formları belirlemek; bu türlerle ilgili olarak avlanma limitleri ve avlanma sezonları gibi konuları belirlemekle görevli bir otoritedir. Bu otorite aynı zamanda av hayvanları dışında kalan yabanıl formları ve bunlar arasından korunması gereken av hayvanları ve diğer yaban hayvanı türlerini de belirlemektedir. Komisyon tüm bu düzenlemeleri her sezon için yeniden güncellemektedir. Bu çalışma kapsamında işletme sahası içerisinde değişik nedenlerle bulunduğu belirlenen fauna bileşenlerine yönelik olarak yapılan değerlendirmede Merkez Av Komisyonu tarafından dönemine yönelik olarak güncellenmiş listelerden yararlanılmış ayrıca komisyon tarafından alınmış olan kararlardan istifade edilmiştir. İşletme sahası içerisinde tespit edilen ve bu Merkez Av Komisyonu tarafından güncellenmiş olan koruma listelerinde yer alan fauna türleri için bu komisyon kararlarında belirtilen koruma tedbirlerine uyulması gereklidir. 48

60 Bu listelerde yer alan fauna türleri arasından EK LİSTE-I de yer alan yaban hayvanları, 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunun 4. maddesinin birinci fıkrası gereğince Bakanlık tarafından koruma altına alınmıştır. Bu listede yer alan yaban hayvanlarıyla ilgili olarak alınmış olan kararlar genelde avlanma, ölü ya da canlı bulundurulma ve hatta taşınma da dahil olmak üzere tüm olumsuz müdahaleleri yasaklamaktadır. Bu kapsamda işletme çalışanlarının benzer şekilde bilgilendirilmesi, bu konuda bilgisi ve deneyimi olmayan çalışanların faaliyetler esnasında karşılarına çıkabilecek yabanıl formlara karşı nasıl davranmaları gerektiği konusunda yapılacak her tür bilgilendirmenin faydalı olması beklenmektedir. Aşağıda bu bilgilendirmeleri içeren tablolar yer almaktadır. Yaşam Türleri ve Statü Tablolarında kullanılan sembollerin açıklamaları: Vu = Zarar Görebilir = En Düşük Düzeyde Tehlike Altında NT= Tehlikeye Yakın (Near Threaten MAK= Merkez Av Komisyonu Koruma Listeleri END=Endemizm G= Gözlem, L= Literatür, A= Anket a.10 Jeoloji Bölgesel Jeoloji Sahada Üst Kretaseden Tersiyer sonuna kadar devam eden denizaltı volkanizmasıyla oluşan kayaçlar yaygındır. Bu kayaçlar yaşlıdan gence doğru şu şekilde adlandırılmışlardır: 5 Genç volkanik seri, 4 Üst dasitik seri, 3 Üst bazik seri, 2 Alt dasitik seri, l Alt bazik seri. Doğu Karadeniz Bölgesinde bulunan ve asidik serilerle birbirinden ayrılan bazik serileri, alt bazik ve üst bazik seriler olarak tanımlamışlardır. Çalışma sahasının dışında kalan alt bazik serinin yaşı kesinlikle saptanamamış olmakla beraber, Üst Kretasenin alt katlarında oluşmuş olması olasılığı vardır. Alt dasitik, üst bazik, üst dasitik serilerin yaşları 49

61 aratabakalı durumdaki çamurtaşı kireçtaşlarındaki mikrofosillerle Senoniyen olarak saptanmıştır. Genç volkanik seriler, Miyosen yaşlı kumtaşlarıyla örtülmüşlerdir. İntruzif kayaçlar (granit, granodiyorit, diyoritler) ise Miyosen yaşlıdır. Bu seriler ayrıca, bazaltik ve andezitik intruziflerle kesilmişlerdir. Bu özellikler Doğu Karadeniz Bölgesinde aynıdır. Alt dasitik seri ile üst bazik seri arasında uyumsuzluk vardır. Burada asidik seriler bazik serilere oranla daha az gelişmişlerdir. Üst bazik serinin tabanındaki mor tüf bazalt ardalanması Çayeli-Madenköy sahası için bir ayırtman özelliktir. Alt Dasitik Seri Alt dasitik seri dasit lavı ile başlayıp dasitik tüf-breşlerle sona ermektedir. Bu ikisi arasında dasitik volkanik çakıltaşı, dasitik tüf ve kumlu dasitik tüf birimleri bulunmaktadır. Alt dasitik seri sahanın batı ve kuzeyinde üst bazik seriyle örtülmüştür. Çalışma sahasında bu serinin üst seviyeleri izlenebilmektedir. Alt dasitik seriyi oluşturan başlıca kayaç birimleri ve bunların özellikleri şöylece özetlenebilir: Dasitik tüf. Genel olarak ince taneli ve tabakalıdır. Alt dasitik serinin diğer birimlerine göre daha iyi gelişmiştir. Kuvars, alkali feldispat, plajiyoklazdan oluşan çimento içinde fenokristal plajiyoklaz, alkali feldispat ve yenmiş kuvars fenokristalleri bulunmaktadır. Kayaç çok kaolinleşmiş, serisitleşmiş, silisleşmiş, kalsitleşmiş ve az miktarda kloritleşmiştir. Dasitik kumlu tüf. Tüflü kumtaşından ibarettir. Boylanma gösterir. Dasitik tüflerin oluşumundan sonra meydana gelen yükselme ve çökmeler sonucu, çöken kısımlara taşınan malzemelerin çökelmesi sonucu oluştuğu düşünülmektedir. Fenokristal kuvars, kalsitleşmiş plajiyoklaz ve az miktarda alkali feldispat parçalarıyle killeşmiş, az kalsitleşmiş ve silisleşmiş bir çimentodan meydana gelmiştir. Sahanın doğu ve orta kesiminde küçük bir alanda izlenmektedir. Dositik tüf breş. Fenokristal kuvars, plajiyoklaz parçalarıyie dasit çakılları, killeşmiş, silisleşmiş ve hafif kloritleşmiş bir çimentodan oluşmuştur. Sahanın doğusunda, dasitik kumlu tüfün üzerinde küçük bir alanda görülür. 50

62 Andezit. Sahada dayk ve sil şeklinde bulunur. Fenokristal plâjiyoklazlar ile plajiyoklazve koyu renkli mineralleri içeren bir hamurdan meydana gelmiştir. Yüzeyde alt dasitik seri ile mor tüf l arasında sınırlı bir stratigrafik seviye içinde izlenmektedir. Üst Bazik Seri Genel olarak bazalt, andezit, spilitik lav ve piroklastları ile kumtaşı ve aratabakalı durumdaki kireçtaşlarından meydana gelir. Alt dasitik seri üzerinde uyumsuz olarak bulunur. Bu uyumsuzluk yüzeyi sarp bir ondülasyona sahip değildir. Çalışma sahasında bu serinin tabanını mor tüf ve bazaltlarla andezitik breş, kırmızı kireçtaşı, bazalt ve marn-tüf breş-kireçtaşı-kumtaşı birimleri oluşturmaktadır. Mor tüfler. Bunlar esas olarak kumtaşı ve tüf breşten meydana gelmişlerdir. Bazaltlarla ardalanmış olarak bulunurlar. Sahada bazaltlarla sınırlanan başlıca üç mor tüf birimi ayırtlanmıştır. Bunlar dış görünüşleri bakımından büyük bir benzerlik gösterirler. Genel olarak dasit, andezit, nadiren bazalt çakılları ve kuvars fenokristalleri, plajiyoklaz, alkali feldispat ve koyu mineral parçalarıyla killeşmiş, serisitleşmiş, hematitleşmiş ve karbonatlaşmış bir çimentodan oluşmuşlardır. Çakıl ve mineral parçalarının mor tüflerdeki bulunuş oranları mor tüflerin oluşum sırasıyle ilgili olarak değişmektedir. Yaşlıdan gence doğru asidik malzemeler azalmaktadır. Tane boylanması vardır. Şistozite gösterirler. İçlerinde yer yer bazalt akıntıları izlenmektedir. Bazaltlar. Sahada mor tüflerle ardalanmış olarak bulunan başlıca üç bazalt birimi ayırtlanmıştır. Bunlar oluş sırasına göre: bazalt, ojit bazalt ve olivin bazaltlardır. Bazaltlar, yapısal konumlarına göre sil ve dayk olarak tanımlanmışlardır. Küresel ayrışma nedeniyle iyi gelişmiş olan soğuma eklemlerini her yerde izlemek olanaksızdır. Üst yüzeylerinde kalsit ve kloritle dolmuş çok sayıda gaz boşlukları vardır. Alt ve üst sınırlarına yakın kısımlarda, belli bir stratigrafik seviyeyi temsil eden kumtaşı, tüfit, kireçtaşı aratabakaları izlenmektedir. Bazen içlerinde belli bir kalınlığa ulaşan tüflü kumtaşları da vardır. Tabakalı kayaçlarla olan sınırlarında hiç bir kontakt etkisi görülmemektedir. Bu özellikleri nedeniyle bazaltlar yazar tarafından da lav olarak tanımlanmışlardır. Başlıca fenokristaller Plajiyoklazlarda (labradorit). Ayrıca ojit bazaltta ojit, olivin bazaltta ise ojit ve olivin fenokristalleri vardır. Hamurları esas olarak plajiyoklaz, az miktarda ojit ve olivin içermektedir. Bazalt ve ojit bazalt kuzeybatı eğim yönünde devam etmezler, öte yandan ojit bazalt güneye doğru incelerek devam eder. 51

63 Andezitik breş. Tüf ve tüf breşten meydana gelmiştir. Alt seviyeleri daha ince tanelidir. Andezit, nadiren bazalt ile az miktarda plajiyoklaz ve koyu renkli mineral parçaları içerir. Çimentosu kil ve kloritten oluşmuştur. Kırmızı kireçtaşı. Kırmızı kireçtaşı ince tanelidir. Feldispat ve kuvars parçaları içerir. Kumtaşı aratabakalıdır. İçlerinde Üst Senoniyenin tanıtman fosillerinden, Globotruncana calcarata Cushman Gl. cf. fornicata Plummer Gl. cf. linneiana (Dlore) Gl. cf. concavata (Brotzen) Gl. lapp. tricarinata (Quereau) Gl. lapp. coronata Bolli Gl. cf. arca Cushman Gl. lapp. lapparenti (Brotzen) ile Gümbelina sp. Globigerina sp. Radiolaria fosilleri vardır. Sahanın kuzey yarısında andezitik breşin, Narollar mevkiinde olivin bazaltın, Narollar mevkiinin güneyinde ise mor tüf III ün üzerinde görülmektedir. Bazalt ((b4). Yastık lavlar şeklindedir. Yastık lavların arasını açık kahverengi Çamurtaşları doldurmuştur. Plajiyoklaz (labradorit) fenokristalteriyle ojit taneleri, kalsit ve klorit içeren bir hamurdan oluşmuştur. Gaz boşlukları kalsit ve kloritle dolmuştur. Sahanın kuzeybatı kesiminde görülmektedir. Marn-tüf breş-kumtaşı-kireçtaşı. Esas olarak kumtaşından ibarettir. Kumtaşının alt seviyelerinde marn-kireçtaşı, içinde tüf breş tabakaları vardır. Kumtaşı oldukça ince tanelidir. Bazalt ve plajiyoklaz çakıllarıyla klorit ve karbonat içeren bir çimentodan oluşmuştur. Ruhsat Sahasının Jeolojisi: Ruhsat sahasında yapılan çalışmalar sonucunda sahada en az 2 felsik akma/dom birimi ve bunların ilgili klastik fasiyesleri mevcuttur. Altta bulunan, yoğun alterasyona 52

64 uğramış, pirit dolgulu, masif ve akma bantlı, kuvars-piritli Çayeli Feslik Birimi (R0) sadece mevcut Çayeli Maden sahasında ve muhtemelen Çayeli Bakır İşletmeleri sahalarından İncerap, Sırtköy, Armutlu köylerinden geçen derede bulunmaktadır. Bu birimin kompleks halde doğrudan Alt Bazalt/Andezit birimin üstüne istiflendiği düşünülmektedir. Bu birimle alakalı mineralizasyon ve alterasyon daha erken safhalara, pirit dominant VMS (Çayeli Cevheri) mineralizasyonuna rastlanmaktadır. Çayeli örneğinde, ilk masif sülfatlar kompleksin yamaçlarında klastik sülfat bacaları olarak istiflenmiştir. Daha genç, feldispat-kuvars-piritli Hematitik Feslik (R1) birimi de klastik apronlarıyla benzer bir şekilde akma/dom kompleksleri oluşturur. Bu kompleksler ya Alt Bazalt/Andezit birimin üstünde yer alır ya da Çayeli Felsiklerine girinti yapar ve üzerini kaplar. Bu kriptodom sokulumları devrik R0 felsiklerini bölgesel olarak dikleştirmiştir. Bunlara ek olarak bu akma/dom komplekslerinin lokasyonu, öncel R0 Çayeli Fesliklerinin çıkış/akma zonlarını ve yapıları yansıtmaktadır. Bu fazla ilgili mineralizasyon ve silika-kil-pirit alterasyonu (geç/2.safha) daha fazla sınırlandırılmış (fayla bağlantılı olarak) ve muhtemelen daha çok-elementli ve epitermal karakterde gerçekleştirmiştir. Mineralizyonun bu 2. safhası, masif piritli birimin Zn-Cu-Ag-Au içeriğinin artmasında kritik bir rol oynamıştır. Rize Sahasında, özellikle Armutlu bölgesi geniş bir alanda R1 birimi alterasyonu ve geç safha mineralizyon belirtisi göstermektedir. R0, R1 veya Alt Bazalt/Andezit birimi üzerine doğrudan gelen, mafik dominant bazaltik andezitik akma ve akma köşeli çakıltaşlarının kalın bir birim oluşturduğu B1 birimi; iri taneli, kalın tabakalı, normal dizilimli, yeniden istiflenmiş döküntü akmalarına; ince tabakalı tüflü kumtaşı, miltaşı ve pembe hematitik mikritik çamurtaşlarına (kireçtaşlarına) yanal ve dikey geçişlidir. Peperitik feldispat porfir (FP; andezitik) sil ve dayklar özellikle ince tabakalı fasiyeslerde mevcuttur. Kilise Tepe de Haramtepe bölgesi, Çayeli nin güneybatısı mafik bir volkanik merkezin bulunduğu belirlenmiştir. İnce tabakalı epiklastikler sahada Çayeli İstifinin kuzeyinde en kalın haline ulaşmakta ve Sarısu bölgesinin kuzeybatısına doğru uzanmaktadır. Tüysüzler köyü civarında yoğun bozunmaya uğramış magnetik diyorit/gabro sokulumu gözlemlenmiştir. Bu birim olası graben benzeri yapıların doldurulmasını yansıtması bakımından önem taşımaktadır. Sonuç olarak bu birim sahada, daha yaşlı çoğunlukla felsik volkanikleri örtmektedir. Yoğun alterasyona uğramış Alt Bazalt/Andezitler, üstte yer alan, dolgulu bu ikincil havzada örtünün altında VMS mineralizasyon bulunduğunu düşündürecek şekilde pirit cevherlidir. 53

65 Bölgesel hematitik QF Porfir peperitik siler ve kriptodomlar birçok stratigrafik seviyede bulunmaktadır (geç R0 erken R1 ve geç R1). Hornblend fenokristalleriyle birlikte QF porfirleri B1 stratigrafik seviyesine sokulmuş bir durumda bulunmaktadır. Yukarıda bahsedildiği gibi epiklastik/mafik volkanik birimin üstünde R1 ve B1 birimlerinin görünür bir biçimde tekrar ettiği belirlenmiştir. Çayeli bölgesinin güneybatısında 2 potansiyel alandan bahsedilebilir. İncerap ta bulunan UTEM anomalisi killi ve limonitik R1 volkanoklastik örtü kayaçları ve yoğun kil-silika-pirit alterasyonlu muhtemel R0 (tabankayası) mostrası arasındaki dokanak yanaında ve bazalt/andezitleri ve B1 epikalstikleri üstünde yer almaktadır. Aynı zamnda dere içerinde yer alan 500m batıda bulunan andezitik epiklastiklerde jasperoidal çörtün varlığı yakınında mineralizasyon olasılığını desteklemektedir. Çayeli Cevheri Güney Zonu, Güneybatıdan mevcut ruhsat sahamıza yaklaşık 400m mesafede hala açık durumda bulunmaktadır. Bu zonun uzantıları veya aynı trend boyunca başka bir zon jeolojik sondaj hedefi olarak gözlemlenmiştir. Çayeli nin yaklaşık 3 km kuzeydoğusunda, varsayılan sınırdan Sırtköy bölgesine kadar uzayan Çayeli Bakır İşletmeleri sahası Çayeli eşdeğeri mineralizasyonda potansiyel varlığı göstermektedir. Üç bölgede kayda değer belirtileri mevcuttur. 1-Sırtköy de 1993 RC sondaj kuyusunun yaklaşık 100 metre güneybatısında bulunan yeni bir yol,r1 akmalarının ve pembe karbonatların altında ve B0 bazalt/andezitlerin üstünde bir feslik volkanoklastik serisini ortaya çıkarmıştır. Bu R0 (?) eşdeğeri kayaçlar, ince demir oksit zonunun ve toplam 0.8 metre hematitçe zengin bir aralığın altında bulunan fay zonu ve köşeli çakıltaşları/kırıkları içeren küçük taneli piritle birlikte yoğun kil-silika (ametist içeren) alterasyon zonu içermektedir. Alterasyona uğramış QFP kriptodom ve peperitik sil de sahada mevcuttur. 2-Tüysüzler bölgesinde geniş bir alana yayılan bölgesel faylı Alt B0 Bazalt/Andezitler içerisinde yer alan kuvvetli kil-pirit+silika alterasyonuna ek olarak, B1 epiklastikleri ve diyorit/gabro silerlinin olası grabenleri doldurduğu ve stratigrafik olarak önemli olan sahayı potansiyel olarak kapladığı görülmektedir. 3-Çayeli Cevherinin stratigrafisi, öncelikli olarak Tavan Bazalt ve bunun üstünde istiflenen ince tabakalı küçük taneli epiklastikler ve karbonatları, kuzeydoğuda sahaya bitişik Çayeli Bakır işletmeleri sahasına kadar izlenebilir. 54

66 Çayeli nin kuzeybatısında,çayeli Bakır İşletmeleri nin ruhsat sınırı, Çayeli Derin Zonun bu sezonun başında İnmet tarafından delinen yeni DDH ile kesiştiği yerin projeksiyonunun yaklaşık 500 metre kuzeybatısındadır. Çayeli Bakır İşletmelerinin ruhsat sınırına doğru stratigrafinin (üstte yer alan sedimanlarda görüldüğü gibi)sığlaştığı farazi R0 domlarından (İnmet sondaj kuyularında belirtildiği gibi olası yeni bir mineralizasyon merkezi ile de ilgili) ya da R1 dom unun etkisinden veya kuzeybatıya doğru QFP sokulumundan dolayı olabilir. Bu alanda potansiyel cevherleşme merkezi olabilir. Bu jeofizik anomalilerle tespit edilen cevherleşme yoğunluğunun netliği için bu alan mücavirinde başlatılan P2 ve P4 nolu sondaj çalışmalarının devam ettiği bu sondajların cevher taşıyıcı zonlarda disemine yayılımlı cevherleşmeye işaret ettiği bu sondajlara işletme döneminde de devam edileceği böylece potansiyel yoğunlaşma tahmin edilen rezervin netleştirilmesine çalışılacaktır. Gerek Mücavir İR6649 nolu ruhsat ile Mücavirindeki Rödavanslı İR7540 nolu sahaların Rezerv etüt çalışmaları gerekse nolu ruhsatımızdaki Rezerv etüt çalışmalarımızla bu havzadaki cevherleşmenin bir bütünlük teşkil ettiği bu bütünlük içerisinde tahmin edilen cevherleşmenin 58,9545 hektarlık bir alanda yoğunlaşması tahmin edilmektedir (P2 ve P4 sondaj etki alanlarının bu sahadaki izdüşümü alanı verileriyle). Proje alanı jeolojik haritası Şekil II.11 de verilmektedir. 55

67 Şekil II.11: Jeolojik Harita 56

68 Numune Alma İşlemleri Sahadaki arama ve uzatma döneminde yapılan gözlemler, jeofizik çalışmaları, sondaj çalışmaları ve literatür verileri ışığında sahadaki ekonomik yönden işletilebilir bakır-çinko cevherleşmesinin var olduğu; saha ve mücavirindeki jeokimyasal ve sondaj karot numunelerindeki değerlerinde bunu doğruladığını söylemek mümkündür. Rezervler ve Rezervin Tespit Yöntemleri Ruhsat alanında yapılan prospeksiyon çalışmaları, sondaj, jeofizik ve literatür çalışmaları değerlendirildiğinde sahaya yakın takribi 500 metre mesafede Sırtköy, Sarısu, Tüysüzler ve Sırtköy mahallelerinin bulunduğu alandan Çalışma sahasının dahilinden geçen cevherleşme bulgularının bölgede potansiyel bir cevherleşmenin olabileceğini göstermektedir. ÇBİ tarafından işletilmekte olan mücavir sahadaki cevherleşme ve çalışma sahasına yakın yapılan sondaj çalışmalarının verileri doğrultusunda P2,P4 sondajlarının etki alanında takribi mücavirindeki rödavanslı çalışan sahadaki cevherleşme havzasının dahilindeki cevherleşmeye bütünlük teşkil edecek ve sahamıza da denk düşen cevherleşme bulgularına rastlanılmaktadır. Bu nedenle işletme döneminde mevcut rezerv varlığını netleştirerek bir taraftan üretim faaliyetlerini yürütmek diğer taraftan sahadaki çalışmaları neticelendirerek bir bütünlük oluşturması amacıyla ileride, mücavirindeki İR6649 ruhsat nolu sahayla birleştirilmesi talep edilebilecektir. İşte bu cevherleşme alanında(58,9545 hektarlık alan)2 hektarlık P4 sondaj etki alanında bir görünür cevherleşme olasılığından hareketle: m 2 x2mx4.5ton/m 3 : ton görünür rezervi tahmin edilmektedir. Bu jeofizik anomalilerle tespit edilen cevherleşme yoğunluğunun netliği için bu alan mücavirinde başlatılan P2 ve P4 nolu sondaj çalışmalarının devam ettiği bu sondajların cevher taşıyıcı zonlarda disemine yayılımlı cevherleşmeye işaret ettiği bu sondajlara işletme döneminde de devam edileceği böylece potansiyel yoğunlaşma tahmin edilen rezervin netleştirilmesine çalışılacaktır. Gerek Mücavir İR6649 nolu ruhsat ile Mücavirindeki Rödavanslı İR7540 nolu sahaların Rezerv etüt çalışmaları gerekse nolu ruhsatımızdaki Rezerv etüt çalışmalarımızla bu havzadaki cevherleşmenin bir bütünlük teşkil ettiği bu bütünlük 57

69 içerisinde tahmin edilen cevherleşmenin 58,9545 hektarlık bir alanda yoğunlaşma gösterdiği söylenebilir (P2 ve P4 sondaj etki alanlarının bu sahadaki izdüşümü alanı verileriyle) Sonuç olarak burada ve mücavirinde yapılan: Jeofik Etüt Çalışmaları Sondaj Çalışmaları Mücavir Sahadaki Üretim Çalışmaları M.T.A. Literatür Çalışmaları Çalışmalarla cevherleşme varlığı tespit edilmiştir (Şekil II.12). Eski P4 Kuyusu Hedef P Hedef P2 E: N: Z: Yeni P4 E: N: Z: E: N: Z: 325 Hedef P3 Şekil II.12: Saha Plan Görüntüsü a.11 Depremsellik Anadolu daki sismik faaliyetler, yarımadayı çevreleyen tektonik katmanların göreli hareketleri sonucunda oluşmaktadır. Bu hareketler çoğunlukla Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu fay hatları üzerinde meydana gelmektedir. Sözü edilen iki fay, Türkiye deki iç 58

70 deformasyonlar ve tektonik hareketlerin başlıca nedenleri olarak kabul edilmektedir. Bu iki faydan Kuzey Anadolu fayı, dünyadaki en aktif geçiş fayı olarak kabul edilmektedir. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı na bağlı Deprem Araştırma Merkezi nin yaptığı sınıflandırmaya göre Türkiye de beş deprem bölgesi bulunmaktadır. Türkiye Deprem Bölgeleri, ivme değerlerine göre aşağıdaki şekilde derecelendirilmiştir. 1. Derece deprem bölgesi: beklenen ivme değeri 0,40 g den büyük 2. Derece deprem bölgesi: beklenen ivme değeri 0,40 g ile 0,30 g arasında 3. Derece deprem bölgesi: beklenen ivme değeri 0,30 g ile 0,20 g arasında 4. Derece deprem bölgesi: beklenen ivme değeri 0,20 g ile 0,10 g arasında 5. Derece deprem bölgesi: beklenen ivme değeri 0,10 g den az g: yer çekimi (981 cm/s 2 ). Rize bölgesi dördüncü derece deprem bölgesinde yer almakta ve düşük deprem tehlikesi göstermektedir. Faaliyet alanı benzer şekilde 4. derece deprem bölgesi içinde kalmaktadır. İl deprem haritası, Şekil II.13 te verilmiştir. Bölgede, son yüzyılda yalnızca bir önemli deprem (Richter ölçeğine göre şiddetinde) kaydedilmiştir (RİÇOM, 2007). Şekil II.13: Rize İli Deprem Haritası (deprem.gov.tr) 59

71 b. Ek-5 deki Duyarlı Yöreler Listesi Dikkate Alınarak Korunması Gereken Alanlar Proje alanı çevresinde yer alan koruma alanları Şekil II.14 te verilmektedir. Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliği Ek V de yer verilen liste ve proje alanının konumu aşağıda açıklanmıştır. 60

72 Çayeli Bakır İşletmeleri A.Ş. Şekil II.14: Koruma Alanları 61

73 1. Ülkemiz Mevzuatı uyarınca korunması gerekli alanlar: a) 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. maddesinde tanımlanan ve bu Kanunu'nun 2 nci maddesinde tanımlanan ve bu Kanunun 3 üncü maddesi uyarınca belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları Rize ili Çamlıhemşin ilçesi sınırları içinde yer alan Kaçkar Dağları Milli Parkı proje alanının 18 km güneydoğusundadır. Rize ilinde Tabiat Parkı, Tabiat Anıtı veya Tabiatı Koruma Alanı bulunmamaktadır sayılı Kara Avcılığı Kanunu uyarınca Orman Bakanlığı'nca belirlenen Yaban Hayatı Koruma Alanları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları, Proje alanının 24 km doğusunda Çamlıhemşin Kaçkar Dağları YHGS bulunmaktadır. Çamlıhemşin Kaçkar Dağları YHGS nda çengel boynuzlu dağ keçisi için yaban hayatı geliştirme faaliyetleri yürütülmektedir. Bunun haricinde Proje alanı içi veya yakın civarında yaban hayatı koruma alanı veya yaban hayvanı yerleştirme alanı yoktur. b) 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu'nun 2 nci maddesinin a - Tanımlar bendinin 1, 2, 3 ve 5 inci alt bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı olarak tanımlanan ve aynı Kanun ile 3386 sayılı Kanunun ilgili maddeleri uyarınca tespiti ve tescili yapılan alanlar Proje alanının içinde yer aldığı Çayeli ilçe sınırlarında koruma altına alınmış herhangi bir sit alanı yoktur. c) 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu kapsamında olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları Proje alanının yaklaşık 100m güneyinden Büyükdere geçmektedir. d) 31/12/2004 tarih ve sayılı Resmi Gazete 'de yayımlanarak yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği'nin 17, 18, 19 ve 20 nci maddelerinde tanımlanan alanlar Proje sahası, İçme ve Kullanma Suyu Havzalarının Korunmasına Dair Yönetmelik ( /30224 sayılı Resmi Gazete) ile belirlenen mutlak, kısa mesafe ve uzun mesafe koruma alanları yer almamaktadır. 62

74 e) 02/11/1986 tarih ve sayılı Resmi Gazete 'de yayımlanarak yürürlüğe giren Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği'nin 49 uncu maddesinde tanımlanan Hassas Kirlenme Bölgeleri Proje sahası dahilinde veya yakın civarında hassas kirlenme bölgeleri yoktur. f) 2872 sayılı Çevre Kanunu'nun 9 uncu maddesi uyarınca Bakanlar Kurulu tarafından Özel Çevre Koruma Bölgeleri olarak tespit ve ilan edilen alanlar Proje alanı dahilinde veya yakın civarında özel çevre koruma alanı yoktur. g) 2960 Sayılı Boğaziçi Kanunu na göre koruma altına alınan alanlar Proje alanı dahilinde veya yakın civarında Boğaziçi Kanunu na göre koruma altına alınan alanlar yoktur. h) 6831 sayılı Orman Kanunu gereğince orman alanı sayılan yerler Rize ili orman alanlarının dökümü Tablo II.7 de verilmiştir. Proje konusu faaliyet alanı tapulu alandır. Tablo II.7: Rize İli Orman Varlığı (OGM, 2010) Orman Varlığı ha Normal Orman ,0 12% Bozuk Orman ,5 Normal orman Toplam Orman ,5 Ormansız ,0 59% 29% Bozuk orman Ormansız Genel Alan ,5 i) 3621 Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar Proje alanı dahilinde veya yakın çevresinde yapı yasağı getirilen alanlar yoktur. j) 3573 sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanun'da Belirtilen Alanlar Proje alanı dahilinde veya yakın çevresinde Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanun'da belirtilen alanlar yoktur. 63

75 k) 4342 sayılı Mera Kanunu'nda Belirtilen Alanlar Proje alanı dahilinde veya yakın civarında mera yoktur. l) 17/05/2005 tarih ve sayılı Resmi Gazete 'de yayımlanarak yürürlüğe giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği'nde Belirtilen Alanlar Proje alanı dahilinde veya yakın civarında Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği kapsamında tescilli sulak alan yoktur. Ancak akarsu koruma bandı içerisinde yer aldığından Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği Madde 23 gereği Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nden gerekli izin alınacaktır. Rize ilinde uluslararası öneme sahip iki sulak alan vardır. Proje sahasının 22 km KD yer alan Fırtına Deresi ve 30 km GB yer alan Karadere Sulak Alanıdır. 2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar: a) 20/02/1984 tarih ve sayılı Resmi Gazete 'de yayımlanarak yürürlüğe giren Avrupa'nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) uyarınca koruma altına alınmış alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları Proje alanı dahilinde veya yakın civarında 20/02/1984 tarih ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe giren Avrupa'nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) uyarınca koruma altına alınmış alanlardan önemli deniz kaplumbağası üreme alanlarında belirtilen I. ve II. koruma bölgeleri, Akdeniz foku yaşama ve üreme alanları yoktur. b) 12/06/1981 tarih ve sayılı Resmi Gazete' de yayımlanarak yürürlüğe giren Akdeniz'in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barselona Sözleşmesi) uyarınca koruma altına alınan alanlar Proje alanı dahilinde veya yakın civarında Akdeniz'in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barselona Sözleşmesi) uyarınca koruma altına alınan alanlar yoktur. i) 23/10/1988 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Akdeniz'de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol gereği ülkemizde Özel Koruma Alanı olarak belirlenmiş alanlar yoktur. 64

76 ii) 13/9/1985 tarihli Cenova Bildirgesi gereği seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı tarafından yayımlanmış olan Akdeniz'de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit listesinde yer alan alanlar yoktur. iii) Cenova Deklarasyonu'nun 17. maddesinde yer alan Akdeniz'e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin yaşama ve beslenme ortamı olan kıyısal alanlar yoktur. c) 14/02/1983 tarih ve sayılı Resmi Gazete 'de yayımlanarak yürürlüğe giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1 ve 2 nci maddeleri gereğince Kültür Bakanlığı tarafından Kültürel Miras ve Doğal Miras statüsü ile koruma altına alınan kültürel, tarihi ve doğal alanlar Proje alanı dahilinde veya yakın civarında Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1 ve 2 nci maddeleri gereğince Kültür Bakanlığı tarafından kültürel miras ve doğal miras statüsü ile koruma altına alınan kültürel, tarihi ve doğal alanlar yoktur. d) 17/05/1994 tarih ve sayılı Resmi Gazete 'de yayımlanarak yürürlüğe giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) uyarınca koruma altına alınmış alanlar; İşletme alanı dahilinde veya yakın civarında su kuşları yaşama ortamı olarak uluslararası öneme sahip sulak alanlar bulunmamaktadır. 3. Korunması Gereken Alanlar: a) Onaylı çevre düzeni planlarında, mevcut özellikleri korunacak alan olarak tespit edilen ve yapılaşma yasağı getirilen alanlar (Tabii karakteri korunacak alan, biogenetik rezerv alanları, jeotermal alanlar vb.) İşletme izin alanı Trabzon- Ordu- Giresun- Rize- Artvin- Gümüşhane Planlama Bölgesi 1/ ölçekli Çevre Düzeni Planı sınırları dahilinde yer almaktadır. Söz konusu planda işletme izin alanı bölgeye özel ürün alanı (bağcılık, çay, fındık vb) olarak taranmıştır. 65

77 b) Tarım Alanları: Tarımsal kalkınma alanları, sulanan, sulanması mümkün ve arazi kullanma kabiliyet sınıfları I, II, III ve IV olan alanlar, yağışa bağlı tarımda kullanılan I. ve II. sınıf ile özel mahsul plantasyon alanlarının tamamı Proje sahası içinde sulanan, sulanması mümkün olan araziler ile yağışa bağlı tarımda kullanılan özel mahsul plantasyon alanları yoktur. c) Sulak Alanlar: Doğal veya yapay, devamlı veya geçici, suları durgun veya akıntılı, tatlı, acı veya tuzlu, denizlerin gel-git hareketlerinin çekilme devresinde derinliği 6 metreyi geçmeyen sular, bataklık sazlık ve turbalıklar ile bu alanların kıyı kenar çizgisinden itibaren kara tarafına doğru ekolojik açıdan sulak alan kalan yerler Fırtına Deresi ve Karadere, Rize ilinin Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanlar listesinde yer alan akarsularıdır. Fırtına Deresi Çamlıhemşin ilçesinde akıp Proje alanına 22 km uzaklıktadır. Proje alanı dahilinde veya yakın civarında Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği kapsamında tescilli sulak alan yoktur. d) Göller, akarsular, yeraltı suyu işletme sahaları Karadeniz, Proje alanına yaklaşık 5 km uzaklıktadır. Büyükdere ise işletme alanının güneyinden geçmektedir ve projeye 100 m uzaklıktadır. e) Bilimsel araştırmalar için önem taşıyan ve/veya nesli tehlikeye düşmüş veya düşebilir türler ve ülkemiz için endemik olan türlerin yaşama ortamı olan alanlar, biyosfer rezervi, biyotoplar, biyogenetik rezerv alanları, benzersiz özelliklerdeki jeolojik ve jeomorfolojik oluşumların bulunduğu alanları Flora faunaya ilişkin değerlendirmeler Bölüm III, a.9 başlığı altında verilmiştir. 66

78 BÖLÜM III. PROJENİN İNŞAAT VE İŞLETME AŞAMASINDA ÇEVRESEL ETKİLER VE ALINACAK ÖNLEMLER Projenin gerçekleşmesi durumunda insan ve çevre sağlığı için risk oluşturabilecek atıklar, bunların miktarı ve alınacak önlemler aşağıda sıralanmıştır. Ayrıca alınan önlemler yönetmeliklerle karşılaştırılmıştır. Yer Altı Suyu Tahliyesi Bakır Çinko Maden İşletmesinde üretim yeraltında gerçekleştirilecektir. Yer altı madeni giriş (portal) kotu 96m DSY olacak olup, mevcut plana göre -1250m derinliğe inilecektir. Mevcut dizaynda yeraltı üretim katlarında en düşük kot m DSY olacağından, galerilerde bulunan çatlaklardan yeraltı suyu girişi muhtemeldir. Galerilere su gelirinin jeolojik formasyonların özellikleri dolayısıyla önemli boyutta olmayacağı beklenmektedir. Madende üretim çalışmalarının sürdürülebilmesi için az da olsa gelen yeraltı suyunun tahliye edilmesi gerekecektir. Açılacak galerilerden yeraltı suyu tahliyesinin yapılabilmesi amacıyla öncelikle yeraltında uygun kotlarda havuzlar oluşturulacak ve bu havuzlarda yeraltı suyunun toplanması sağlanacaktır. Havuzlarda bulunacak pompalar sayesinde yer altı suyu yüzeye pompalanacak ve ÇBİ nin kurulu işletme tesisindeki mevcut su toplama sistemine verilecektir. Az miktarda olacağı beklenen bu su, geri kullanımda dikkate alındığında işletmede olan mevcut tesisin su yükünü artırmayacaktır. Evsel Nitelikli Atıksu Madencilik çalışmaları sırasında, personelin kullanımları neticesinde L/gün evsel nitelikli atıksu oluşacağı tahmin edilmektedir. Çalışacak personelin mevcut ihtiyaçları sonucunda oluşacak evsel atıksular Çayeli Bakır İşletmeleri içerisindeki atıksu arıtma tesisinde bertaraf edilecektir. Atıklar Madencilik faaliyetleri boyunca 13,8 kg/gün personel kaynaklı katı atık meydana gelecektir. Meydana gelecek olan katı atıklar Atık Yönetimi Yönetmeliği gereği ayrı olarak toplanacak ve ekonomik bir değer ihtiva etmeyenler, kapalı sızdırmaz çöp kamyonları ile Belediye çöp depolama alanına taşınacaktır. Değerlendirebilir nitelikteki ambalaj atıkları (cam, teneke kutu, kağıt vb.) Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği ne uygun olarak ayrı kaplarda biriktirilecek, ekonomiye geri kazandırılması sağlanacaktır. 67

79 Planlanan faaliyetler kapsamında yer alacak makine ekipmanlardan kaynaklanacak atık yağların toplanması, depolanması ve bertaraf edilmesi Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uygun olarak gerçekleştirilecektir. Atık yağlar yönetmelik hükümlere uygun olarak toplanacak, sahada geçici depolanacak ve taşıma lisansı almış taşıyıcılar vasıtasıyla çevre lisanslı işleme ve bertaraf tesislerine gönderilmesi sağlanacaktır. Atık yağ filtreleri ve atık yağlar ile kontamine olmuş atıklar Atık Yönetimi Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda bertarafı sağlanacaktır. Faaliyet kapsamında oluşması muhtemel tehlikeli atıklar Atık Yönetimi Yönetmeliği nde belirlenen özelliklere sahip geçici depolama sahasında toplanacak ve lisanslı taşıma araçları ile çevre izin ve lisanslı bir atık bertaraf tesisine gönderilecektir. Sahada oluşabilecek tıbbi atıklar, Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uygun olarak evsel atıklardan ayrı olarak toplanacak ve yönetmelik hüfümleri doğrultusunda taşınması ve bertarafı sağlanacaktır. Madencilik faaliyetleri süresince oluşabilecek atık pil ve akümülatörler, Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği gereği diğer atıklardan ayrı olarak toplanacak ve bu konuda yetkili firmalara verilmek suretiyle bertaraf edilecektir. Sahada kullanılacak iş makineleri ve hafif araçlardan kaynaklanacak atık lastikler, Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kontrolü Yönetmeliği hükümlerine uygun olarak bertaraf edilmek üzere yetkili firmalara gönderilecektir. Sahada yemekhane bulunması durumunda oluşması muhtemel bitkisel atık yağlar, ayrı bir kapta toplanacak ve geri dönüşüm veya bertaraf amacıyla Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği ne uygun olarak Çevre İzin ve Lisanslı firmalara lisanslı taşıma araçları ile gönderilecektir. Pasa Yer altı madencilik çalışmaları neticesinde m 3 /yıl pasa oluşacaktır. Yer altı işletmesi cevher üretimi sırasında eşzamanlı olarak üretilen pasa ise üretimi sona ermiş cevher galerilerinde geri dolgu amaçlı olarak kullanılacaktır. Toz Emisyonu Proje kapsamında toz oluşumuna neden olacak faaliyetler, yeraltından çıkarılacak cevherin zenginleştirme tesislerine nakliyesi işlemleridir. Üretim miktarları ve SKHKK Yönetmeliği nde verilen birim toz emisyon değerleri gözetilerek yapılan toz emisyon hesaplamalarında yönetmelik sınır değerlerinin aşılmayacağı belirlenmiştir. Bununla birlikte tüm madencilik aktiviteleri esnasında Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Ek-1 gereğince aktif toz kontrolü sağlayacak önlemler alınacaktır. Bu yöntemlerin başlıcaları malzeme ve yolların nemlendirilmesi ve hız kontrolüdür. 68

80 Madencilik faaliyetleri sırasında, arazöz ile yapılacak nemlendirme çalışmaları neticesinde toz emisyon miktarı en az seviyeye inecektir. Bölgede iklim koşulları nedeniyle, yılın büyük bir bölümünün yağışlı geçmesi dolayısıyla, yaz aylarında kısa bir dönem toz bastırma amaçlı su kullanımı söz konusu olacaktır. Verimli bir sulama uygulaması ile toz miktarı % 90 oranında azaltılabilmektedir (Fitz ve Bumiller, 2000). Ayrıca SKHKKY Ek 2 Tablo 2.2 de yer verilen PM10 ve çöken toz limit değerlerine uyulacaktır (Tablo III.1). Tablo III.1: Tesis Etki Alanında Uzun Vadeli, Kısa Vadeli Sınır Değerler ve Kademeli Azaltım Tablosu Parametre Süre Sınır değer [µg/m 3 ] YIL [Çöken toz mg/m 2 gün] ve sonrası Havada Asılı Partikül Madde (PM10) KVS UVS Çöken toz KVS UVS Gürültü Madencilik faaliyetleri sırasında iş makinelerinin çalıştırılması sebebi ile gürültü oluşumu söz konusu olabilecektir tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Ek VII, Tablo 4 Ticari yapılar ile gürültüye hassas kullanımların birlikte bulunduğu alanlardan konutların yoğun olarak bulunduğu alanlar da yer verilen Lgündüz 65 dba, Lakşam 60 dba, Lgece 55 dba değerlerine uyulacaktır. Gerçekleştirilecek faaliyet tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe giren Çevre İzin ve Lisans Yönetmeliği EK 1 ve Ek 2 listesinde yer almamakta olup, gürültü kontrol izin belgesine tabi tesis değildir. Tesiste ekipmanlardan kaynaklanan gürültü seviyelerinin kontrolü amacıyla ekipmanların düzenli bakımının yapılması sağlanacaktır. Madencilik faaliyetlerinin de içinde bulunduğu gürültü meydana getiren faaliyetlerde çalışan personelin maruz kaldığı gürültünün düzenlenmesi amacı ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından tarih, sayılı Resmi Gazete de Çalışanların Gürültü İle İlgili Risklerden Korunmalarına Dair Yönetmelik (ÇGİRKDY) yayınlanmıştır. Bu yönetmelik çerçevesinde çalışan personel için maruziyet sınır değeri (LEX, 8saat) = 87 db(a) veya (Ptepe) = 200 Pa [140 db(c) re. 20 µpa] olarak belirlenmiştir (Yönetmelik 69

81 madde 5, 1-c bendi). Maruziyet sınır değerleri uygulanırken, çalışanların maruziyetinin tespitinde, çalışanın kullandığı kişisel kulak koruyucu donanımların koruyucu etkisi de dikkate alınmaktadır. Sahadaki çalışacak personelin gürültüye maruziyet değeri ÇGİRKDY Madde 6 da belirtilen hükümler doğrultusunda ölçüm yapılarak belirlenecek, risk değerlendirmeleri Madde 7 kapsamında yürütülecek ve gürültüden kaynaklanan maruziyetin önlenmesi veya azaltılması için ÇGİRKDY Madde 8 doğrultusunda önlemler alınacak, gürültüye maruziyetten kaynaklanan riskler önlenemiyorsa ÇGİRKDY Madde 9 gereğine uygun olarak çalışan personele kişisel koruyucu donanımları sağlanacak, ÇGİRKDY Madde 11 e uygun olarak gürültü maruziyeti ile ilgili olarak çalışacak personelin bilgilendirilmesi ve eğitimleri sağlanacaktır. Titreşim Madencilik çalışmaları sırasında kullanılacak olan patlayıcı madde miktarı kullanılacak patlatma tasarımı ile sürekli kontrol altında tutulacaktır. Bununla birlikte meydana gelebilecek olan titreşimin en yakındaki yerleşim biriminde bulunan binalara hasar vermemesi için, titreşimin Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Ek VII, Tablo 6 da maden ve taş ocakları ile benzeri alanlarda patlatma nedeniyle oluşacak titreşimlerin en yakın çok hassas kullanım alanının dışında yaratacağı zemin titreşimlerinin izin verilen en yüksek değerleri nde belirtilen izin verilen en yüksek titreşim hızı değerinden düşük olması sağlanacaktır. Yer altı madeninde cevherin yerinden sökülebilmesi için patlayıcı madde olarak düşük patlatma hızına sahip ANFO kullanılacaktır. Patlayıcı maddelerin kullanımı sırasında Tekel Dışı Bırakılan Patlayıcı Maddelerle Av Malzemesi ve Benzerlerinin Üretimi, İthali, Taşınması, Saklanması, Depolanması, Satışı, Kullanılması, Yok Edilmesi, Denetlenmesi Usul ve Esaslarına İlişkin Tüzük (TDBPM) esaslarına uyulacaktır. 70

82 NOTLAR VE KAYNAKLAR DPT, İlçelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması, Devlet Planlama Teşkilatı. Fitz, D.R. and K. Bumiller, Evaluation of Watering to Control Dust in High Winds, Journal of the Air & Waste Management Association, 50: Hacettepe Üniversitesi, Çayeli Bakır İşletmeleri A.Ş. Biyolojik Çeşitlilik Çalışması, Ankara. KTB, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Türkiye Kültür Mirasları Kataloğu. Metcalf ve Eddy, Wastewater Engineering: Treatment and Reuse, 4th Edition, McGraw-Hill. MGM, Meteoroloji Genel Müdürlüğü, Rize Meteoroloji İstasyon Verileri, Ankara. OGM, Orman Genel Müdürlüğü Rize İli Orman Varlığı. RİÇOM, Yılı Rize İl Çevre Durum Raporu, Rize İl Çevre ve Orman Müdürlüğü RİÇOM, Yılı Rize İl Çevre Durum Raporu, Rize İl Çevre ve Orman Müdürlüğü RİÇOM, Yılı Rize İl Çevre Durum Raporu, Rize İl Çevre ve Orman Müdürlüğü Rize İl Kültür Turizm Müdürlüğü, Rize İl Kültür Turizm Müdürlüğü Sit Alanları. 7CAAFACAC813A7BCEBE7AACE8E Sayıştay, Türkiye de Atık Yönetimi Ulusal Düzenlemeler ve Uygulama Sonuçlarının Değerlendirilmesi, T.C. Sayıştay Başkanlığı. Atik_Yonetimi_Raporu.pdf 71

83 SRK, Konsantre Depolama ve Yükleme Limanı ÇED Ön Araştırma Raporu, Ankara. TOBB, Çayeli Bakır İşletmeleri Kapasite Raporu, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, Ankara. TÜİK, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi. USEPA, Compilation of Air Pollutant Emission Factors. Volume I: Stationary Point and Area Sources, AP-42, Office of Air Quality Planning and Standards. Office of Air and Radiation. U.S. Environmental Protection Agency. January,

84 Ekler Ek 1: Ruhsat Fotokopisi Ek 2: Kurum Görüşleri Ek 3: 1/ Ölçekli Topografik Harita ve Proje Sahası Koordinatları Ek 4: İR Ruhsat No lu Sahaya Yönelik Jeoteknik Rapor Ek 5: Meteorolojik Veri Ek 6: Flora ve Fauna Listeleri

85 Ek 1: Ruhsat Fotokopisi

86

87

88 Ek 2: Kurum Görüşleri

89

90

91

92

93

94 Ek 3: 1/ Ölçekli Topografik Harita ve Proje Sahası Koordinatları

95 Koor. S ır as ı S a ğa, Y uk ar ı Koor. S ır as ı E nl e m, Boyl am T ür ü UT M T ür ü COĞ RAF İK D. O. M Z on NO Öl çe kf ak. E D de r e c e l i k D. O. M WGS 84 - Z on - Öl çe kf ak , , , , , No' l uruhs a tal a nı 41, , , Koor. S ır as ı S a ğa, Y uk ar ı Koor. S ır as ı E nl e m, Boyl am T ür ü UT M T ür ü COĞ RAF İK Da tu m D. O. M Z on NO Öl çe kf ak. E D de r e c e l i k Da tu m Da tu m D. O. M WGS 84 - Z on Öl çe kf ak. - 41, , , , , , ÇAYELİBAKI R İ ŞLETMELERİA. Ş. SRKPROJENO: DOSYAADI : _A3_Por t r ai t _Koor di nat lar _t em Da tu m Pr oj eal a nı Bakı rveçi nkomadeni Yer al t ıi şl et m esipr oj esi LEJANT Pr ojealanı DOSYAYERİ:G: \016_CAYELI BAKI R\ _I R36375_PTD\03_Dr aw i ngs \01GI S\GI SPROJ \ _A3_Por t r ai t _Koor di nat lar _t em18. mxd Ruhs at Alanı( İR ) m T ar i h: T emmuz2018 Onaylayan: NG Haz ır layan: GA

96 Ek 4: İR Ruhsat No lu Sahaya Yönelik Jeoteknik Rapor

97 T.C. KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MADEN MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ RİZE İLİ, ÇAYELİ İLÇESİ ÇAYELİ BAKIR İŞLETMELERİ A.Ş. YE AİT IR RUHSAT NO LU SAHAYA YÖNELİK JEOTEKNİK RAPOR TRABZON MART 2013

98 T.C. KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK FAKÜLTESİ MADEN MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ RİZE İLİ, ÇAYELİ İLÇESİ ÇAYELİ BAKIR İŞLETMELERİ A.Ş. YE AİT IR RUHSAT NO LU SAHAYA YÖNELİK JEOTEKNİK RAPOR HAZIRLAYANLAR Prof. Dr. Ayhan KESİMAL Yrd. Doç. Dr. Bayram ERÇIKDI Yrd. Doç. Dr. Ferdi CİHANGİR Arş. Gör. Kadir KARAMAN TRABZON MART 2013

99 ÖZET Çayeli Bakır İşletmeleri nin talebi üzerine hazırlanan bu rapor kapsamında, İR ruhsat numaralı sahada bakır ve çinko cevherlerinin yeraltı madencilik metodu ile üretilmesine yönelik i) yeraltı madencilik faaliyetlerinin yerüstünde herhangi bir sübsidansa neden olup olmayacağı, ii) madencilik faaliyetleri esnasında yapılacak patlatmaların yerüstündeki yapı birimlerine etkilerinin olup olmayacağı iii) maden tesis atıklarının yeniden kullanılabilirliği hususları madencilik ve çevresel açıdan değerlendirilmiştir. Yapmış olduğumuz analitik çalışmalar ve sahada yaptığımız teknik incelemelere göre, İR nolu ruhsat sahasında yeraltında bulunan cevher yatağının, arakatlı-geri dolgulu yeraltı madencilik üretim metodu ile üretilmesinin en uygun, emniyetli ve verimli sonuçları vereceği düşünülmüştür. Maden yatağının yeryüzünden 1000 metreden daha derinde bulunması ve cevher üretim faaliyetlerinin dolgulu üretim metodu ile sürdürülmesi sayesinde yeryüzünde herhangi bir tasman vb. etkiye neden olmayacağı düşünülmektedir. Çünkü dolgu sayesinde zemin duraylılığı sağlanacak ve üretim katlarında da üretim güvenilir şartlarda sürdürülecektir. Ayrıca, işletmenin önceki patlatma kayıtlarından elde edilen bilgilere ve sahada yaptığımız gözlemlere göre, söz konusu projede değinilen yeryüzünden 1000 m derinlikteki maden açıklıklarında cevher üretimine yönelik yapılması planlanan çeşitli yeraltı patlatmalarından kaynaklanacak ve yüzeye yansıyacak olası titreşim değerleri; ülkemizin patlatmalardan kaynaklanan yer titreşimleri ve hasar kriterlerini saptamak ve denetlemek amacıyla tarihli resmi gazetenin nolu sayısında yayınlanan Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği (ÇGDYY) nde belirtilen eşik değerlerin çok altında (< 1mm/sn) kalacağı muhakkaktır. Dolayısıyla İR ruhsat numaralı sahada yeraltında yapılacak patlatmalardan kaynaklanacak olası titreşim değerlerinin, çevre yapı birimlerinde hasara sebep olmayacağı ve çevresel açıdan herhangi bir problem teşkil etmeyeceği düşünülmektedir. Cevher zenginleştirme tesis atıkları, günümüzde dünyada birçok kurum ve kuruluş tarafından en yenilikçi ve en çevreci madencilik metodları arasında gösterilen macun dolgu yöntemi ile yeraltındaki cevheri alınmış boşluklara depolanacaktır. Böylece, tesis atıkları yeraltı dolgu işlemlerinde yeniden kullanılacak ve çevresel açıdan etkili bir şekilde yönetilecektir. II

100 İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZET... II İÇİNDEKİLER... III ŞEKİLLER... IV TABLOLAR... V 1. Çalışmanın Amacı Maden Yatağına Yönelik Bilgiler Çalışma Sahasının Bulunduğu Bölgeye Yönelik Bilgiler Ruhsat Sahası ve Çevresinin Jeolojisi Proje Sahası ve Çevresinin Depremselliği Sahada Uygulanacak Maden Üretim Metodu ve Sahanın Jeoteknik Değerlendirmesi Uygulanacak Patlatma Metodu ve Çevresel Açıdan Değerlendirilmesi Tasman Oluşum Potansiyeli Patlatma Kaynaklı Yer Titreşimlerinin Ölçümü ve İlgili Terimler Patlatma Kaynaklı Yer Titreşimlerinin Tahmininde Ölçekli Mesafe Kavramı Maksimum Parçacık Hızı Tahmini Üretim Patlatmalarından Kaynaklanan Titreşimler ve Çevresel Açıdan Etkilerinin Değerlendirilmesi Yeraltı Suyu Tahliyesi Pasa Cevher Zenginleştirme Atıkları Macun Dolgu Teknolojisi Macun Dolgu Dizayn ve Tasarımında Önemli Faktörler IR nolu Sahaya Yönelik Macun Dolgu Uygulaması Dolgunun Yeraltı Üretim Boşluklarına Yerleştirilmesinde Dikkat Edilecek Hususlar KAYNAKLAR III

101 ŞEKİLLER Sayfa No Şekil 1. Proje alanının uydudan çekilmiş görüntüsü... 1 Şekil 2. İşletme izin alanı ve ruhsat alanları... 3 Şekil 3. Ruhsat sahası ve çevresinde ortalama yükselti... 4 Şekil 4. Ruhsat sahası ve yakın çevresinin jeolojik haritası... 5 Şekil 5. Yeni cevher kütlesine (P3 cevheri(kırmızı kütle)) mevcut çalışılan cevherden ulaşılması... 9 Şekil 6. Arakatlı-dolgulu yeraltı maden üretim metodunda başlıca üretim aşamaları Şekil 7. ÇBİ de uygulanan 80cmx80cm lik ayna paterni Şekil 8. Uygulanan 80cmx80cm lik ayna paterninde patlatma düzeni Şekil 9. Slot patlatmalarında uygulanan delik geometrisi Şekil 10. Slot patlatmasına yönelik patern Şekil 11. Slot ve sıra patlatmaları ile panoların üretilmesi Şekil 12. Maden ve taş ocakları ile benzeri alanlarda patlatma nedeniyle oluşacak zemin titreşimlerine yönelik en yakın/hassas kullanım/yerleşim alanları için izin verilen titreşim sınırları grafiği Şekil 13. Macun dolgu üretimi süreçleri Şekil 14. Macun dolgu performansını etkileyen parametreler Şekil 15. Yeraltında tipik bir macun dolgu yerleşimi ve oluşan basınçlar IV

102 TABLOLAR Sayfa No Tablo 1. Cevher sahası koordinatları... 2 Tablo 2. Cevher ve yan kayaç özellikleri... 2 Tablo 3. Tablo 6. Maden ve Taş Ocakları ile Benzeri Alanlarda Patlama Nedeniyle Oluşacak Titreşimlerin En Yakın Çok Hassas Kullanım Alanının Dışında Yaratacağı Zemin Titreşimlerinin İzin Verilen En Yüksek Değerleri Tablo 4. Sahada yapılacak patlatmalardan kaynaklanabilecek titreşimlerin olası değerleri Tablo 5. Macun dolgu tesis kurulumuna bağlı ilk yatırım maliyetleri Tablo 6. Atık tipine bağlı önerilen macun dolgu tasarım parametreleri V

103 1. Çalışmanın Amacı Bu çalışmada, İR ruhsat numaralı sahadan yeraltı madencilik metodu ile bakır ve çinko cevherlerinin çıkarılması esnasındaki faaliyetlerin madencilik ve çevresel açıdan değerlendirilmesi ele alınmıştır. Yeraltı madencilik metodu ile üretim yapılması düşünülen bölge, yeryüzünden yaklaşık 1 km derinlikte ve üretim yapılan mevcut sahanın yaklaşık kuzey-doğusunda bulunmaktadır (Şekil 1). Jeoteknik rapor kapsamında i) yeraltı madencilik faaliyetlerinin yerüstünde herhangi bir sübsidansa neden olup olmayacağı, ii) madencilik faaliyetleri esnasında yapılacak patlatmaların yerüstündeki yapı birimlerine etkilerinin olup olmayacağı iii) maden tesis atıklarının yeniden kullanılabilirliği değerlendirilmiştir. 2. Maden Yatağına Yönelik Bilgiler Söz konusu madencilik faaliyetlerinin uygulanacağı proje sahası Rize ili, Çayeli ilçesinde Karadeniz sahilinden itibaren Büyükdere vadisi boyunca güneye doğru yaklaşık 6 km mesafede Madenli beldesi civarında yer almaktadır (Şekil 1). Şekil 1. Proje alanının uydudan çekilmiş görüntüsü 1

104 Jeofizik anomalilerle tespit edilen cevherleşme yoğunluğunun niteliği için bu alan mücavirinde başlatılan P2 ve P4 nolu sondaj verileri, cevher taşıyıcı zonlarda dissemine yayılımlı cevherleşmenin olduğunu göstermiştir. Volkanojenik masif-sülfit cevher yatağında pirit-dominant VMS (Çayeli Cevheri) mineralizasyonuna rastlanmıştır. Cevherleşme alanı koordinatları aşağıda Tablo 1 de verilmiştir. Şekil 2 de ise ruhsat sahası ve işletme izin alanları görülmektedir. Tablo 1. Cevher sahası koordinatları 1. Nokta 2. Nokta 3. Nokta 4. Nokta Sağa (X) Yukarı (Y) Cevher yatağında yaklaşık görünür rezervin ton civarında olduğu tahmin edilmektedir. Cevher yatağındaki değerli mineral içeren cevherlere göre ekonomik elementler bakır (Cu) ve çinko (Zn) dur.prospeksiyon çalışmaları esnasında elde edilen cevher numuneleri üzerinde yapılan kimyasal analizlere göre cevher yatağındaki bakır tenörünün ortalama % 3, çinko tenörünün ise % 5 olacağı tahmin edilmektedir. Yatakta değerli mineraller nispeten homojen bir dağılım göstermektedir. Cevher kütlesinin ve yan kayacın jeomekanik özellikleri (tek eksenli basınç dayanımları, RQD vb.) Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2 de yer alan verilere göreyan kayaçta düşük dayanımlı birimlerde çatlak aralıklarının geniş, biraz daha yüksek dayanımlı birimlerde ise sık olduğu görülmektedir. Gerek yan kayaç gerekse cevher içeren birimlerde dayanım değerlerinin düşük olmasının, bu birimlerin içerdiği mikro süreksizliklerden kaynaklandığı düşünülmektedir. Tablo 2. Cevher ve yan kayaç özellikleri 2

105 Şekil 2. İşletme izin alanı ve ruhsat alanları 3

106 3. Çalışma Sahasının Bulunduğu Bölgeye Yönelik Bilgiler Proje sahasının çevresinin genel olarak çay bahçeleriyle kaplı arazilerden oluştuğu gözlenmiştir. Söz konusu saha Çayeli İlçesi Madenli beldesi civarlarında bulunmaktadır. İR nolu sahada proje ile planlanan yeraltı madencilik faaliyetleri için işletme izin alanı olarak 58,95ha lık bir alanın kullanılması planlanmaktadır. Söz konusu alanın yeryüzünde bulunan kısmının tamamı tapulu alanlardan oluşmakta olup tarım arazisi olarak kullanılmaktadır. İşletme izin alanı dâhilinde madencilik faaliyetlerinin tamamı yeraltında ve cevherlerin zenginleştirilmesi işlemi mevcut tesislerde yapılacağından yüzeyde herhangi bir alan kullanımının olmayacağı öngörülmektedir. Söz konusu alanın izdüşümü alanında yeraltında m DSY kotlarında kapalı işletme faaliyetlerinin yürütülmesi planlanmaktadır. Sahanın yaklaşık 100 m güneyinde Büyükdere yer almaktadır. Büyükdere deresi ortalama akım değeri 450 hm 3 /yıl'dır. Ruhsat sahası çevresinde ortalama yükselti 500 m civarındadır (Şekil 3). Şekil 3. Ruhsat sahası ve çevresinde ortalama yükselti 4

107 4. Ruhsat Sahası ve Çevresinin Jeolojisi Çalışılması düşünülen sahada üst kretaseden tersiyer sonuna kadar devam eden denizaltı volkanizmasıyla oluşan kayaçlar yaygındır. Bu kayaçlar yaşlıdan gence doğru sırasıyla i) Genç volkanik seri, ii) Üst dasitik seri, iii) Üst bazik seri, iv) Alt dasitik seri, v) Alt bazik seri şeklinde sıralanmaktadır. Doğu Karadeniz Bölgesinde bulunan ve asidik serilerle birbirinden ayrılan bazik serileri, alt bazik ve üst bazik seriler olarak tanımlamışlardır. Çalışma sahasının dışında kalan alt bazik serinin yaşı kesinlikle saptanamamış olmakla beraber, Üst Kretasenin alt katlarında oluşmuş olması olasılığı vardır. Alt dasitik, üst bazik, üst dasitik serilerin yaşları aratabakalı durumdaki çamurtaşı kireçtaşlarındaki mikrofosil içeriklerine dayanarak senoniyen olarak saptanmıştır. Genç volkanik seriler, Miyosen yaşlı kumtaşlarıyla örtülmüşlerdir. İntruzif kayaçlar (granit, granodiyorit, diyoritler) ise Miyosen yaşlıdır. Bu seriler ayrıca, bazaltik ve andezitik intruziflerle kesilmişlerdir. Bu özellikler Doğu Karadeniz Bölgesinde aynıdır. Alt dasitik seri ile üst bazik seri arasında uyumsuzluk vardır. Burada asidik seriler bazik serilere oranla daha az gelişmişlerdir. Üst bazik serinin tabanındaki mor tüf bazalt ardalanması Çayeli-Madenköy sahası için bir ayırtman özelliktir. Çalışma sahası yakın çevresinin jeolojik haritası aşağıda Şekil 4 te verilmiştir. Şekil 4. Ruhsat sahası ve yakın çevresinin jeolojik haritası 5

108 Ruhsat sahasında yapılan çalışmalar sonucunda sahada en az 2 felsik akma/dom birimi ve bunların ilgili klastik fasiyesleri mevcuttur. Altta bulunan, yoğun alterasyona uğramış, pirit dolgulu, masif ve akma bantlı, kuvars-piritli Çayeli Feslik Birimi (R0) sadece mevcut Çayeli Maden sahasında ve muhtemelen Çayeli Bakır İşletmeleri sahalarından İncerap, Sırtköy, Armutlu köylerinden geçen derede bulunmaktadır. Bu birimin kompleks halde doğrudan alt bazalt/andezit birimin üstüne istiflendiği düşünülmektedir. Bu birimle alakalı mineralizasyon ve alterasyon daha erken safhalara, pirit dominant VMS (Çayeli Cevheri) mineralizasyonuna rastlanmaktadır. Çayeli örneğinde, ilk masif sülfatlar kompleksin yamaçlarında klastik sülfat bacaları olarak istiflenmiştir. Daha genç, feldispat-kuvars-piritli-hematitikfeslik (R1) birimi de klastik apronlarıyla benzer bir şekilde akma/dom kompleksleri oluşturur. Bu kompleksler ya alt bazalt/andezit birimin üstünde yer alır ya da Çayeli Felsiklerine girinti yapar ve üzerini kaplar. Bunlara ek olarak bu akma/dom komplekslerinin lokasyonu, öncel R0 Çayeli Fesliklerinin çıkış/akma zonlarını ve yapıları yansıtmaktadır. Bu fazla ilgili mineralizasyon ve silika-kilpirit alterasyonu (geç/2.safha) daha fazla sınırlandırılmış (fayla bağlantılı olarak) ve muhtemelen daha çok-elementli ve epitermal karakterde gerçekleştirmiştir. Mineralizyonun bu 2. safhası, masif piritli birimin Zn-Cu-Ag-Au içeriğinin artmasında kritik bir rol oynamıştır. Rize Sahasında, özellikle Armutlu bölgesi geniş bir alanda R1 birimi alterasyonu ve geç safha mineralizyon belirtisi göstermektedir.r0, R1 veya Alt Bazalt/Andezit birimi üzerine doğrudan gelen, mafik dominant bazaltik-andezitik akma ve akma köşeli çakıl taşlarının kalın bir birim oluşturduğu B1 birimi; iri taneli, kalın tabakalı, normal dizilimli, yeniden istiflenmiş döküntü akmalarına; ince tabakalı tüflü kumtaşı, miltaşı ve pembe hematitik-mikritik çamurtaşlarına yanal ve dikey geçişlidir. Peperitik feldispat porfir (FP; andezitik) sil ve dayklar özellikle ince tabakalı fasiyeslerde mevcuttur. Kilise Tepe'de (Haramtepe bölgesi), Çayeli'nin güneybatısı, mafik bir volkanik merkezin bulunduğu belirlenmiştir. İnce tabakalı epiklastikler sahada Çayeli İstifinin kuzeyinde en kalın haline ulaşmakta ve Sarısu bölgesinin kuzeybatısına doğru uzanmaktadır. Tüysüzler köyü civarında yoğun bozunmaya uğramış magnetik diyorit/gabro sokulumu gözlemlenmiştir. Bu birim olası graben benzeri yapıların doldurulmasını yansıtması bakımından önem taşımaktadır. Sonuç olarak bu birim sahada, daha yaşlı çoğunlukla felsik volkanikleri örtmektedir. Yoğun alterasyona uğramışalt bazalt/andezitler, üstte yer alan, 6

109 dolgulu bu ikincil havzada örtünün altında VMS mineralizasyon bulunduğunu düşündürecek şekilde pirit cevherlidir. Bölgesel hematitik QF Porfir peperitik siler ve kriptodomlar birçok stratigrafik seviyede bulunmaktadır (geç R0 - erken R1 ve geç R1). Hornblend-feno kristalleriyle birlikte QF porfirleri B1 stratigrafik seviyesine sokulmuş bir durumda bulunmaktadır. Yukarıda bahsedildiği gibi epiklastik/mafik volkanik birimin üstünde R1 ve B1 birimlerinin görünür bir biçimde tekrar ettiği belirlenmiştir. Çayeli bölgesinin güneybatısında 2 potansiyel alandan bahsedilebilir. İncerap'ta bulunan UTEM anomalisi killi ve limonitik R1 volkanoklastik örtü kayaçları ve yoğun kil-silika-pirit alterasyonlu muhtemel R0 (taban kayası) mostrası arasındaki dokanak yanında ve bazalt/andezitleri ve B1 epiklastikleri üstünde yer almaktadır. Aynı zamanda dere içerinde yer alan 500m batıda bulunan andezitik-epiklastiklerde jasperoidal çörtün varlığı yakınında mineralizasyon olasılığını desteklemektedir. Çayeli Cevheri Güney Zonu, Güneybatıdan mevcut ruhsat sahasına yaklaşık 400 m mesafede bulunmaktadır. Çayeli'nin yaklaşık 3 km kuzeydoğusunda, varsayılan sınırdan Sırtköy bölgesine kadar uzayan Çayeli Bakır İşletmeleri sahası Çayeli eşdeğeri mineralizasyonda potansiyel varlığı gösterdiği gözlenmiştir. 5. Proje Sahası ve Çevresinin Depremselliği Anadolu'daki sismik faaliyetler, yarımadayı çevreleyen tektonik katmanların göreli hareketleri sonucunda oluşmaktadır. Bu hareketler çoğunlukla Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu fay hatları üzerinde meydana gelmektedir. Sözü edilen iki fay, Türkiye'deki iç deformasyonlar ve tektonik hareketlerin başlıca nedenleri olarak kabul edilmektedir. Bu iki faydan Kuzey Anadolu fayı, dünyadaki en aktif geçiş fayı olarak kabul edilmektedir. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı'na bağlı Deprem Araştırma Merkezi'nin yaptığı sınıflandırmaya göre Türkiye'de beş deprem bölgesi bulunmaktadır. Türkiye Deprem Bölgeleri, ivme değerlerine göre aşağıdaki şekilde derecelendirilmiştir. 1. Derece deprem bölgesi: beklenen ivme değeri 0.40 g'den büyük 2. Derece deprem bölgesi: beklenen ivme değeri 0.40 g ile 0.30 g arasında 3. Derece deprem bölgesi: beklenen ivme değeri 0.30 g ile 0.20 g arasında 4. Derece deprem bölgesi: beklenen ivme değeri 0.20 g ile 0.10 g arasında 7

110 5. Derece deprem bölgesi: beklenen ivme değeri 0.10 g'den az g: yer çekimi (981 cm/s 2 ). Rize bölgesi dördüncü derece deprem bölgesinde yer almakta ve düşük deprem tehlikesi göstermektedir. Faaliyet alanı benzer şekilde 4. derece deprem bölgesi içinde kalmaktadır. Bölgede, son yüzyılda yalnızca bir önemli deprem (Richter ölçeğine göre şiddetinde) kaydedilmiştir (RİÇOM, 2007). 6. Sahada Uygulanacak Maden Üretim Metodu ve Sahanın Jeoteknik Değerlendirmesi Yeraltında üretim faaliyetleri IR nolu ruhsat sahasında işletme izin alanı olarak belirlenen ha kısmın izdüşümünde yürütülecektir. Bu alandaki maden kütlesine mevcut üretim galerilerinden açılacak yeni desandre veya ulaşım galerileri ile (5 m yükseklik x 5 m genişlik kesitlerinde) ulaşılacaktır (Şekil 5). Dolayısıyla IR nolu sahadaki yeraltı işletmesinde, ÇBİ nin üretimine devam ettiği yeraltı işletmesinin devamı niteliğinde bir Cu-Zn cevherlerinin üretilmesi planlanmaktadır. IR nolu ruhsat sahasında bulunan cevher yatağında arakatlı geri dolgulu yeraltı maden üretim metodunun kullanılabilirliğine yönelik yapılan değerlendirmeler şu şekildedir: i) Tablo 2 de yer alan temel yan kayaç birimleri ve ana cevher kütleleri esas alınarak tek eksenli basınç dayanımı ile cevher kütlesinin bulunduğu derinlik için tavan basıncı kıyaslandığında, gerek cevher kütlesinin gerekse yan kayacı oluşturan birimlerin orta-sağlam kaya mekaniği özelliklerine sahip olduğu görülmüştür. ii) Volkanojenik masif sülfit (mercek tipi), iii) 60-90º arasında eğime sahip, iv) Nispeten geniş yatay ve düşey uzanıma sahip,v) Tenörü, yatağın bazı kısımlarda zonal karakteristikler göstermesine rağmen ortalama tenörden çok önemli oranlarda sapma göstermeyen, orta tenörlü vi) Orta derinlikte bir maden yatağıdır. Sahada gerçekleştirilen rezerv arama çalışmaları sonuçlarından elde edilen cevher ve yan kayaca ait jeoteknik ve jeomekanik bulgular, maden yatağının yeraltındaki konumu ve derinliği (yeryüzünden itibaren 1100 metrenin altında derinlik), maden yatağının tenör özellikleri, cevherin jeolojik konumu, topoğrafik yapı ve çevresel unsurlar göz önüne alındığında IR nolu ruhsat sahasında bulunan cevher yatağının, ÇBİ de ileri seviyede tecrübeye sahip olunan ve başarılı bir şekilde uygulanan arakatlı-geri dolgulu yeraltı madencilik üretim metodu ile üretilmesinin, en uygun, emniyetli ve verimli sonuçları vereceği düşünülmektedir. 8

111 Şekil 5. Yeni cevher kütlesine (P3 cevheri(kırmızı kütle)) mevcut çalışılan cevherden ulaşılması 9

112 Bu alanda üretilecek cevher yeraltı kamyonları ile Çayeli Bakır İşletmeleri yeraltı portalına taşınacak, buradan tesiste zenginleştirilmek üzere cevher hazırlama ünitelerine aktarılacaktır. Yeraltı işletmesi için yer yüzeyinde gerekli tüm üniteler Çayeli Bakır İşletmeleri tesislerinden karşılanacak, söz konusu proje alanında yüzeyde herhangi bir ünite bulunmayacaktır. ÇBİ yeraltı işletmesinde arakatlı-geri dolgulu yeraltı maden işletme metodu kullanılmaktadır. Çayeli bakır işletmelerinde mevcut durumda uygulanan arakatlı-geri dolgulu yeraltı maden işletme metodu ile gerçekleştirilen üretim çalışmaları; yeraltında patlatma yapılarak malzemenin gevşetilmesi ve gevşeyen malzemenin kamyonlara yüklenerek yüzeye çıkarılması şeklinde gerçekleştirilmektedir. Yeraltında açılan boşlukların geri dolgu işlemlerinde, açılan galerilerden veya ulaşım açıklıklarından çıkan pasa malzemeleri kullanılmaktadır. Panoların dolgusunda ise cevher zenginleştirme atıklarından belirli oranlarda çimento ile karıştırılan belirli kıvamdaki macun dolgu malzemesi kullanılmaktadır. Yeraltı üretim metodunun basit bir döngüsü Şekil 6'da şematik olarak verilmiştir. Şekil 6. Arakatlı-dolgulu yeraltı maden üretim metodunda başlıca üretim aşamaları 10

113 ÇBİ de mevcut uygulanan üretim metodunda panoların alt ve üst kısımlarında hazırlık amacıyla açılan galerilerin boyutları 7 m W (en) x 5.5 m H (yükseklik) x 30 m L (uzunluk) şeklinde olup, aynaların jeoteknik ve jeomekanik özelliklerine bağlı olarak farklı patlatma paternleri uygulanabilmektedir. Şekil 7 de ÇBİ de mevcut durumda yaygın şekilde 80cm x 80cm lik paternin kullanıldığı bir aynanın teknik görüntüsü verilmiştir. Aynada orta çekmede patlatma verimini artırmak için 3 adet boş delik bulunmaktadır. Aynada üretim delikleri arası mesafeler 80 cm, çevre (tarama) delikleri arası mesafe ise 65 cm olarak planlanmıştır. Üretim ve çevre deliklerde delik çapları 45 mm, boş göbek (çürütme) deliklerinde ise 102 mm dir. Delik boyları ortalama 4.0 m dir. Göbek ve üretim deliklerinde bir delikteki patlayıcı miktarı patlayıcı yoğunluğuna bağlı olarak kg arasında değişmektedir. Aynı anda ise en fazla 2 delik patlatılacak olup gecikme başına maksimum 5-8 kg arasında değişmektedir. Tarama deliklerinde ise maksimum 240 gr patlayıcı kullanılmaktadır. Şekil 8 de ise bu aynalardaki patlatma sırası verilmiş olup, yeni maden sahasındaki ayna patlatmalarında bu patern uygulanacaktır. Şekil 7. ÇBİ de uygulanan 80cmx80cm lik ayna paterni 11

114 Şekil 8. Uygulanan 80cm x 80cm lik ayna paterninde patlatma düzeni 6 Mevcut üretim yapılan maden sahasında 800 katı ve üst kotlarda (yeryüzü kotu 1000 kotu olarak kabul edilmiştir) topuk kalınlıkları (mevcut katın tavanından bir üst katın tabanına olan mesafe) 15 metre iken (pano boyutları: 15 m H x 7 m W x 30 m L), 800 kotunun altında topuk kalınlığı 10 metre olarak (pano boyutları: 10 m H x 7 m W x 30 m L) uygulanmaktadır. Panoların alt ve üst kısımları bu şekilde hazırlandıktan sonra, panolar (stope) kat arası galerisine doğru (geri doğru) kademeli olarak her vardiya sonunda yapılan patlatmalarla üretilir. ÇBİ demevcut durumda panolarda delme planı panoyu oluşturan kayaç kütlesinin jeoteknik özelliklerine göre teknik birimlerce belirlenir. ÇBİ ana cevher kütlelerinin jeoteknik özellikleri ve elde edilen patlatma verimlilikleri göz önünde bulundurularak sarı cevherde sıralar (row) arası mesafe 3.0 m, piritli-siyah cevherde 2.5 m, klastik cevherde ise 2.0 m olarak belirlenmiştir. Delikler arası mesafe ise 1.0 m dir. Ancak kayaçların yapısına bağlı olarak delme planlarında değişiklik yapılabilir. Panoların üretilmesi aşamasında en uç kısımda öncelikle slot patlatması ile bir kılavuz boşluk oluşturulur. Daha sonda ise sıra (row) patlatmaları ile panolar geri doğru üretilir. Şekil 9 da slot patlatmaları için uygulanmakta olan plan verilmiştir. 12

115 Şekil 9. Slot patlatmalarında uygulanan delik geometrisi Slot patlatmalarında delikler arası mesafe genelde olarak 1.0 m olarak alınmaktadır. Delik sıraları arası mesafe ise yine Şekil 9 da görüldüğü üzere 1.0 m olarak alınmaktadır. Panolarda gerek slot gerekse sıra patlatmalarında sıralardaki delik sayıları panoların boyutlarına göre 3 ila 5 arasında değişebilmektedir. Şekil 10 da 3 sıradan oluşan bir slot paterni verilmiştir. Bundan sonra patlatılacak Row-4 gibi bir patlatma için delik sayısı pano boyutlarına bağlı olarak 3 ila 5 arasında değişecektir. Şekil 10. Slot patlatmasına yönelik patern 13

116 Mevcut üretim sahasında 15 m yüksekliğindeki deliklere iki kademe (double deck charging) halinde patlayıcı madde yerleştirilmekte ve en az 25 ms (milisaniye) gecikme (delay) ile ateşlenmektedir. Deliklerde ana patlayıcı madde olarak Emülsiyon tipi patlayıcılar kullanılmaktadır. Bunlar ANFO türü patlayıcılar olup genellikle 0,5 kg yemleyici (dinamit) kullanılarak patlatılmaktadır. Buna göre delikler her kademede en az 18 kg, en çok 30 kg civarında patlayıcı madde ile doldurulmaktadır. İncelenen patlatma formları ve ateşleme düzenine göre birlikte ve aynı anda en çok 60 kg, en az 36 kg, ve ortalama 50 kg patlayıcı maddenin patlatıldığı hesaplanmaktadır. Şekil 11 de ise tipik bir panonun üretilmesi aşamasında slot ve sıra patlatmalarına yönelik bir plan görüntüsü verilmiştir. Şekil 11. Slot ve sıra patlatmaları ile panoların üretilmesi IR nolu ruhsat sahasında bulunan cevher yatağında da mevcut durumdaki cevher mineralizasyonuna benzer bir cevherleşme olduğundan, aynalarda ve panolarda, yukarıda teknik özellikleri belirtilen patlatma paternleri uygulanacaktır. 7. Uygulanacak Patlatma Metodu ve Çevresel Açıdan Değerlendirilmesi Cevher üretimine yönelik hazırlık ve üretim amacıyla yapılacak patlatmalarda kullanılacak patlayıcılar; sahaya gerekli izinler ve güvenlik önlemleri alınarak nakledilecek olup, patlayıcı temini mücavir sahadaki şirkete ait mevcut depodan temin edilecektir. Patlayıcı 14

117 maddelerin kullanımı sırasında Tekel Dışı Bırakılan Patlayıcı Maddelerle Av Malzemesi ve Benzerlerinin Üretimi, İthali, Taşınması, Saklanması, Depolanması, Satışı, Kullanılması, Yok Edilmesi, Denetlenmesi Usul ve Esaslarına İlişkin Tüzük (TDBPM) esaslarına uyulacaktır. Ateşlemelerde cevherin yerinden sökülebilmesi için ana patlayıcı madde olarak düşük patlatma hızına sahip ANFO (Amonyum Nitrat %94,3 ile Mazot %5,7 karışımı) kullanılacaktır. ANFO nun yemlenmesinde ise Emülsiyon bazlı kapsüle duyarlı dinamitler kullanılacaktır. Patlatmalarda 100 milisaniye gecikmeli Elektriksiz (Nonel) kapsüller kullanılacak, böylece bir gecikme aralığındaki patlayıcı madde miktarı düşürülecek, ateşleme sonucu oluşacak titreşim seviyeleri azaltılacaktır. Cevhere ulaşım amacıyla açılan galeri ve aynalarda kazı Jumbo ile deliklerin delinmesi ve patlatılması şeklinde uygulanacaktır. Cevher kütlesinin üretiminde ise delikler şeşbeş düzende ve 89 mm çapta çift sıra halinde düşey yönde delinecektir. Daha sonra deliklere ANFO yerleştirilecek ve delikler sıkılanacaktır. Patlatma çift sıralarda önce ayna tarafındaki sıranın, sonra 2. sıranın patlatılması ile gerçekleştirilecektir Tasman Oluşum Potansiyeli Yeraltında bir boşluk oluşturulduğunda boşluğun etrafında bulunan kaya birimlerindeki gerilme kuvvetleri değişir. Değişen gerilme kuvvetleri deformasyona ve oturmalara sebep olabilmektedir. Bu hareketler sebebiyle boşluk etrafındaki kayaçlar boşluğa doğru hareket eğilimine girer. Yavaş yavaş bu hareketler yeryüzüne doğru ilerleyerek yüzeyde çatlamalar ve tasman (sübsidans) olarak tabir edilen deformasyonlar ile çökmeler olarak gözlemlenebilirler. Yeraltı işletmelerinde cevher üretiminin tamamlandığı boşluklar ve galeriler dolgu malzemesi ile doldurulacaktır. Üretim boşluklarının ve galerilerin geri doldurulması sayesinde duraylı bir zemin elde edilecek ve tasman oluşumu engellenecektir. Maden yatağının yeryüzünden 1000 metreden daha derinde bulunmasının, cevher üretim faaliyetlerinin, dolgulu üretim metodu sayesinde yeryüzünde herhangi bir tasman vb. etkiye neden olmayacağı düşünülmektedir. Böylece, dolgu sayesinde zemin duraylılığı sağlanacak ve üretim katlarında güvenilir şartlarda üretim sürdürülecektir Patlatma Kaynaklı Yer Titreşimlerinin Ölçümü ve İlgili Terimler Yer titreşimlerinin ölçümü, daha çok insanlar üzerindeki psikolojik etkilerini ve yapılar üzerindeki olumsuz etkilerinin boyutunu araştırmaya yöneliktir. Atım sonucu oluşan yer 15

118 titreşimleri belli bir enerji seviyesine ve o ölçüde de çevresel etkiye sahiptirler. Yer titreşimlerinin enerji seviyeleri ve neden olabilecekleri etkiler genel itibari ile parçacık hızı (mm/s), parçacık ivmesi (mm/s 2 ), parçacık yer değiştirmesi (deplasman-mm) ve titreşim frekansı (Hz) ile ölçülür. Parçacık hızı; titreşim hareketi nedeniyle yerin bir parçacığının birim zamandaki yer değiştirmesidir. Birimi mm/s dir. Parçacık hızı sıfırdan başlayarak en yüksek değerine ulaşır ve giderek sönümlenir. Parçacık hızı yer titreşim analizlerinde kullanılan en önemli parametrelerden biridir. Parçacık yer değiştirmesi; titreşime maruz kalan bir parçacık yada noktanın başlangıç pozisyonuna olan mesafesidir. Birimi mm dir. Parçacık ivmesi; birim zamanda parçacık hızında meydana gelen değişimdir. Birimi mm/s 2 yada yerçekimi ivmesinden dolayı g dir. Frekans; birim zamandaki parçacık hareketidir ve analizlerde 1 saniyedeki salınım sayısı olarak alınmaktadır. Birimi hertz (Hz) dir. Patlatmada kontrol edilemeyen parametrelerden birisi olan frekans titreşim dalgalarının zeminlerde yayılma karakteristiği üzerinde en büyük etkiye sahip olan parametredir. Yer titreşimlerinin frekans özellikleri başlıca birkaç unsurdan etkilenir. Bunlar; titreşim dalgalarının yayıldığı jeolojik ortamın özellikleri, gecikmeli ateşlemelerde gecikme aralığı, atım noktasına olan mesafe, patlatma dizaynı ve delik geometrisidir. Düşük frekanslı dalgalar insanlar tarafından doğaları gereği kolayca hissedilirken, yüksek frekanslı dalgaları insanların algılamaları zordur. Dolayısıyla insanlar bu durumda herhangi bir endişeye kapılmazlar. Yer sarsıntısının frekansı da çevresel etkilerin değerlendirilmesinde en az parçacık hızı kadar önemli bir parametredir. Yer titreşimlerinin büyüklüğünde en etkili faktör gecikme başına düşen patlayıcı madde miktarıdır ve atım noktasına olan mesafe ile birlikte parçacık hızı tahmininin temelini oluşturur. Bütün yer titreşimi ölçümlerinde en çok tercih edilen parametre parçacık hızıdır. Titreşim dalgaları tarafından harekete maruz bırakılan parçacığın, üç boyutta salınım özelliği gösterebileceğinden birbirine dik üç yönde ölçümü yapılır. Bunlar; boyuna (uzunlamasına), düşey ve enlemesinedir. Boyuna; titreşim dalgasının ilerlemesi esnasında yer parçacığının dalga ile aynı yönde ileri-geri hareketinin ölçüsüdür. 16

119 Düşey; titreşim dalgasının hareket yönüne dik, parçacığın aşağı-yukarı hareketinin ölçüsüdür. Enine; yer parçacığının titreşim dalgasının hareket yönüne dik yönde sağa ve sola hareketinin ölçüsüdür. Ancak patlatma noktasından uzaklarda, titreşim özellikleri ve niteliği daha çok yer sarsıntısı dalgasının iletildiği kaya veya zemin ortamının özelliklerinden etkilenir. Dolayısıyla patlatmanın yapıldığı ve dalganın yayıldığı araziyi temsil eden arazi katsayıları ile atımın titreşim frekansı hasar oluşumunda ve patlatma analizlerinde rol oynayan önemli faktörlerdir Patlatma Kaynaklı Yer Titreşimlerinin Tahmininde Ölçekli Mesafe Kavramı Çeşitli madencilik çalışmalarında kaya bloklarını kırarak ötelemek amacıyla gerçekleştirilen patlatmalardan kaynaklanan yer titreşimlerinin en iyi tahmini, her bir atımın tasarım özellikleri ile atım sonucu oluşan yer titreşimlerinin değişik jeolojik ortamlardaki hareketlerinin gözlenmesi neticesinde mümkündür. Patlatmadan kaynaklanan yer sarsıntılarının önceden tahminine yönelik birçok kişi ve kuruluş araştırmalar yapmış ve maksimum parçacık hızının (PPV-Peak Particle Velocity) ölçekli mesafeye (SD) bağlı tahmini literatürün çoğunda kabul görmüştür. Ölçekli mesafe; sismik gelişimi ve hava şoku enerjisini etkileyen gecikme başına şarj miktarı ve patlatma ile ölçüm noktası arasındaki mesafenin kombinasyonlarından türetilmektedir. Üretim yapılan çalışma sahalarında maksimum parçacık hızı ve ölçekli mesafe değerlerinin ( 30 atımla) ilişkilendirilmesi gerekir. İstatistiksel analizin güvenirliğinin bir göstergesi olarak, analizi yapılan en az 30 atıma ait kararlılık katsayısı (r 2 ) değeri en az 0.7 olmalıdır. Ölçekli mesafe; patlatmalı kazı için kullanılan patlayıcıdan çıkan enerjisinin bir kısmının buldukları çatlak ve boşluklardan veya direkt olarak havaya yayılması neticesinde ortaya çıkan veya kaya ortamına titreşim dalgaları olarak yayılan sismik dalgaların boyutunu etkileyen patlayıcı madde miktarı ile bu dalgaların değişik mesafelerdeki seviyelerini ortaya koyan birimsiz bir kavramdır. Patlatma sonrasında ortaya çıkan sismik dalgaların boyutu, bir seferde faaliyete geçen patlayıcı miktarına bağlıdır. Özetle ölçekli mesafe; gecikme başına düşen patlayıcı miktarı ile patlatma ve ölçüm noktaları arasındaki mesafenin kombinasyonundan türetilmektedir. Ölçekli mesafe hem hesaplarda kolaylık sağlanması, hem de ölçüm sonuçlarının grafiksel gösterimlerde tek bir sayı ile temsili için, patlayıcı madde ve atım-ölçüm noktaları 17

120 arasındaki mesafenin birleştirilmesinden elde edilen eşitlikle ifade edilir. Mesafe ve patlayıcı enerjisini birleştirmenin en yaygın yolu, gerçek mesafeyi her bir gecikmedeki maksimum şarj ağırlığının kareköküne bölmektir ve bu şekilde ölçekli mesafe denilen sayı elde edilir. En genel şekli ile ölçekli mesafe formülü (Eşitlik 1); SD= R/W 1/2 (1) dir. Burada; SD : Ölçekli mesafe R : Patlatma noktasından uzaklık (m) W : Gecikme başına maksimum patlayıcı miktarı (kg) Maksimum Parçacık Hızı Tahmini Patlatma kaynaklı yersarsıntılarının önceden tahmin edilmesine yönelik çalışma yapan bütün araştırmacılar, ölçekli mesafeye bağlı maksimum parçacık hızı tahmininin en iyi ampirik yaklaşım olduğunu kabul etmektedirler. Patlatmanın çevresel etkilerinin değerlendirilmesinde kullanılan en önemli kriter olan maksimum parçacık hızı tahminine yönelik geliştirilen ampirik bağıntı aşağıda verilmiştir (Eşitlik 2). PPV = K x (SD) - (2) Burada PPV : Maksimum parçacık hızı, (mm/s), SD : Ölçekli mesafe, K : Ölçümlerin yapıldığı jeolojik ortamın titreşimleri iletme katsayısı : Ölçümlerin gerçekleştirildiği formasyonun titreşimi sönümleme katsayısı Saha sabitleri olarak ifade edilen K ve nın belirlenebilmesi için; istatistiksel açıdan en az 30 atıma eşlik edilerek her bir atım için gecikme başına kullanılan en fazla patlayıcı miktarı ve atım noktası ile ölçüm noktası arasındaki uzaklığın sağlıklı bir şekilde ölçülerek belirlenmesi gereklidir. Daha sonra hesaplanacak ölçekli mesafe ile ölçülen maksimum parçacık hızları arasındaki ilişkiden elde edilecek üssel fonksiyon eşitliğinden K ve sabitleri elde edilmektedir. Bu nedenle saha sabitlerinin belirlenmesi oldukça zor, masraflı ve zaman gerektirmektedir. Çünkü hassas bir şekilde elde edilecek en az 30 adet (mümkünse daha da fazla) veri, yapılacak regresyon analizinin güvenirliliği bakımından çok önemlidir. Hesaplanan bu 18

121 değerler sarsıntı ölçüm cihazının olmadığı durumda kontrollü patlatmaların yapılabilmesi için, uygulamaya yönelik birtakım pratik tabloların hazırlanması suretiyle saha çalışanlarına büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Saha sabitleri olarak tanımlanan k ve sabitleri değişen zemin koşullarına göre farklı değerler alabilmektedir. Bu sabitlerin değişmesi muhtemelen jeolojik süreksizlikler, patlayıcı özellikleri ve miktarı, ateşleme yönü, patlatma geometrisi ve gecikme aralığından kaynaklanmaktadır Üretim Patlatmalarından Kaynaklanan Titreşimler ve Çevresel Açıdan Etkilerinin Değerlendirilmesi Patlatma sonuçları çevresel etkiler yönünden çeşitli yönetmelikler ve yasal hükümlere göre değerlendirilmektedir. Bu değerlendirme; yalnızca patlatmadan kaynaklanan yer sarsıntısı ve hava şoku düzeylerinin hasar oluşturmayacak düzeylere çekilmesi için değil, aynı zamanda patlatma sonucu ortaya çıkan enerjinin maksimum miktarının parçalanma ve ötelenme işlemlerinde kullanılmasını (yer sarsıntısı, hava şoku ve fırlayan kaya gibi çevresel problemleri yaratan enerjinin minimuma çekilmesi) sağlamak amacıyla da yapılmaktadır. Patlatma kaynaklı yer titreşimlerinin jeolojik ortamda yayılmasında genel olarak frekans ve parçacık hızının baz alınması, yer titreşimlerinin değerlendirilebilmesine ve kontrol altına alınabilmesine yönelik pratik uygulamalara imkan vermektedir. Titreşim dalgalarının yayıldığı ortamın iletim yeteneği; formasyonun homojenliği, sağlamlığı ve katılığının artması ölçüsünde artar ve bu durumda oluşan titreşimler patlatma noktalarına yakın mesafelerde nispeten yüksek frekans oranlarında gerçekleşir. Yer titreşim frekansları patlatma noktasından çok uzak mesafelerde ölçüm alındığı durumlarda ya da kil veya toprak gibi zeminlere sahip iletim ortamlarının olduğu durumlarda düşük olabilir. Ülkemizde patlatmalardan kaynaklanan yer titreşimleri ve hasar kriterlerini saptamak ve denetlemek amacıyla tarihli resmi gazetenin nolu sayısında Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği (ÇGDYY) yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Yönetmeliğin 25a maddesinde maden ve taş ocakları ile benzeri faaliyette bulunulan alanlardaki patlatmalardan kaynaklanan titreşimler için sınır değerler tanımlanmıştır. İlgili madde ve ilişkili titreşim kriterleri aşağıda verilmektedir. 19

122 Maksimum Parçacık Hızı (mm/s) MADDE 25 (1) Çeşitli titreşim kaynaklarının neden olacağı çevresel titreşimin kontrol altına alınmasına ilişkin esaslar aşağıda belirtilmiştir: a) Maden ve taş ocakları ile benzeri faaliyette bulunulan alanlardaki patlatmaların çevredeki çok hassas kullanımlarda oluşturduğu zemin titreşim seviyesi Ek-VII de yer alan Tablo-6 (Tablo 3)da verilen sınır değerleri aşamaz. Tablo 3. Tablo 6. Maden ve Taş Ocakları ile Benzeri Alanlarda Patlama Nedeniyle Oluşacak Titreşimlerin En Yakın Çok Hassas Kullanım Alanının Dışında Yaratacağı Zemin Titreşimlerinin İzin Verilen En Yüksek Değerleri Titreşim frekansı (Hz) İzin verilen en yüksek titreşim hızı (tepe değeri-mm/s) Hz arasında 5 mm/s den 19 mm/s ye; Hz arasında 19 mm/s den 50 mm/s ye logaritmik çizilen grafikte doğrusal olarak yükselmektedir. Tablo 6 esas alınarak titreşim kriterlerine göre oluşturulan standart grafik Şekil 12 de görülmektedir. 254 T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği Frekans (Hz) Şekil 12. Maden ve taş ocakları ile benzeri alanlarda patlatma nedeniyle oluşacak zemin titreşimlerine yönelik en yakın/hassas kullanım/yerleşim alanları için izin verilen titreşim sınırları grafiği 20

123 Sahada yapılacak hazırlık ve üretim atımlarından (ayna, slot ve sıra gibi) kaynaklanacak titreşim değerlerinin tahmini için, 2007 yılında mevcut üretim sahasında yapılan yeraltı patlatmalarına ait titreşim ölçüm verilerinden (507 adet ölçüm verisi) elde edilen eşitlik kullanılmıştır (Eşitlik 3). PPV=(SD) ; R 2 = 0,787 (3) Yukarıdaki eşitliğin yakın çevreyi kapsayan jeolojik formasyonların titreşim iletme ve sönümleme yeteneğini en iyi şekilde temsil edeceği düşünülmektedir. İlgili eşitlik power fonksiyonu ile SPSS istatistik programı kullanılarak elde edilmiştir. Elde edilen eşitlik kullanılarak 2007 yılında sahada ölçülen PPV değerleri ile hesaplanan PPV değerleri arasında r=0,9457 gibi güçlü bir korelasyon elde edilmiştir. Yukarıdaki eşitlik kullanılarak IR nolu ruhsat sahasında yapılacak patlatmalar nedeniyle yüzeye yansıyabilecek titreşim değerleri, gecikme başına kullanılacak patlayıcı madde miktarı ve sahada yapılacak patlatma noktalarının, cevher kütlesi ve üretim derinlikleri esas alındığında, yeryüzüne olası uzaklıklarının bir fonksiyonu olarak aşağıda Tablo 4 te verilmiştir. Tablo 4. Sahada yapılacak patlatmalardan kaynaklanabilecek titreşimlerin olası değerleri Atım türü Gecikme başına maksimum Atım noktası-yeryüzü Tahmini PPV SD patlayıcı miktarı (kg) olası mesafeler (m) (mm/s) Ayna Ayna Ayna Slot Slot Slot Sıra Sıra Sıra Tablo 4 te yer alan hesaplanmış tahmini maksimum parçacık hızı değerleri ÇGDYY kapsamında değerlendirildiğinde, bütün frekans aralıkları için oldukça küçük değerler olup, titreşim hasar sınır değerlerinin oldukça altındadır. Sahada yapılacak patlatmalardan kaynaklanacak ve yüzeye yansıyacak olası titreşim değerlerinin, Tablo 4 te görüldüğü üzere çevre yapı birimlerinde hasara sebep olmayacak seviyede küçük değerler olduğu, dolayısıyla çevresel açıdan herhangi bir problem teşkil etmeyeceği düşünülmektedir. Madencilik çalışmaları sırasında kullanılacak iş makinelerinden kaynaklanabilecek titreşimlerin yeryüzündeki yerleşim birimlerinden hissedileceği düşünülmemektedir. 21

124 8. Yeraltı Suyu Tahliyesi Bakır-Çinko Maden İşletmesinde cevher üretimi yeraltında gerçekleştirilecektir. Yer altı madeni giriş (portal) kotu 96 m olacak olup, mevcut plana göre m derinliğe inilecektir. Mevcut dizaynda yeraltı üretim katlarında en düşük kot m DSY olacağından, galerilerde bulunan çatlaklardan yeraltı suyu girişi muhtemeldir. Galerilere su gelirinin jeolojik formasyonların özellikleri dolayısıyla önemli boyutta olmayacağı beklenmektedir. Madende üretim çalışmalarının sürdürülebilmesi için az da olsa gelen yeraltı suyunun tahliye edilmesi gerekecektir. Açılacak galerilerden yeraltı suyu tahliyesinin yapılabilmesi amacıyla öncelikle yeraltında uygun kotlarda yeraltı havuzları oluşturulacak ve bu havuzlarda yeraltı suyunun toplanması sağlanacaktır. Havuzlara kurulacak pompalar ile yeraltı suyu yüzeye pompalanacak ve ÇBİ'nin kurulu işletme tesisindeki mevcut su toplama sistemine verilecektir. Az miktarda olacağı beklenen bu su, geri kullanımda dikkate alındığında işletmede olan mevcut tesisin su yükünü artırmayacaktır 9. Pasa Yeraltı madencilik çalışmaları neticesinde m 3 /yıl pasa oluşacağı tahmin edilmektedir. Yer altı işletmesi ile cevher üretimi sırasında eşzamanlı olarak üretilecek pasa ise üretimi sona ermiş cevher galerilerinde veya cevheri alınan üretim boşluklarında geri dolgu amaçlı olarak kullanılacaktır. 10. Cevher Zenginleştirme Atıkları IR nolu ruhsat sahasında bulunan cevher yatağının üretilmesi sonucu çıkacak cevher zenginleştirme tesis atıkları, çimento ile karıştırılarak yeraltı boşluklarında macun dolgu olarak yeniden depolanacaktır Macun Dolgu Teknolojisi Macun dolgu, yüksek yoğunluklu cevher zenginleştirme tesis atığı (tane boyut dağılımı ve özgül ağırlığına bağlı olarak %75 85 katı oranında), dolgunun dayanım kazanımı ve duraylılığı için bağlayıcı madde ile dolgunun yeraltı üretim boşluklarına istenen kıvamda taşınması ve bağlayıcının hidratasyonunu sağlamak amacıyla ilave edilen karışım suyundan oluşmaktadır. Uygun bir atık yönetimi yöntemi olan macun dolguyu kaya ve 22

125 hidrolik dolguya kıyasla günümüzde avantajlı kılan en önemli özellikleri, işletme maliyetlerinin düşük olması, cevher zenginleştirme işlemleri sonucu açığa çıkan tesis atıklarının büyük bir kısmının yeraltında depolanabilmesine imkan sağlaması ve böylece yerüstü atık depolama ve rehabilitasyon maliyetlerinin azaltılmasıdır. Yeraltı üretim boşluklarına depolanabilecek atık miktarı, macun dolgunun akışkanlığına ve yoğunluğuna bağlıdır. Tesis atığının macun dolgu malzemesi olarak kullanılabilmesi için 20 µm altı malzeme içeriğinin ağırlıkça %15 olması gerekmektedir. İnce tanelerin kolloidal su tutma özelliği dolgunun akışkan bir yapıda boru hattı ile yeraltına taşınmasına yardımcı olmaktadır (Şekil 13). Macun dolgu teknolojisinin bazı önemli avantajları şunlardır: Tesis atıklarının büyük bir kısmının yeraltında depolanmasını sağlar. Böylece yerüstü atık depolama ve rehabilitasyon maliyetlerini azaltır. Kaya ve hidrolik dolguya kıyasla macun dolgunun taşınması ve yerleştirilmesi esnasında ayrışmanın oluşmaması, yeraltı üretim boşluklarının tamamının doldurulmasına imkan sağlamakta (porozite ve boşluk oluşumu engellenmekte) ve böylece tavan oturmaları engellenerek emniyetli çalışma koşulları oluşturulmaktadır. Zenginleştirme işlemleri sırasında çeşitli kimyasallar ilave edilen proses suyunun yaklaşık %90 ı tikiner ve filtreleme işlemleri esnasında geri kazanılmaktadır. Ayrıca macun dolgunun geçirimliliğinin düşük, doygunluk derecesinin yüksek olması hem dolgu içerisindeki suyun dışarıya sızmasını, hem de yeraltı suyunun dolgu içerisinden geçişini engellemektedir. Ayrıca oksijenin dolgu içerisine difüzyonu ve ortamdaki sülfürlü minerallerin oksidasyonu sonucu asit maden drenajı (AMD) oluşum riski azalmaktadır. Boru hattı ile yeraltına taşınması, klasik taşıma sistemlerinin (konveyör ve mobil ekipmanlar) yol açtığı problemleri (tahkimatın zarar görmesi, trafik problemi vb.) azaltmaktadır. Dolgu işleminin hızlı olması ve aynı çimento oranında hidrolik dolguya kıyasla daha yüksek dayanım kazanımı sağlaması madencilik işlemlerinin (ocağın döngü süresi) kısalmasını sağlar. Dolguya ilave edilen çimento dayanım kazanımının yanında dolgunun geçirimsizliğini ve nötralizasyon potansiyelini artırarak AMD oluşumunu azaltmaktadır. Topukların kazanımını sağlayarak verimliliği artırır, tahkimat işlevi görür, çalışanlar ve ekipmanlar için çalışma platformu oluşturur. 23

126 Tesis Atıkları Koyulaştırma Havuzu Filtrasyon Su Macun Dolgu Bağlayıcı Boru Hattı ile Yeraltına Nakliye Şekil 13. Macun dolgu üretimi süreçleri Macun Dolgu Dizayn ve Tasarımında Önemli Faktörler Macun dolgu sistemlerinin tasarımında, dolgunun hazırlanması, yeraltına taşınması, barikat dizaynı, dolgunun yerleştirilmesi, dolgunun dayanım ve duraylılığı, reolojik özellikleri, su kalitesine etkisi ve maliyeti gibi birçok faktör etkendir. Macun dolgu sistemlerinin tasarımındaki yanlışlıklar sonucu yeraltında meydana gelebilecek göçükler ve barikat 24

127 yenilmeleri, çevresel problemlere (tasman vb.), işgücü kaybına ve üretimin azalmasına (hatta durmasına) neden olabilir. Bu nedenle macun dolgu tesisi kurulmadan önce/sonra mutlaka dolgunun su kalitesine etkisinin, reolojik özelliklerinin, kısa ve uzun dönemde dayanım ve duraylılığının detaylı olarak incelenmesi ve optimizasyonu gerekir. Pratikte dolgunun dayanımı, düşük maliyeti ve maden işletmelerinde rutin olarak kullanılmasından dolayı, tek eksenli basınç dayanım testi ile belirlenmektedir. Kes-doldur ve arakatlı kazı üretim yöntemlerinin uygulandığı yeraltı madenlerinde, birincil üretim boşluğuna (stope) yerleştirilen macun dolgunun, yan panoların üretimi ve dolgu ile doldurulması işlemleri tamamlanıncaya kadar geçen sürede kendi stabilitesini sağlaması gerekmektedir. Uygulamada bu amaçla yerleştirilen dolgunun 28 günlük kür süresi sonunda 1MPa dayanım kazanması ve 180 gün boyunca dayanımını koruması istenmektedir. Tavan tahkimatı sağlaması amacıyla yerleştirilen dolgunun ise minimum 4 MPa dayanıma sahip olması beklenir. Dolgunun dayanım ve duraylılığı, atık, bağlayıcı ve karışım suyunun fiziksel, kimyasal ve mineralojik özellikleri ile yakından ilişkilidir. Ayrıca yeraltı kür koşulları (nem ve sıcaklık), barikatın sağlamlığı, dolgu yerleştirme şekli, yanal basınçlar ve patlatma kaynaklı titreşimler de dolgunun mekanik özelliklerini etkilemektedir (Şekil 14). Yapılan çalışmalar, bir macun dolgu uygulamasında yüksek dayanım ve duraylılık sağlayan bir karışım tasarımının tüm işletmeler için genelleştirilemeyeceğini, bu nedenle her bir dolgu uygulaması için en uygun karışım dizaynının (optimum bağlayıcı oranı, bağlayıcı tipi vb.) ayrı olarak belirlenmesi gerektiğini göstermiştir. Dolgunun yerüstü macun dolgu tesisinde hazırlanıp yeraltı üretim boşluklarına boru hattı ile taşınabilmesi için belirli bir akışkanlığa sahip olması gerekmektedir. Dolgunun reolojik davranışının önceden belirlenmesi, pompa bakım ve enerji maliyetlerini azaltarak boru hattında meydana gelecek aşınma ve tıkanmaları engelleyecektir. Macun dolgunun reolojik özellikleri, genellikle kıvam (slamp) testi ile ölçülebilir. Kıvam ölçümünün yanı sıra akma gerilmesi (yield stress) ve viskozite ölçümlerinin de yapılması dolgunun reolojik davranışını anlamada ve taşıma sistemlerinin tasarımında faydalı olacaktır. Dolguyu oluşturan bileşenlerin fiziksel, kimyasal ve mineralojik özelliklerine bağlı olarak macun dolgunun kıvamı genellikle 6-10 inch arasında, akma gerilmesi değeri ise Pa arasında değişmektedir. 25

128 Atık Malzeme Tane boyut dağılımı Tane şekli Özgül ağırlık Kimyasal ve mineralojik bileşimi Karışım Suyu ph SO -2 4 konsantrasyonu Karışım Özellikleri Yoğunluk (%) Su/çimento oranı Porozite ve geçirimlilik Yerinde (In-Situ) Koşullar Kür koşulları (sıcaklık, nem) Konsolidasyon Drenaj koşulları Sıvılaşma Yeraltı suyu koşulları Yan kayaçla etkileşim (yanal basınç vb.) Patlatma kaynaklı titreşimler Dolgu yerleştirme şekli (kademeli vb.) Bağlayıcı Özellikleri Bağlayıcı tipi ve oranı Kimyasal katkı maddesi kullanımı Mineral katkı maddesi kullanımı ve puzolanik etkinliği Şekil 14. Macun dolgu performansını etkileyen parametreler Tablo 5 te tesis kurulum kapasitesi ve yeraltı nakliye sistemine bağlı olarak macun dolgunun ilk yatırım maliyetinin 5-7 milyon dolar arasında değiştiği görülmektedir. Ancak işletme maliyetleri kaya ve hidrolik dolguya kıyasla ortalama %50 daha düşüktür. Macun dolgu uygulamasında işletme maliyetlerinin en önemli kısmını (yaklaşık %50-75) çimento sarfiyatı oluşturmaktadır. Dolgunun dayanım ve duraylılığını artırmak için karışıma ilave edilecek %1 lik bağlayıcı artışı, işletme maliyetlerini olumsuz yönde etkileyecektir (yaklaşık 1$/ton maliyet artışı). Bu nedenle son yıllarda Portland çimentosu yerine belirli oranlarda puzolanik özelliğe sahip mineral ve akışkanlaştırıcı özelliğe sahip kimyasal katkılar kullanılarak işletme maliyetleri azaltılmaya çalışılmaktadır. 26

129 Tablo 5. Macun dolgu tesis kurulumuna bağlı ilk yatırım maliyetleri İşletme adı/yer GreensCreek gümüş madeni, Juneau, Alaska, ABD Zinkgruvan çinko-kurşungümüş madeni, Zinkgruvan, İsveç Red Lake altın madeni, Ontario, Kanada Bulyanhulu altın madeni, Tanzanya, Afrika Campbell altın madeni, Red Lake, Ontario, Kanada Çayeli bakır işletmeleri, Rize, Türkiye Cannington kurşun-çinko madeni, Queensland, Avustralya İşlem/kurulum İlk yatırım maliyeti (USD-$) Tesis kurulumu (84 ton/saat kapasiteli) ve yeraltı boru hattı (6-8 ) nakliye sistemi 6x10 6 Tesis kurulumu (90 ton/saat kapasiteli) ve yeraltı boru hattı nakliye sistemi 6x10 6 Tesis kurulumu (50 ton/saat kapasiteli) ve yeraltı boru hattı nakliye sistemi 5x10 6 Tesis kurulumu (180 ton/saat kapasiteli) ve yeraltı boru hattı nakliye sistemi 7x10 6 Tesis kurulumu (60 ton/saat kapasiteli) ve yeraltı boru hattı nakliye sistemi 7x10 6 Tesis kurulumu (90 ton/saat kapasiteli) ve yeraltı boru hattı nakliye sistemi 6x10 6 Tesis kurulumu (175 ton/saat kapasiteli) ve yeraltı boru hattı nakliye sistemi 7x IR nolu Sahaya Yönelik Macun Dolgu Uygulaması Yeni maden sahasından çıkartılacak cevherler mevcut cevher hazırlama/zenginleştirme tesislerinde işlenecek ve açığa çıkacak atıkların %60-75 lik kısmı, macun dolgu malzemesi olarak kullanılacaktır. İşletmede bulunan macun dolgu tesisi, yaklaşık olarak ağırlıkça %82 katı oranına sahip ve saatte 45 m 3 lük macun üretme kapasitesinde tasarlanmıştır. Ağırlıkça %30-50 katı oranına sahip tesis atıkları 10,16 cm çapındaki borularla macun dolgu tesisine gönderilecek ve 16 m çapındaki bir tikinerde koyulaştırılarak depolama tankına nakledilecektir. Depolama tankında homojenleştirilecek atıklar iki adet vakumlu disk filtre kullanılarak susuzlaştırılacaktır. Oluşan filtre kekine daha sonrakondisyoner tankında su ve mikserde bağlayıcı ilave edilerek homojenleştirilecek ve hazırlanan karışım 12,7 cm çapındaki borular ve Putzmeister pompa kullanılarak yeraltı üretim boşluklarına nakledilecektir. Nakil işleminden önce tesiste hazırlanacak bütün karışımların slamp ölçümü ve alınacak örneklerin 28 günlük tek eksenli basınç dayanımı testleri düzenli olarak yapılmalıdır. Yeni maden sahasından çıkarılacak cevherlerin fiziksel, kimyasal ve mineralojik karakteristiği mevcut durumda işletilen cevherlerle benzerlik arz ettiğinden atıklara yönelik önerilen macun dolgu tasarımı Tablo 6 da verilmiştir. Ancak üretime geçilmesi durumunda emniyetli ve ekonomik bir dolgu uygulaması için her bir atığa yönelik optimum koşulların (en uygun bağlayıcı tipi, oranı, akışkanlığı vb.) belirlenmesi gerekmektedir. 27

130 Tablo 6. Atık tipine bağlı önerilen macun dolgu tasarım parametreleri Cevher Atık tipi Karakteristik Klastik (Nonspek) (Bornit) Piritli-siyah Sarı (Spek) Katı oranı (%) Akışkanlık (cm) Yoğunluk (ton/m 3 ) Bağlayıcı oranı (ağırlıkça %) Su/çimento oranı MPa dayanım için gerekli bağlayıcı miktarı (kg/1 m 3 dolgu) Dolgunun Yeraltı Üretim Boşluklarına Yerleştirilmesinde Dikkat Edilecek Hususlar Üretim odasına yerleştirilecek macun dolgunun emniyetli bir şekilde kür alması ve daha iyi tahkimat sağlaması için dolgu barikatının yüksek basınçlara dayanıklı olması ve patlamaması gerekmektedir. Bu yüzden üretim odasına yerleştirilen dolgunun dışarıya süzülmesini önlemek ve inşa edilen barikatın emniyetini sağlamak için 30 cm kalınlığında bir püskürtme beton uygulanmalı ve 20 mm çapındaki ribarlar ile sağlamlaştırılmalıdır. Macun dolgunun yeraltı üretim boşluklarına yerleştirilmesinde aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmalıdır; Macun dolgu yeraltına pompalanmadan önce ve yeraltı üretim boşluğu macun dolgu ile tam olarak doldurulduktan sonra, dolgu dağıtım sistemi (boru hattı) su ve basınçlı hava ile temizlenmelidir. Şayet boru hattı yıkanmazsa, katı yoğunluğu yüksek bir macunun nakliyesi esnasında boru hattında tıkanmalar ve aşınmalar oluşabilir. Çalışma bölgelerindeki birincil üretim boşluklarına %7-9, ikincil ve üçüncül üretim boşluklarına ise %5-9 oranında bağlayıcı içeren dolgu yerleştirilmesi önerilmektedir. Yeraltı üretim boşlukları iki kademede doldurulmalı ve dolgu özelliklerine bağlı olarak yakın çevrede belirli bir süre patlatmalı kazı yapılmamalıdır. Öncelikle üretim boşluğunun belli bir kısmı doldurulmalı ve 3-7 gün beklenildikten sonra geri kalan kısım doldurulmalıdır. Üretim boşluğunun doldurulması esnasında alt kat, üst kat ve aynı katta patlatma işlemi gerçekleştirilmemelidir. Macun dolgu ile doldurulan üretim boşluğunun hemen yanında ise 28 günlük kür süresinden sonra patlatma işlemi gerçekleştirilebilir. Böylece 28

131 barikatlar üzerine gelen basınçlar ile cevher seyrelmesi ve dolgunun erken kür sürelerinde sıvılaşma riski en aza indirilerek üretim çalışmalarının daha güvenli bir şekilde gerçekleştirilmesi sağlanacaktır. Barikat üzerine gelecek gerilmeler düzenli olarak ölçülerek dolgunun emniyetli bir şekilde boşluklara yerleştirilmesi sağlanmalıdır (Şekil 15). Boru hattı Macund olgu Masif kaya kütlesi Dolgu malzemesi Basınç Doldurulan üretim yeri Dolgu barikatı Şekil 15. Yeraltında tipik bir macun dolgu yerleşimi ve oluşan basınçlar Arş. Gör. Kadir KARAMAN Yrd. Doç. Dr. Ferdi CİHANGİR Yrd. Doç. Dr. Bayram ERÇIKDI Prof. Dr. Ayhan KESİMAL 29