OSMANLI MİNYATÜRLERİNDEKİ GEMİBAŞ FİGÜRLERİ

Transkript

1 51 OSMANLI MİNYATÜRLERİNDEKİ GEMİBAŞ FİGÜRLERİ BEYDİZ, Mustafa Gürbüz* Gemibaş Figürlerinin Kısa Tarihsel Gelişimi İnsanoğlu tarih sahnesine çıktığı ilk günden itibaren ekonomik, iklimsel ve sosyal nedenlerden dolayı sürekli göç etmiştir. Göç yolları üzerinde önüne çıkan tüm engelleri de aşma gayretinde olmuştur. Bu engellerden bazısı da su yatakları, göller, nehirler, denizler ve okyanuslardır. Çağın ilerlemesine paralel olarak karşılaşılan bu kütlesel sular insanoğluna suyu hükmetme mücadelesi içinde yeni teknikler geliştirmesine olanak sağlamıştır. Zaman içinde sandal, kayık, yelkenli ve makine gücüyle hareket eden su ulaşım taşıtlarını icat etmiş, bu taşıtlarla farklı coğrafyalar keşfetmiş, ticaretini geliştirmiş ve donanmasına güç katmıştır. İnsanoğlu zamanla ürettiği su ulaşım taşıtlarını inançları veya estetik kaygıları doğrultusunda süsleme gayretinde olmuştur. Küçük bir kayıktan tonlarca ağırlıktaki kalyonlara kadar bu süslemeler son derece zarif bir biçimde işlenmiştir. Bu anlamda zanaatkarlar sınıfı ortaya çıkmıştır. Estetik açıdan göze daha hoş gelen geometrik, bitkisel ve zoomorfik motifleri, su ulaşım taşıtlarının farklı yerlerine sembolik anlamda güç kattığına inandıkları şekilde betimlemişlerdir. Gemibaş figürleri de sembolik anlamda gemilere güç göstergesi ile koruyuculuk vasıfları çerçevesinde yerleştirilmiştir. Bu geleneğin farklı kültürlerde değişik zamanlarda ortaya çıktığı söylenebilir. Ilk örneklerine Mezolitik çağda Sibirya da Onega Gölü kıyısında bulunan kaya resimlerinde görmek mümkündür. Dönem itibariyle faunal hayat insanoğlu tarafından ayrı bir kutsallıkla kabul edilmiştir. Bu nedenle çevrelerindeki doğal faunal yaşama ait bazı hayvanlar kendileri için kutsal sayılmış, yaşamlarının devamını sağlayıcı ve koruyucu ruhların onlarla bütünleştiği inancıyla yaşamlarının her noktasında onların varlığına ihtiyaç duymuşlardır. Pagan kültürlerde daha çok karşılaşılan bu durum totemleştirilerek kayık veya gemi süslemeciliğinde kullanılmıştır. Bu dönem ve bölgede kült hayvanları arasında ilk dikkati çeken geyiktir. Resim 1: Onega Gölü kenarındaki kaya resimlerinde görülen geyik biçimli gemibaş figürlü kayık tasviri (1) Yrd. Doç. Dr., Çankırı Karatekin Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Temel Sanat Bilimleri Bölümü, (1) Per Gierløff KLEM, Study Of Boat Figures in Alta Rock Art and Order Scandinavian Locations, Master Thesis in Archeology at the University of Oslo, Department of Archeology, Conservation and History, Oslo, 2010, s.46

2 52 Geyik, Proto-Türkler arasında da kutsal sayılmış önemli hayvanlardan biridir. Öyle ki şamanizmde şamanın bazen geyik donuna büründüğü bilinmektedir ve şaman davullarında da rastlanılanılmaktadır. Göktürk efsanelerinden birinde de geyik, deniz tanrıçası olarak anlatılmıştır. (2) Tarihi çağların başladığı bölge olan Mezopotamya daki kültürleri şekillendiren Dicle ve Fırat nehirleri üzerinde de su ulaşım taşıtlarının aktif bir şekilde kullanıldığına dair saray ve tapınakların duvarlarına işlenmiş tasvirler yer almaktadır. Burada dikkati çeken husus kayıklarda kullanılan gemibaş figürlerinin at biçimli olmasıdır. Yapılan araştırmalarda atın Mezopotamya da M.Ö lerde binek hayvanı olarak kullanıldığı bilinmektedir. (3) Resim 2: Fenike liman kentleri Sidon ve Tyre den Resim 3: Khorsabad Sarayı at biçimli gemibaş haraç alımını gösteren tasvirler (4) figürlü kayık tasviri (M.Ö. 700) (5) Eski Mısır uygarlığı Nil nehrinin varlığıyla şekillenmiştir. Hem Nil nehrinin varlığı hem de Akdeniz e kıyısı olması itibariyle su ulaşım taşıtları Mısır a önemli bir güç katmıştır. Mısır Krallar Vadisi nde Medinet Habu tapınağında (6) bulunan ve Pelesium deniz savaşını anlatan (M.Ö. 1180) tasvirlerde gemibaş figürü olarak aslan tercih edilmiştir. (7) Aslanın ağzında bir insan başı bulunmaktadır. Aslanın, sembolik anlamda gücün ve kudretin timsali olarak kullanılmış olduğu düşünülebilir. * Yrd. Doç. Dr., Çankırı Karatekin Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Temel Sanat Bilimleri Bölümü, beydizg@gmail.com (1) Yaşar ÇORUHLU, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, İstanbul, Kasım 2012, s.166 (3) Samuel Noah KRAMER, (Çev. Muazzez İlmiye ÇIĞ), Tarih Sümer de Başlar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1998, s.111 (4) Veli SEVİN, Assur Resim Sanatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2010, s.67 (5) Cecil TORR, Ancient Ships, Cambridge, 1895, Tablo 2, Resim 9 (6) Gregory Phillip GILBERT, Ancient Egyptian Sea Power and The Origin Of Maritime Forces, Australia, 2008, s (7) Hans Jürgen HANSEN, Clas Broder HANSEN, Ships Figureheads, USA, 1990, s.17

3 53 Resim 4: Mısırlı denizcilerin düşman gemisine çıkartma sahnesi (8) Antik Yunan medeniyeti ise özellikle M.Ö. 5 ile 3. Yüzyıllarda gemilerin pruvalarına göz motifi çizilmiştir. (9) Bunu yapılma amacının geminin insan gibi önünü görmesi, gemiyi tehlikelerden uzak tutmasına yönelik bir inançla yapıldığı söylenebilir. Günümüzde hala Portekiz ve Yunan balıkçılarına ait kayıklarda bu tür motiflere rastlanılmaktadır. Son derece ileri navigasyon ve solar sistemlerinin olduğu bir çağda yaşıyor olmamıza rağmen bu tür motiflerin hala varlığını sürdürüyor olması geleneksel açıdan bazı deniz kültürüne ait inanış biçimlerinin değişmediğinin kanıtıdır. Resim 5: Yunan triremlerinin pruvasında kullanılan göz motifi (10) Anadolu arkeolojisinde Orta Tunç Çağı nda Kayseri Kültepe Kaniş te Karum adında ticaret merkezleri kuran Asurlular yazılı tabletler yanında birçok kültürel eser bırakmışlardır. Hem yerel hem de Mezopotamya dan gelen ticari ürünlerle birlikte bazı inanış biçimleri de Anadolu ya taşınmıştır. Kültepe de yapılan arkeolojik araştırmalarda (8) Shelley WASCHSMANN,(Ed.Robert GARDINER), The Age Of The Galley, London, 1995, s.33 (9) Troy Joseph NOWAK, Archaeological Evidence For Ship Eyes: An Analysis Of Their Form And Fuction, Unprinted Master Of Arts Thesis, Texas A&M University, Texas, May 2006, s.2 (10) Troy Joseph NOWAK, s.86

4 54 pişmiş topraktan imal edilmiş bazı kayık formlarına rastlanılmıştır. Bu kayık biçimli ve olasılıkla ritüel kaplar olarak değerlendirilen eserlerde gemibaş figürleri yer almaktadır. Bunların o dönem için yine su kültüyle alakalı objeler olduğu söylenebilir. Aşağıdaki örnekte görüldüğü üzere koyu renkte dama tahtası motifli borda süslemesi bulunan deve tüyü zemin rengindeki kayıkta iki insan figürü bulunmaktadır. Aynı zamanda koç başı biçimli gemibaş figürü de dikkati çekmektedir. Bu obje bugün Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde sergilenmektedir. Resim 6: Koç başı biçimli gemibaş figürü bulunan pişmiş toprak kayık formu Avrupa gemilerinde ilk örneklerine XV. yüzyılın sonlarında ve XVI. yüzyılda rastlanılan gemibaş figürlerinin yayılımı Osmanlı coğrafyasına kadar gelmiştir yılında inşa edilmiş olan ve bugün İsveç Stockholm de Vasa Museum da sergilenen Vasa gemisine ait aslan biçimli gemibaş figürü bu konudaki en güzel somut örneklerden birini oluşturmaktadır. Osmanlı Devleti, XVIII. yüzyılda kullandığı bazı gemilerine Siyah Arslan Başlı, Maî Arslan Başlı gibi isimler vermiştir (11), dolayısıyla gemibaş figürlerinin gemilere ait isimlerde önemli bir rol oynadığı da görülmektedir. Osmanlı Minyatürlerindeki Gemibaş Figürleri XVI. Yüzyıl Osmanlı geleneksel sanatlarının çok önemli bir bölümünü oluşturan minyatürler nakkaşların üstün becerisiyle bütünleşmiştir. XVI. yüzyıl minyatür sanatı içinde peygamberlere ait olayların anlatıldığı Zübdetü t-tevârih te rastladığımız Nuh un gemisi tasvirlerinde gemibaş figürü olarak horoz başının tercih edildiğini görmekteyiz. Horoz, Türk-İslam sanatları içindeki sembolik anlamının onun ötüşünün tan ağarmasını haber vermesiyle alakalı olduğu ifade edilmiştir. Böylece gecenin karanlık ruhlarının kovulmasını sağladığına inanılmıştır. Aynı zamanda, cesaret, savaşkanlık, dürüstlük, nezaket, şeytanı defetme gibi vasıflarının olması onun bu kavramların sembolü olarak algılanmasını sağlamıştır. (12) (11) İdris BOSTAN, Kürekli ve Yelkenli Osmanlı Gemileri, İstanbul, Nisan 2005, s.428 (12) Oya KIZILDAĞ ATİLA, Minyatür Sanatındaki Hayvan Figürlerinin Sembolik İfadeleri, Sanat ve Tasarım Dergisi, C.1, S.2, 2011, s.38

5 55 Resim 7: Zübdetü t-tevârih horoz biçimli gemibaş figürlü Nuh un gemisi tasviri (13) Yukarıdaki örnekte görüldüğü üzere Nuh peygamber gemiyi yeke dümeniyle idare etmektedir ve geminin alt güvertelerinde kutsal kitaplara uygun olarak anlatılmaya çalışılmış çeşitli hayvanlar bulunmaktadır. Ancak, kutsal kitaplarda bahsedilmediği şekilde gemibaş figürü horoz başı şeklinde betimlenmiştir. Resim 8: Zübdetü t-tevârih Resim 9: Zübdetü t-tevârih Resim 10: Kemanü d-dünya da horoz biçimli gemibaş figürlü horoz biçimli gemibaş figürlü çizilmiş horoz biçimli gemibaş Nuh un gemisi tasviri (14) Nuh un gemisi tasviri (15) figürü olan Nuh un gemisi tasviri (16) XVII. Yüzyıl XVII. yüzyılda ilk dikkati çeken minyatür örnek, II. Osman ın Baştarda-i Hümayun da tasvir edildiğidir. Şimdiye kadar alışık olunmadığı üzere mitolojik bir grifon gemibaş figürü olarak betimlenmiştir. Grifon, dört ayaklı, kuyruklu ve yedi yılan başlıdır. Günümüzde İstanbul Deniz Müzesi nde sergilenen örneklerde bu tarz bir gemibaş figürü bulunmamaktadır. (13) Metin AND, Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası, İstanbul, 2007, s.105 (14) Metin AND, s.108 (15) Metin AND, s.109 (16) Ülker ERKE, Hasan Ali GÖKSOY, Minyatürde Gemiler, Ankara, 1999, s.50

6 56 Resim 11: II. Osman ın grifon gemibaş figürlü baştarda-i hümayunu (17) Şehname-i Nadiri de çizilmiş olan II. Osman ın bu sefer saltanat kayığına ait olan örnek yine farklılık göstermektedir. Burda da yine fantastik veya mitolojik olarak yorumlanabilecek bir grifon bulunmaktadır. İki adet olan grifonlar kanatlı ve gagalıdır. Vücutları pullu olarak işlenmiştir ve kanatları ejder kanatlarını andırmaktadır. İstanbul Deniz Müzesi nde ejder biçimli somut figürlerin varlığı bilinmektedir. Resim 12: II. Osman ın grifon biçimli gemibaş figürü olan saltanat kayığı (18) Hz. Nuh a ait gemi tasvirleri bu yüzyılda da görülmektedir. Ancak bu yüzyılda Nuh peygambere ait çizilen gemiye ait gemibaş figürünün XVI. yüzyıl örneklerine göre farklılık göstermesidir. Nakkaş Kalender Paşa tarafından çizilen Falname de görülen örnekteki Nuh un gemisinde bu sefer at başı şeklinde bir gemibaş figürü bulunmaktadır. Resim 13: Falname de çizilmiş at başı şeklinde gemibaş figürü olan Nuh un gemisi tasviri (19) (17) Ülker ERKE, Hasan Ali GÖKSOY, s.19 (18) İdris BOSTAN, s (19) Ülker ERKE, Hasan Ali GÖKSOY, s.49

7 57 Resim 14: At başı şeklinde gemibaş figürü bulunan gemi tasviri (20) Sevakıb-ı Menakıb ta karşımıza çıkan bir diğer gemi tasvirinde bulunan gemibaş figürünün yine at başı şeklinde olduğu görülmektedir. Fırtınaya yakalanan gemideki tacirlerin Hz. Mevlana yı yardıma çağırmasının anlatılmıştır. XVIII. Yüzyıl XVIII. yüzyıl Osmanlı için kalyon tipi gemilerin daha fazla kullanıldığı bir dönem olarak karşımıza çıkmaktadır. Girit Savaşı ndan sonra başlayan ve zamanla kadırganın terkedilmeye başlandığı bu çağdaki minyatürlerde genelde kalyon tipi gemileri konu almıştır. Nakkaşlar gemileri tasvir ederken mümkün olduğunca detaylarına kadar işlemeye özen göstermişlerdir. Bu özen içerisinde gemibaş figürleri de unutulmamıştır. Aslan sevilen gemibaş figürlerindendir. Aslanın gücü ve korkutucu özelliği vurgulanarak gemilere sembolik bir anlam yüklenmeye çalışılmıştır. Keyfiyet-i Rusya da bulunan ve 1737 yılındaki Osmanlı-Rus savaşına katılmış olan Şehbaz-i Bahri kalyonunda aslan biçimli gemibaş figürü görülmektedir. Baston direğinin altında dik vaziyette betimlenmiştir. Ağzı açıktır bu da ürkütücü özelliğinin ön plana çıkartılmak istenmesinden dolayı olabilir. Gemibaş figürü sarı renktedir. Resim 15: Aslan biçimli gemibaş figürü bulunan Şehbaz-i Bahri kalyonu (21) (20) Metin AND, s.409 (21) İdris BOSTAN, s

8 yılındaki Özi kuşatmasına katılan Kapudane-i Hümâyun kalyonunda da aslan biçimli gemibaş figürü yer almaktadır. Yine arka ayakları üzerinde dik durur vaziyette gemiye yerleştirilmiştir. Baston direğinin altında bulunmaktadır. Bu açıdan Şehbaz-i Bahri kalyonundaki örnekle benzerlik gösterdiği söylenebilir. Gemibaş figürünün sarıya yakın bir ton rengi vardır. Resim 16: Aslan biçimli gemibaş figürü bulunan Kapudane-i Hümâyun kalyonu (22) Nakkaş Mehmed Said tarafından 1785 yılında tek ambarlı bir kalyon olarak çizilmiş olan aşağıdaki örnekte ise yine arka ayakları üzerinde durur vaziyette betimlenmiş olan aslan biçimli bir gemibaş figürü yer almaktadır. Bu örneğin baş kısmı diğer örneklere göre daha büyük, gözleri iri yapılmıştır. Gemibaş figürünün koyu kırmızı, bordoya yakın bir rengi vardır. Resim 17: Aslan biçimli gemibaş figürü bulunan tek ambarlı kalyon tasviri (23) Surnâme-i Vahbi de nakkaş Levni tarafından çizilmiş olan bir başka kalyon tasvirinde oldukça stilize yapılmış aslan biçimli bir gemibaş figürü bulunmaktadır. Arka ayakları üzerine durur vaziyettedir ve altın yaldız rengindedir. Ağzı açıktır ve yine ürkütücü özelliği ön plana çıkartılmaya çalışılmıştır. (22) İdris BOSTAN, s.280 (23) İdris BOSTAN, s.278

9 59 Resim 18: Surnâme-i Vahbi de çizilmiş olan aslan biçimli gemibaş figürü bulunan kalyon tasviri (24) İstanbul da birçok sefir başta olmak üzere seyyahları etkileyen Baştarda-i Hümâyun ile saltanat kayıkları minyatürlerde de göze çarpmaktadır. Genellikle İstanbul Boğazı nda kullanılan bu kayıklarda genellikle gemibaş figürü olarak kuş kullanılmıştır. Kanatları açık vaziyette betimlenen kuş biçimli gemibaş figürlerinde genellikle doğan, şahin veya kartal gibi türler tercih edilmiştir. Yırtıcı türde olan bu kuşların varlığı güç ve korkutucu özelikleriyle sembolize edilmeye çalışıldığı söylenebilir. Aynalıkavak Kasrı önünden geçerken betimlenmiş olan Baştarda-i Hümâyun kuş biçimli gemibaş figürü taşıması açısından ilginç bir örnek oluşturmaktadır. Resim 19: Kuş biçimli gemibaş figürü taşıyan Baştarda-i Hümâyun (25) 1740 yılında inşa edilmiş olan Peyk-i Zafer kalyonunun çizildiği bir diğer örnekte bu sefer bir saltanat kayığı çizilmiştir. Padişahın ve hareminin kullandığı saltanat kayıkları oldukça süslü yapılmıştır. Genellikle altın varaklarla süslenmiş yaldızlı olan kayıklarda kalemişi süslemeler de görülmektedir. İstanbul Deniz Müzesi nde sergilenen örnekler göz önüne getirildiğinde saltanat kayıklarında da kuş biçimli gemibaş figürlerinin ço- (24) İdris BOSTAN, s.109 (25) İdris BOSTAN, s.121

10 60 ğunlukla kullanıldığı anlaşılacaktır. İşte kalyon konu alan bir minyatürde detay olarak görülen saltanat kayığında kanatları açık vaziyette duran bir kuş gemibaş figürü olarak kayığa yerleştirilmiştir. Bu dönem nakkaşlarının bu konuda realist çalıştıkları söylenebilir. Resim 20: Kuş biçimli gemibaş figürü bulunan saltanat kayığı (26) Bugün günümüzde İstanbul Deniz Müzesi nde Osmanlı gemilerine ait gemibaş figürlerinin somut örneklerinden bazılarını görmek mümkündür. Özellikle zoomorfik biçimde yapılmış olan örnekler minyatürlerde gördüğümüz gemibaş figürlerini doğrular niteliktedir. İstanbul Deniz Müzesi nde sergilenen en erken tarihli gemibaş figürü 1828 tarihli ve 163 demirbaş numaralı kuş biçimli gemibaş figürüdür. İstanbul Deniz Müzesi nde aslan gemibaş figürlerini 158 ( ), 4306 ( ), 161 ( ) demirbaş numaralı örneklerde; at figürünü 162 ( ) demirbaş numaralı örnekte; kaplan figürünü 160 (1875) demirbaş numaralı örnekte; kuş figürünü ise 163 (1828), 159 ( ), 222A ( ), 222B ( ), 225 ( ), 223A ( ), 223B (1865), 234 ( ), 2098 (1903) ve 156 (XIX. / XX. Yüzyıl) demişbaş numaralı örneklerde karşımıza çıkmaktadır. Sonuç Gemibaş figürleri çağlardan itibaren deniz inançları çerçevesinde şekillenerek zamanla düşman donanmalarına korku salmak amacıyla kullanılmışlardır. Gemibaş figürlerinin özellikle korkutucu, yırtıcı hayvanlar ile karışık yaratıklardan seçilmesi bunun en iyi göstergesidir. Özellikle aslan figürü bu anlamda İngiliz, Hollanda, İspanya ve İskandinavya gemilerinde kullanıldığı gibi (27) Osmanlı gemilerinde de kullanılmıştır. Kalyon tipindeki bir gemide görülen en eski aslan gemibaş figürü 1560 yılına tarihlendirilmiş olan bir modele dayanmaktadır, bu model bugün Amsterdam daki Hollanda Deniz Müzesi nde sergilenmektedir. (28) Aslan figürleri, İngiliz gemilerinde yaldızlı ve sarı, Hollanda gemilerinde kırmızı, Danimarka gemilerinde ise mavi renkte boyanmıştır. (29) Gemibaş figür geleneğinin Avrupa kökenli olduğu, zamanla Osmanlı ya geldiği kalyon tipi gemilerde daha çok aslan gibi korkutucu hayvanların tercih edildiği, saltanat kayığı gibi kürekli kayıklarda kuş biçimli gemibaş figürünün kullanıldığını minyatürlerden söylemek mümkündür. (26) İdris BOSTAN, s (27) Peter NORTON, Ships ifigureheads, New York, 1976, s.53 (28) Hans Jürgen HANSEN, Clas Broder HANSEN, s (29) Gordon de L. MARSHALL, Ships Figure Heads in Australia, Kalamunda Western Australia, September 2003, s.25