MEGEP (MESLEKİEĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİPROJESİ)

Transkript

1 T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKİEĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN GÜÇLENDİRİLMESİPROJESİ) TESİSAT TEKNOLOJİSİVE İKLİMLENDİRME BAKIR VE ALÜMİNYUM BORULARI MONTAJA HAZIRLAMA ANKARA 2007

2 Milli Eğitim Bakanlğtarafndan geliştirilen modüller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlğn tarih ve 269 saylkararile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlaştrlan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarnda amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya yönelik geliştirilmişöğretim materyalleridir (Ders Notlardr). Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel öğrenmeye rehberlik etmek amacyla öğrenme materyali olarak hazrlanmş, denenmek ve geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya başlanmştr. Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği kazandrmak koşulu ile eğitim öğretim srasnda geliştirilebilir ve yaplmas önerilen değişiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. Örgün ve yaygn eğitim kurumlar, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşlabilirler. Baslmşmodüller, eğitim kurumlarnda öğrencilere ücretsiz olarak dağtlr. Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullalamaz ve ücret karşlğnda satlamaz.

3 İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR...iii GİRİŞ...1 ÖĞRENME FAALİYETİ BORULARIN KESİLMESİ Bakr ve Alüminyum Borularn Özellikleri Soğutma Endüstrisinde Kullalan Alüminyum Borular Soğutma Endüstrisinde Kullalan Bakr Borular Boru Ölçüleri Bakr Boru Kullam Alanlar Bakr Boru İşçiliği Bakr Borularn Montaja Hazrlanmasnda Kullalan Takmlar Ölçme İşleminde Kullalan Takmlar Kesme İşinde Kullalan Takmlar UYGULAMA FAALİYETİ...13 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...14 PERFORMANS DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ BORULARI RAYBALAMA Bakr ve Alüminyum Boru Raybas Rayba Kullanarak Çapak Alma İşlemi Yuvarlak Eğe Kullanarak Çapak Alma İşlemi Yuvarlak Tel Frça Kullanarak Çapak Alma Boru Keskisi Üzerindeki RaybayKullanarak Çapak Alma Zmpara ve Sentetik Ped Kullanarak Borularn Temizliği Hazrlanan Borularn DşEtkenlerden Korunmas...20 UYGULAMA FAALİYETİ...21 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...23 PERFORMANS DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ BORUlara muf açma Bakr Borulara Muf Açmada Kullalan Takmlar Muf Açma Aparat Muf Açma Zmbas Muf Açma Teknikleri Muf Açma Öncesi Boru Ağzlarn Yağlanmas Havşa Aletine Borunun Bağlanmas Boru Zmbasve Şişirme Aparatn Taklmas Muflu Ara BağlantParçalar...29 UYGULAMA FAALİYETİ...31 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...32 PERFORMANS DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ BORULARA HAVŞA AÇMA...34 i

4 4.1. Havşa Yapmnda Kullalan Takmlar Havşa Açma Öncesi Hazrlk İşlemleri Havşa TakmKullanarak Havşa Açmak Tek CidarlHavşa Çift CidarlHavşa Havşa Yapmnda Meydana Gelebilecek Hatalar (Şekil 4.6) HavşalBirleştirmelerde Kullalan BağlantParçalar UYGULAMA FAALİYETİ...43 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...45 PERFORMANS DEĞERLENDİRME ÖĞRENME FAALİYETİ BORUlarBÜKME Bakr Borularn Şekillendirilmesinde Kullalan Araçlar Boru Bükme Yaylar Manivela Tipi Bakr Boru Bükme Aletleri Bükme Aparatlarn Tekerlek KanallarYağlamak Bakr ve Alüminyum Boruyu Bükmek mm Çapa Kadar Bakr ve Alüminyum Boruyu Bükmek Bükme YayKullanarak Bakr ve Alüminyum Boruyu Bükmek mm Çapa Kadar Bakr ve Alüminyum Boruyu Bükmek...51 UYGULAMA FAALİYETİ...53 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...54 PERFORMANS DEĞERLENDİRME MODÜL DEĞERLENDİRME...56 CEVAP ANAHTARLARI...58 KAYNAKÇA...59 ii

5 AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI 582YIM003 Tesisat Teknolojisi ve İklimlendirme Alan Ortak Bakr ve Alüminyum BorularMontaja Hazrlama Temel bakr boru işçiliğinde ölçme, markalama, kesme, raybalama, muf açma, havşa açma ve borularbükme tekniklerinin kazandrldğöğrenme materyalidir. SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL YETERLİK Ön koşul yoktur. Bakr ve alüminyum borularmotaja hazr hâle getirmek. Genel amaç Bu modül ile bakr boru işçiliğinde; ölçme, markalama, kesme, raybalama, muf açma, havşa açma ve borularbükme tekniklerini uygulayarak gerekli araç ve donam seçebileceksiniz. Amaçlar MODÜLÜN AMACI 1. Gerekli donam kullanarak bakr ve alüminyum borularkesebileceksiniz. 2. Bakr ve alüminyum borularn kesilmesi srasnda boru ağzlarnda oluşan çapaklarn alnmasnda ve ezilen boru ağzlarn düzeltilmesinde rayba kullanabileceksiniz. 3. Diğer taraftan zmpara kullanarak boru yüzeyindeki oksit tabakalartemizleyebileceksiniz. 4. Ayçaplborularkaynakla birleştirebilmek için muf açma aparatkullanarak montaja hazrlayabileceksiniz. 5. Rakorlu, çözülebilir birleştirmeler yapmak için havşa açma aparat kullanarak bakr borular montaja hazrlayabileceksiniz. 6. Boru dönüşve atlaman gerektiği tesisatlarda bükme aparatlarkullanarak bakr borularbüküp montaja hazr hâle getirebileceksiniz. iii

6 EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Sf, atölye, laboratuvar, kütüphane, bilgisayar, internet ortam, ev vb. çalşma alanlar, çeşitli katalog ve teknik dokümanlar, tesisat şemalar, tesisat, stma ve soğutma takmlar; boru keskisi, bakr boru raybas, muf açma aparat, zmba, çekiç, havşa açma aparat, havşa konisi, havşa mengenesi, bakr boru bükme aparatlar, bükme yaylarvb. takmlardr. Modülün içinde yer alan faaliyetlerin sonunda kazandğz bilgi ve becerileri ölçerek kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen, modülün sonunda size bütün uygulama faaliyetlerini içeren bir performans testi yaparak kazandğz bilgi ve becerileri ölçebilecektir. iv

7 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Öğrenci, İnsanoğlu var oldukça vazgeçilmez ihtiyaçlarn karşlanmasnda mesleğimiz hem akşkanlarn şartlandrlmasna yönelik uygulamalarla (shhi tesisat, stma, iklimlendirme vb.) hem de gda ve tbbi maddelerinin soğukta muhafazasvb. uygulamalarda gün geçtikçe önemini artrmaktadr. Tesisat Teknolojisi ve İklimlendirme bölümümüzde bilgi ve beceriye dayal uygulamalarda boru montajn temelini oluşturan bu modülle; boru işçiliği, ölçme, kesme, raybalama, muf açma, havşa açma ve borularn bükülmesine ait konularda temel bilgi sahibi olacaksz. Buradaki konular, mesleki gelişiminizin temelinin sağlam atlmassağlayacak şekilde hazrlanmştr. Ancak unutulmamaldr ki uygulamalara vereceğiniz özen ve dikkat, mesleki gelişiminizde en önemli unsur olacaktr. Bu modülde yer alan faaliyetler, sizlere uygulama yaparak öğrenmeyi ve kullalabilir bilginin sahibi olmazsağlayacaktr. Bu noktadan hareketle modülde yer alan konu ve uygulamalarsindirerek öğrenmeniz gerekmektedir. Öğrenme konusunda göstereceğiniz özen, ayzamanda uygulamalarn daha zevkli hâle gelmesini de sağlayacaktr. Mesleğimiz insan sağlğve konforunun ön planda tutulduğu günümüzde hem shhi tesisat hem de iklimlendirme uygulamalarnda en gelişmişteknolojilerin kullaldğbir alan olmuştur. Bu açdan boru işçiliği, borularn montaja hazrlanmasve basamak oluşturacak boru montaj işlerinin iyi öğrenilmesi gerekir. Bu tespitle modülde yer alan faaliyetlerin dikkatlice, sindirilerek ve neden sonuç ilişkisine dayalbir muhakeme yürütülerek öğrenilmesi kullalacak bilginin kal cve kullalabilir olmasaçsndan çok önemlidir. Mesleğinizde başarlolmaz dileğiyle... 1

8 2

9 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ Gerekli ortam sağlandğnda kurallara uygun olarak bakr ve alüminyum borularn özelliklerini öğrenerek borularmontaj kurallarna uygun olarak kesebileceksiniz. ARAŞTIRMA Bu modülün içeriği hakknda bilgi için bulunduğunuz bölgedeki üniversitelerin makine mühendisliği ve meslek yüksek okullarn soğutma ve iklimlendirme bölümlerinden faydalanabilirsiniz. Bu modül, birbirine işlem basamağolan dört ayrfaaliyetten oluşmaktadr. Bunlar srasyla: Bakr borularkesme, çapak alma (raybalama), muf açma ve havşa açma işlemleridir. Mesleğinizin en temel işlerinden olan bakr boru işçiliği konusunda, göstereceğiniz ilgi ve yapacağz araştrma, edinilen bilgi ve becerinin kalcve kullalabilir olmasaçsndan çok önemlidir. Bu noktadan hareketle: Bölgenizde, ilinizde bulunan klima ve soğutma cihaz üreticilerini ve tamircilerini gezerek bakr ve alüminyum borular montaja hazrlarken yaptklarişleri araştrz. Bakr boru montaj kurallarve bakr boru işçiliği konusunda internet ortamnda araştrma yaparak ilgili firmalardan kitap, katalog, broşür ve vb. kaynaklar toplayz. Topladğz bilgi ve dokümanlarbir dosya hâline getiriniz. Hazrladğz dosya içeriğini sfta arkadaşlarzla paylaşz. 1. BORULARIN KESİLMESİ 1.1. Bakr ve Alüminyum Borularn Özellikleri Genellikle stma, soğutma ve iklimlendirme sistemlerinde kullalan borular bakrdan yaplmşlardr. Borularda aralan temel özellikler; yüksek korozyon direnci, şekillendirme ve birleştirme tekniklerine yatknlk, yüzey kalitesi (temiz ve düzgün) ve siletkenliğidir. Bakr ve alaşmlar, bu saydğmz özelliklerin hepsini birden karşlayabilen yegâne malzemedir. Bu nedenle bakr; stma, soğutma ve iklimlendirme endüstrisinin temel malzemesi olmuştur. 3

10 Bunun yanda alüminyum, evaporatör ve kondenser iç serpantini imalatnda çok kullalan bir malzemedir. Özellikle ev tipi soğutucularda verimleri yüksek, rollbond alüminyum evaporatörler kullalr. Diğer taraftan alüminyum borularn, bakr kadar kolay işlenememesi (şekillendirme ve birleştirme tekniklerine yatkn olmayş) ve lehimlenmesinin zorluğu, fabrikasyon imalatta kullam sahasoldukça kstlamaktadr. Soğutma sektöründe kullalan bakr ve alüminyum borulara tüp-tip boru adverilir. Bunun nedeni, tüp-tip borularn dişaçlamayacak kadar ince et kalnlğna sahip olmalardr. Bu borularda dişaçmak cidarlarkeseceğinden birleştirmeleri rakorlu, sert lehim veya kaynak tekniği kullalarak yaplr. Soğutma devrelerinde zorunluluk olmadkça (servis hatlarvb. hariç) dişaçlarak yaplan birleştirme tekniğinden kaçlmaldr. Çünkü szdrmazlk tam ve uzun ömürlü olmamaktadr. 4

11 Soğutma Endüstrisinde Kullalan Alüminyum Borular Mekaniksel dayam özelliklerinin zayf olmasve özellikle bağlantlarnda yumuşak lehim, sert lehim (gümüşkaynağ) ve kaynak tekniklerine yatkn olmayşsoğutma sanayisinde kullamoldukça kstlamştr. Ancak fabrika ortamnda geliştirilmişözel tekniklerle araç klima ve frigorifik soğutma sistemlerinde, no-frost dolaplarn fin tipi (kanatçkl) evaporatörlerinin yapmnda kullalmaktadr Soğutma Endüstrisinde Kullalan Bakr Borular Endüstriyel olmayan bütün soğutma ve iklimlendirme sistemlerinin boru tesisatlarnda (soğutucu akşkan olarak amonyak ve kükürt dioksit kullalan sistemler hariç) özel olarak üretilmişve standartlarkarşlayan bakr borular kullalr. Bakr borular, şekillendirilirken sertleşme eğilimi gösterir. Bu da borunun uç ksmnda çatlaklara yol açabilir. Bunu önlemek amacyla bakr, yüzeyi mavi renk alana kadar stlarak yumuşatlr. Sonra da soğumaya braklr. Fabrikalarda yaplan bu işleme tavlama denir. Bu işlem sonucu borunun krlganlğönemli ölçüde azalmştr. Soğutma ve iklimlendirme sistemleri için üretilmiş bakr borularn, hava, nem, yağ, kir ve lehimleme srasnda açğa çkan oksitlerin zararl etkilerinden en iyi şekilde korunmak amacyla içleri azot gazile doldurulur. Uçlar szdrmaz lastik tapalarla kapatlarak piyasaya sunulur. Bu tapalar, borunun bir ksm kesildiğinde tekrar uç ksma yerleştirilmelidir. 5

12 Bakr Borularn Piyasaya Arz Soğutma ve iklimlendirme sistemlerinde kullalmak üzere piyasaya arz edilen bakr borular, yumuşak ve sert çekilmişolmak üzere iki farkltiptedir. Her iki tipin de K ve L sfolmak üzere iki farklet kalnlğmevcuttur. Bakr borular, et kalnlklarna göre K, L ve M sflarna ayrlrlar. K (kaln et kalnlğnda) - soğutma ve iklimlendirme tesisatlarna uygun L (orta et kalnlğnda) - soğutma ve iklimlendirme tesisatlarna uygun M (İnce et kalnlğnda) - soğutma ve iklimlendirme tesisatlarnda kullalmaz. M tipi ince et kalnlğna sahip borular, istenilen emniyet şartlaryerine getiremediklerinden basnçlandrlmşsoğutma hatlarnda kullalamaz. Ancak kondens suyu tahliye ve basnçsz su tesisatlarn ve diğer benzeri uygulamalarda tercih edilir. K tipi kaln cidarlborular; dayamn arandğ, titreşim ve korozyon özelliği fazla olan yerlerde tercih edilir. L tipi ise normal soğutma sistemlerinde en sk kullalan boru tipidir. 6

13 Yumuşak ÇekilmişBakr Borular Yumuşak çekilmiş bakr borular daha çok ev tipi, ticari tip soğutucularla iklimlendirme sistemlerinde kullalr. Tavlanmş olduklarndan kolay bükülebilir, kvrlabilir ve çap genişletilmesi yaplabilir. Piyasada bulunan standart dşçap ölçüleri 1/ 8 inç (3,2 mm) ile 1 5 / 8 inç (41,3 mm) arasndadr. Genellikle 7,5, 10, 20 metre uzunluğundaki kangallar hâlinde satlr. Yumuşak çekilmişbakr borular, mekanik şekillendirmeye çok elverişli olup bağlantparçalaryla lehimlenebilir veya rakorlu birleştirme yaplabilir Sert ÇekilmişBakr Borular Ticari tip soğutucularla iklimlendirme sistemlerinde kullalrlar. Yumuşak borunun tersine, bu tip boru serttir ve standart uzunluklarda boy olarak üretilirler. Bu borular kvrlamazlar, tesisatndaki gerekli bükülme ve yön değişiklikleri ise çeşitli ara bağlant parçalaryla (fittingslerle dirsek, Te, manşon vb.) yaplr. Sert yapsndan ötürü bu borular, kendilerini daha iyi taşyabilirler. Dolaysyla daha az desteğe ihtiyaç duyarlar. Bu borularn piyasaya arz edilişuzunluklargenelde standart 6 metredir. Çaplar 3 / 8 inç ten (9,5 mm) 6 inç (150 mm) dşçapa kadardr. Borular rutubeti alnmş, içi azot gazyla doldurulmuşve her iki ucu temiz ve szdrmazlk sağlayacak şekilde kapatlmştr. 7

14 Boru Ölçüleri Çelik ve bakr borularn ölçülendirilmelerindeki en önemli fark bakr borular dş (anma) çap ölçüleriyle ifade edilirken; çelik borular iç (anma) çaplarn ölçü değeriyle belirtilirler. Buna göre ½ lik çelik boru ile ½ bakr boru ölçüleri şekil 1.1 de karşlaştrlmak üzere verilmiştir. Şekilde ½ (12,7 mm.) dşçapl(l tipi) bakr borunun iç çap10,9 mm. dir (0,43 ). Anma çap½ (12,7 mm.) olan çelik boru ise 12,7 mm. (0,5 ) lik bir iç çapa ve 19,05 mm. lik bir dşçapa sahiptir (0,75 ). Tablo 1.1 de soğutma devre tesisatlarnda çok kullalan L tipi bakr borulara ait özellikler verilmiştir. Standart anma çap (inç) Tablo 1.1: L tipi bakr boru ölçüleri ve boru ağrlklar Et Boru Dşçap İç çap kalnlğ Tipi (mm) (mm) (mm) Ağrlk (kg/m) 1 /8 L 3,175 1,651 0,76 0,051 /16 L 4,749 3,251 0,76 0,085 ¼ L 6,350 4,826 0,76 0,119 5 / 16 L 7,925 6,300 0,81 0,161 3 / 8 L 9,525 7,900 0,81 0,199 /8 L 9,525 8,000 0,76 0,187 ½ L 12,70 10,92 0,89 0,294 5 /8 L 15,87 13,84 1,01 0,423 ¾ L 19,05 16,91 1,07 0,537 7 / 8 L 22,22 19,93 1,14 0, /8 L 28,57 26,03 1,27 0, /8 L 34,92 32,13 1,40 1, /8 L 41,27 38,22 1,52 1,694 8

15 Bakr Boru Kullam Alanlar Bakr borular; özellikle soğutma, stma, temiz su ve doğal gaz tesisatlarnda geniş kullam alabulur. Bunun yanda güneşenerjisi sistemlerinde tesisat ve kolektör yapmnda, petrol türevi yaktlarn tesisatlarnda, yangn devresi, kar ve buz eritme tesisatlarnda vb. yerlerde kullalmaktadr. Bakr borularn bu kadar genişbir kullam alana sahip olmasn nedeni, sahip olduğu üstün özelliklerinden kaynaklanmaktadr. Bu özelliklerden birkaçsralarsak; Isiletkenliğinin yüksek olmas, Lehim, sert lehim ve kaynak yaplabilmesi, Korozyon mukavemetinin yüksek oluşu, Kolay şekillendirilebilmesi, Birleştirmelerinde szdrmazlk özelliğinin yüksek olmas, Rakorlu tip birleştirmelere uygunluğu, Malzeme ve işçiliğinin ekonomik olmasdr. Bu özelliklerin hepsini bir arada toplayan bakr borular, ev ve ticari tip soğutucularla havan iklimlendirilmesinde kullalan sistemlerin (klimalarn) temel boru malzemesi olmuştur Bakr Boru İşçiliği Soğutma sistemlerinin temel yaps; kompresör, kondenser, evaporatör gibi ana devre elemanlaryla yağseparatörü, svtank, kurutucu (drayer), termostatik genleşme valf, borular vb. gibi ara devre elemanlarndan meydana gelmesidir. Bu fonksiyonel yapn (soğutma sisteminin) meydana getirilmesinde çeşitli birleştirme yöntem ve tekniklerinin uygulandğboru işçiliğinden yararlalr. Farkltip birleştirme tekniklerinin geliştirildiği soğutma endüstrisinde başlca iki yöntem çok kullalr. Bunlar kaynak ve mekanik olarak sökülebilen, bir parçassert lehimlenmişhavşalskştrmalbağlantlardr. Bakr borularn işlenmesinde kullalan araç ve gereçleri tatmadan önce, birleştirme tekniğinde kullalan yöntemin belirlenmesi faydalolacaktr. Buna göre soğutma ve iklimlendirme sistemlerinin devre tesisatlarn yapmnda, başlca iki çeşit birleştirme yöntemi kullalr. Bunlar mekanik birleştirme tekniği ve senerjisinin kullaldğkaynak (sert lehim) tekniğidir Bakr Borularn Montaja Hazrlanmasnda Kullalan Takmlar Bakr borularn, mekanik olarak (çözülebilir) birleştirilmelerinde kullalan araç ve gereçler, birleştirme işlem basamaklardikkate alnarak sralanmştr. 9

16 Resim 1,7 de soğutma el takmlarna örnekler verilmiştir. Bunlardan bazlar; büyük ve mini boru makaslar, havşa takmlar, boru bükme yaylar, rayba, boru bükme aparat, çap şişirme zmbalarve boru körleme pensesi (pinçoff pense) görülmektedir Ölçme İşleminde Kullalan Takmlar Boru montajnda doğru ölçü, sağlklbir birleştirme işleminin oluşturulmasnda ilk şartlardan biridir. Aksi halde birleştirme tehlikeye düşebilir. Bu nedenle özen gösterilmelidir. Ölçme tekniğinde kullalan başlca araçlar: Boy ölçülerinde kullalan üzeri mm bölüntülü şerit metreler Çap ölçülerinde kullalan iç ve dşçap kumpaslar Hassas ölçmenin arandğyerlerde mikrometreler kullalr. 10

17 Kesme İşinde Kullalan Takmlar Bakr borularkeserken yararlalan başlca iki yöntem vardr. İlki, resim 1.8. de görülen el tipi boru makaslarn kullaldğ. Bunlar, yumuşak ve sert çekilmişborularn kesilmesine elverişlidir. Çeşitleri mevcuttur. Resim 1.9. daki makaslar 3 / 8 (10 mm) ile 1 1 / 8 (28 mm) dşçaplarndaki borularn kesilmesi için uygundur. Mini makas olarak adlandrlan daha küçük tipleri de mevcuttur Bakr ve Alüminyum Boru Makas Resim 1.9: Mini bakr boru makas El tipi boru makaslar, ayarlanmak suretiyle değişik çap ölçülerinde kesim yapabilen araçlardr. Makas, boru üzerinde ölçüsü alnarak işaretlenmişçizgiye ayarlar. Vidaldüğme sklrken kesici bçak da boruya doğru ilerler. Kesici bçak, borunun etrafnda döndürülürken vidaldüğme de hafif hafif sklarak kesme işlemi tamamlar. Büyük çapl sert çekilmişborularkesmede ikinci (ama daha az tercih edilen) bir yöntem, demir testeresi ve düzgün kesim yapmaysağlayan mastar kullalmaktadr. Pürüzsüz bir kesim yapabilmesi için testere lamasn her inç inde 32 dişbulunmaldr. Fakat yine de fazla talaşkaldrdğve çok çapaklkesme yüzeyi oluşturduğundan zorunlu kalmadkça tercih edilmemelidir. Resim 19 daki mini makas 3 / 8 ile 1 / 2 " arasndaki boru çaplarkesmede kullalr. 11

18 İnce Dişli Testere Bakr ve alüminyum borularn kesilmesinde kullalr. Tutma kolu, gövde lama ve kelebek somunundan oluşur. Kesme işlemi boru eksenine dik olarak testerenin ileri geri hareketiyle yaplr. Testere gövdeleri alüminyum alaşmveya demirden; tutma kolu metal, plastik veya ahşaptan yaplr. Kaliteli bir kesmenin gerçekleştirilebilmesi için testere lamas, düz ve gergin ve lama dişleri ileri doğru bakacak şekilde testereye bağlanmaldr. Testere lamalar0.5 ile 1 mm. kalnlkta çelik saclardan yaplr. Kesme ağzdişaçlar 65 75º eğimle açlr ve dişlerde sağa ve sola çaprazlama oluşturulur. Kesme ağz(dişli ksm) sertleştirilir. Boru mengenesi kullanmak gerekirse bakr ve alüminyum borunun deforme olmamasiçin gerekli tedbirler alnmaldr (resim 1.5). 12

19 UYGULAMA FAALİYETİ Bakr ve alüminyum borularkesme İşlem Basamaklar Ölçme araçlar kullanarak (verniyerli kumpas, çelik cetvel vb.) size verilen ölçülerde (1/4, 3/8, 5/8, 7/8, 1/2 vb.) bakr veya alüminyum borularseçiniz. Kesilecek boruyu mengeneye sabitleyiniz. Kesilecek borunun ölçüsünü alz. Bakr ve alüminyum boru keskisini kesilecek bakr ve alüminyum boruya sabitleyiniz. Bakr ve alüminyum boruyu kesiniz. Not: Kesme işlemini benzer işlem basamaklar kullanarak el testeresi ile yapz. Öneriler İşönlüğünüzü giyerek çalşma ortam hazrlayz. Malzeme deposu sorumlusuna başvurunuz. Verilen ölçüye uygun bakr veya alüminyum boruyu seçiniz. Bakr ve alüminyum boru kesme ve çapak alma araçlarkontrol ederek temin ediniz. Boru çapna uygun mengene ile sabitleyiniz. Borunun ezilmemesi için gerekli tedbirleri alz. Ölçüyü özenle işaretlemelisiniz. Malzemenin israf olmasna engel olmalsz. Ölçü hatasyapmamalsz. Kesim için kullanacağz aleti sorumlusundan kontrol ederek alz. Bakr ve alüminyum boru eksenine dik olarak markalanmş noktadan sabitlemelisiniz. Bakr ve alüminyum boru keskisini kesme yönünde dikkatlice çevirerek kesmeye başlayz. Her tur sonunda skma volaaşrya kaçmadan skmayunutmamalsz. Kesmenin biteceği srada kesme hzz yavaşlatp bir elinizle parçaytutunuz. Kesilen parçan eksene dik kesildiğini kontrol ediniz. 13

20 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 1. Aşağdakilerden hangisi soğutma sistemlerinde ve cihazlarnda en çok kullalan boru tipidir? A) Alüminyum borular B) M tipi bakr borular C) K tipi bakr borular D) L tipi bakr borular E) Çelik borular 2. Aşağdakilerden hangisi bakr borularn özelliklerinden değildir? A) Isiletkenliğinin yüksek olmas B) Lehim, sert lehim ve kaynak yaplabilmesi C) Korozyon mukavemetinin yüksek oluşu D) Zor şekillendirilebilmesi E) Birleştirmelerinde szdrmazlk özelliğinin yüksek olmas 3. Aşağdakilerden hangisi çelik ve bakr borularn doğru olarak ölçülendirilmesini ifade etmektedir? A) Çelik borular, dşçaplaryla ifade edilir. B) Çelik borular, et kalnlklaryla ifade edilir. C) Bakr borular, dş(anma) çap ölçüleriyle ifade edilirken; çelik borular iç (anma) çaplarn ölçü değeriyle belirtilirler. D) Çelik borular, ağrlklaryla ifade edilir. E) Hiçbiri 4. Aşağdakilerden hangisi sert çekilmişborularn özelliklerindendir? A) Sert çekilmişborular, soğutma ve stma sistemlerinde kullalr. B) Sert çekilmişborular, testere ve boru keskisi ile kesilir. C) Sert çekilmişborular, kangal olarak satlmaz. D) Sert çekilmişborularn yön değişimi ara bağlantparçalaryla yaplr. E) Hepsi 5. Aşağdakilerden hangisi yumuşak çekilmişbakr borularn özelliklerindendir? A) Mekanik şekillendirmeye çok elverişlidir. B) Boru keskisi ve testere ile kesilebilir. C) Lehimli birleştirmeleri yaplabilir. D) Kangallar hâlinde kilo ile satlrlar. E) Hepsi 14

21 PERFORMANS DEĞERLENDİRME PERFORMANS DEĞERLENDİRME KONTROL LISTESİ Uygulama: Bakr ve alüminyum borularkesme Gözlenecek Davraşlar Belirtilen ölçülerde boru bulabildiniz mi? Sizden istenilen ölçüdeki boruyu, doğru ölçerek bulabildiniz mi? Kesilecek boruyu mengeneye ezmeden sabitleyebildiniz mi? Kesilecek boruyu doğru ölçüsünde işaretleyebildiniz mi? Boru keskisini işaretlenmişnoktada boruya sabitleyebildiniz mi? Boru keskisini işlem süresince boruyu ezmeden kullanabildiniz mi? Boruyu ölçülere uygun olarak kesebildiniz mi? El testeresini tekniğine uygun kullanabildiniz mi?. El testeresi ile düzgün ve eksene dik bir kesme yapabildiniz mi? Değerlendirme Evet Hayr DEĞERLENDİRME Kontrol listesindeki her hayr cevab, ilgili konuyu tekrar gözden geçirmeniz anlamna gelir. 15

22 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ Gerekli ortam sağlandğnda kurallara uygun olarak bakr ve alüminyum borular kesme srasnda boru ağzlarnda oluşan çapaklarn temizlenmesinde kullalan boru raybas, eğe, frça vb. araçlarn kullamöğrenerek borularmontaja hazr hâle getireceksiniz. ARAŞTIRMA Özellikle soğutma ve iklimlendirme sistemlerinde borularn montajöncesi yaplan işlerden biri de raybalama işlemidir. Raybalaman gereğini öğrenerek uygulamada kullalan araç ve gereçleri araştrz. Raybalama işlerinde kullalan araç ve gereçleri piyasada araştrz. Raybalama işlerinde kullalan araç-gereçleri ve yöntemlerini internet ortamnda araştrarak bulduğunuz bilgileri dosyalayz. Dosya içeriğini arkadaşlarzla paylaşz. 2. BORULARI RAYBALAMA 2.1. Bakr ve Alüminyum Boru Raybas Boru keskisi ile kesilen bakr ve alüminyum borularda çap daralmas, testere ile kesilen borularda ise çapaklar oluşur. Çap daralmas, basnç düşmelerine; çapaklar ise arzalara sebep olur. Bu çapaklar, korozyona açk bir sath oluşturacağndan özellikle havşal(rekorlu) tip birleştirmelerde szdrmazlğn sağlanmasnda problem yaratabilir. Diğer yandan boru içinde kalan metal çapak ve tozlar, soğutucu akşkan tarafndan taşnarak soğutma sisteminin hareketli parçalarna da zarar verebilir. Bu çapaklarn boru iç-dşçapna ve ağz profiline zarar vermeden temizlenmesi gerekmektedir. Bu temizleme işlemi için çeşitli şekillerde raybalama işlemleri kullalmaktadr. Raybalama, ayzamanda boru ağzlarnda kesme sonucu oluşan çap daralmasn giderilmesinde de kullalr. 16

23 Boru raybas, yapsitibaryla borunun hem iç daralmasgiderme hem de boru ağznda oluşan iç ve dşçapaklaralma özelliğine sahiptir. Yapsnda bulunan sert uçlar araclğyla çakgörevi görerek bakr borunun çapaklartemizler (resim 2.2) Raybalama srasnda boru et kalnlğnda aşrincelme ve çentikler istenmez Rayba Kullanarak Çapak Alma İşlemi Kesme işleminin bitiminde, boru ağznda çap daralmasve boru ucunun iç ve dş ksmnda çapaklarn meydana geldiğini söylemiştik. Bu çapaklar, korozyona açk bir sath oluşturacağndan özellikle havşal(rekorlu) tip birleştirmelerde szdrmazlğtehlikeye düşürmekte ve boru içinde kalan metal çapak ve tozlarda soğutucu akşkan tarafndan taşnarak soğutma sisteminin hareketli parçalarna da zarar verebilir. Bunu önlemek amacyla resim 2.2 de görülen boru raybasyla çapaklarn temizlenmesi gerekir. Bunun için boru uç ksm(içi ve dş) resim 2.2 de görülen rayba aleti kullalarak raybalar. Bazorta boy boru makaslarnda (bk. resim 1.8) rayba bçağda bulunmaktadr. Çapaklarn alnmasnda bu bçak da kullalabilir Yuvarlak Eğe Kullanarak Çapak Alma İşlemi Yuvarlak eğe kullanarakta iç çapaklar boruya zarar vermeden alnabilir. Eğe boru içine doğru ve boru eksenine paralel hareketler yaplarak çap daralmastesviye edilir. Eğe çapn boru iç çapndan küçük olduğu durumlarda kullalr (resim 2.3). 17

24 2.4. Yuvarlak Tel Frça Kullanarak Çapak Alma Yuvarlak tel frça seçimi önemlidir. Tel frça çap, boru iç çapndan ¼ oranda daha büyük seçilmelidir. Frça çapn daha küçük olmasdurumunda temizleme işlemi istendiği gibi gerçekleşmeyecektir. Frça, boru içine geçirildikten sonra frçaya ileri geri ve dairesel hareketler verilerek çapaklarn ve oksit tabakalarn temizlenmesi sağlanabilir (resim 2.4). Seri işler yaplacak ise frça el tutamağkesilerek bir el breyzine taklmalve düşük devirde dönme hareketi elektrikli breyzi tarafndan sağlanmaldr. Bu sayede önemli bir iş gücü kazalacaktr Boru Keskisi Üzerindeki RaybayKullanarak Çapak Alma Boru keskilerin üzerlerinde bulunan katlanmşdurumdaki raybaykullanarakta iç çapaklar temizlenebilir. Bu sayede ikinci bir takm taşnmasgereği ortadan kalkar. Herhangi bir çapak alma aparatmz yoksa küçük bir çakile de çapak alma işlemi yaplabilir. Boru keski raybasveya çakborunun içine sokularak keskin ağzlaryardmyla belli bir kuvvet uygulanarak keskin ağzn çapağa dalmassağlar. 18

25 Bu sayede çapak borudan kesme kuvvetiyle ayrlmşolur. Bu yöntemlerin çapak alma kalitesi, kuvvetin noktasal olmasve el alşkanlğgerektiğinden dolaydiğerlerine oranla düşüktür (resim 2.5) Zmpara ve Sentetik Ped Kullanarak Borularn Temizliği Borunun dşyüzeyini temizlemek için kullalan bir yöntemdir. Boru yüzeyinde zamanla oluşmuşoksit tabakasve kesme srasnda oluşmuşçapağalmak için zmpara kağdveya bu amaca uygun hazrlanmşsentetik pedler kullanabilir (resim 2.5). Boru uçlarnda zamanla gelişen oksit tabakalariyi bir birleştirme (özellikle kaynakl birleştirmelerde) oluşmasengeller. Bu nedenle oksit tabakalarn temizlenmesi, sağlkl bir montajn gerçekleşmesinde göz ardedilmemesi gereken önemli işlem basamaklarndan biridir. Bu amaçla çok ince zmparalar ya da aşndrcsentetik pedler kullalabilir. 19

26 2.7. Hazrlanan Borularn DşEtkenlerden Korunmas Boru çapaklarraybalandktan ve oksit tabakalartemizlendikten sonra montaja kadar herhangi bir yabanccismin boru içine girmesini önlemek amacyla borunun körlenmesi gerekmektedir. Bunu plastik bir tapa kullanarak yapabileceğimiz gibi, kâğt parçasboru içini kapatacak şekilde yuvarlatp ağzkapatarak ta yapabiliriz ( resim 2.7). 20

27 UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ İşlem Basamaklar Bakr ve alüminyum borularraybalama Öneriler Boru keskisi ve testere ile verilen ölçüde kesilmiş Daha önce kestiğiniz alüminyum ve bakr alüminyum ve bakr boru borularkullanabilirsiniz. parçalarhazrlayz. Boru iç ve dşçapağboru Boru raybaselinizle iyice kavrayz. raybasile alz. İç raybalama için rayban sivri ksm kullanarak ve dairesel hareketler yaparak iç çapaklaralz. Dş raybalama için rayban diğer taraf kullaz ve yine dairesel hareketlerle Boru iç çapağyuvarlak eğe kullanarak temizleyiniz. Boru iç çapağve oksit tabakasyuvarlak tel frça kullanarak temizleyiniz. Boru iç çapağ boru keskisinin raybasya da küçük çak kullanarak temizleyiniz. çapaklaralz. Eğe seçerken yuvarlak eğenin çapn boru iç çapndan küçük olmasna dikkat ediniz. Borunun içine eğeyi yerleştiriniz. Eğeye baskkuvvetinizin fazla olmamasna dikkat ediniz. Aksi halde borunun ağz profilinde incelme ve bozulma olacaktr. Yuvarlak tel frçan boru iç çapndan ¼ oranda daha büyük olmasna dikkat ediniz. Frçayboru içine yerleştiriniz. Dairesel hareketlerle iç çapağve iç oksit tabakalartemizleyiniz. Boru keskisinin bçağaçz. Bu bçağfazla kuvvet uygulamadan dairesel hareketlerle çapağa dalmassağlayz. Kalan çapaklar da ay hareketlerle temizleyiniz. Küçük el çaksile çapak temizlerken de ay şekilde çapağa dalma hareketlerini yaparak temizleme işlemini gerçekleştiriniz. 21

28 Boru dşyüzeyini zmpara bezi, zmpara kâğdveya sentetik ped kullanarak temizleyiniz. Çapağve oksit tabakalar temizlenmiş boruyu dş etkenlerden koruyunuz. Borunun dşyüzeyindeki oksit tabakasve çapaklartemizlemek için çok kaln dişli olmayan zmpara kâğdseçiniz. Boruyu zmpara kâğdn içine alarak zmpara kâğdçevirerek temizleme işlemini yapz. Borunun çapna uygun plastik tapa seçiniz ya da ufak kâğt parçasyuvarlayz. Bu kapama parçalarndan bir tanesi ile boruyu tapalayz. 22

29 ÖLÇME ÖLÇMEVE VE DEĞERLENDİRME 1. Aşağdakilerden hangisi bakr ve alüminyum borularda en çok kullalan çapak alma aracdr? A) El testeresi B) Zmpara ve sentetik pedler C) Boru keskisi D) Rayba E) Hepsi 2. Aşağdakilerden hangisi boru raybasn özelliklerinden değildir? A) Boru yüzeyindeki oksit tabakalartemizlemede kullalr. B) Boru ağziç çapaklarn alnmasnda kullalr. C) Boru ağzdşçapaklarn alnmasnda kullalr. D) Kesme sonunda kesiti daralmşborulardüzeltmede kullalr. E) Boru raybasel kuvvetiyle kullalr. 3. Aşağdakilerden hangisi bakr borularda çapak alma işleminden sonra boru içine kaçmasmuhtemel çapaklarn temizlenmesinde kullalr? A) Boru raybas B) Basnçlsu C) Basnçlhava D) Tel frça E) Hepsi 4. Aşağdakilerden hangisi raybalaman amacifade etmektedir? A) Borulartemizlemek B) Boru yüzeyinde oluşmuşoksit tabakalartemizlemek C) Borularmontaja hazrlamak D) D).Borularn çaplardüzeltmek E) Hepsi 5. Aşağdakilerden hangisi oksit tabakalarn giderilmesinde kullalr? A) Boru raybas B) Zmpara ve sentetik pedler C) Tel frça D) Su E) Hepsi 23

30 PERFORMANS DEĞERLENDİRME Kontrol Listesi Uygulama : Bakr ve alüminyum borularraybalama Gözlenecek Davraşlar Raybalama işlemlerinde kullanacağz araç gereci hazrladz m? Boru keskisi ve testere kullanarak verilen ölçüde boru kestiniz mi? Kestiğiniz borularda rayba kullanarak çapaklaralabildiniz mi? Boru raybasn iç ve dşağzlarçapak almada kullandz m? Rayban çapaklartemizlediğini gözlemlediniz mi? Ağzlarezilmişborularraybalama ile düzeltebildiniz mi? Raybalama için uygun yuvarlak eğe seçebildiniz mi? Yuvarlak eğeyi çapak almada doğru şekilde kullandz m? Çapaklartemizlemek için uygun tel frça seçebildiniz mi? Tel frçayçapak almada doğru şekilde kullandz m? Çakveya boru keski raybaskullanarak çapaklaralabildiniz mi? Zmpara ile oksit tabakalartemizleyebildiniz mi? Zmparalamayboruyu derin çizmeden yapabildiniz mi? Çapak ve oksit kalntlarboru içinden çkarabildiniz mi? Tapa kapatarak pisliklerin boru içine girmesini engellediniz mi? Değerlendirme Evet Hayr DEĞERLENDİRME Kontrol listesindeki her hayr cevab, ilgili konuyu tekrar gözden geçirmeniz anlamna gelir. 24

31 ÖĞRENME FAALİYETİ 3 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ 3 Gerekli ortam sağlandğnda kurallara uygun olarak muf açma takmlarn kullamöğrenerek bakr ve alüminyum borularkaynakla birleştirme öncesi montaja hazr hâle getirebileceksiniz. ARAŞTIRMA Borularn montaja hazrlanmasnda mufun kullam yerlerini ve gereğini araştrz. Bulunduğunuz ilde soğutma takmlarkullanan servislerle irtibata geçerek muf açma tekniğinde kullalan takm ve avadanlklar hakknda bilgi edininiz. Bu konu hakknda daha kapsamlbilgi için internet ortamndan da yararlanabilirsiniz. Muf açma aletlerinin çeşitliliğine göre piyasada araştrma yapz. Topladğz bilgi ve dokümanlardosyalayz. Dosya içeriğini sfta arkadaşlarzla paylaşz. 3. BORULARA MUF AÇMA Ayçaplborularn kaynakla birleştirilmelerini sağlamak üzere boru çapn düzgün bir şekilde dşçap ölçüsüne genişletilmesi işlemidir. Bu işlem farklbirçok takm ve teknik kullanarak yaplabilir. Muf kalitesinde dikkat edilmesi gereken husus; genişletmenin mümkün olduğunca düzgün ve yeterli uzunlukta olmasdr. Yumuşak çekilmişbakr ve alüminyum borular bize genişletmeyi rahat yapmamzsağlar. Fakat gerek malzeme kalitesinin düşüklüğü, gerekse uygulaycn hzlçalşmasya da bilgisizliği muf bölgesinde genişlemeden meydana gelen çatlamalara neden olmaktadr. Bu konuda gerekli dikkat ve el becerisi gösterilmelidir Bakr Borulara Muf Açmada Kullalan Takmlar Ayçaptaki yumuşak çekilmişbakr borularn montajnda, iki boru parçasn birbirine tek lehim bağlantlbirleştirilmesi yaplabilir. 25

32 Bunun için birleştirilmesi düşünülen parçalardan birinin iç çap, dşçap ölçüsünde şişirilir. Bu işlemde kullalan alete zmba adverilir. Uygun ölçüdeki zmba, borunun ucuna doğru çan şekli oluşana kadar itilir. Bu işlem çift kollu muf açma aparatkullanarak, vidal bir aparatla (havşa takmkullanarak) ya da çekiçle zmbaya vurularak yaplabilir Muf Açma Aparat Resim 3.2 de manivela tipi (çift kollu) muf açma aparatve muf açlmşborular görülmektedir. Manivela tipi takmla muf açma, şu işlem basamağnda gerçekleştirilir. Bakr boru, istenilen ölçüde kesilir ve raybalanarak çapaklaralr. Bakr boru çapna uygun adaptör aparata vidalar ve ucu yağlar. Manivela tipi aparatn kolu 90 açlarak adaptör ucuna boru yerleştirilir. Aparatn kollarkapatlarak muf ağzoluşturulur Muf Açma Zmbas Diğer taraftan resim 3.3 te görülen kademeli genişletme aparat(muf açma zmbas) uygun bir havşa aparatnda havşa konisinin yerine vidalanmak suretiyle boruya muf ağz açlabilir. Zmbalama, doğru yapldğve muf lehimlendiği zaman, lehimli bağlantsaysazalr. Dolaysyla sznttehlikesini de azaltr Muf Açma Teknikleri Yumuşak çekilmiş bakr ve alüminyum borularn lehimli birleştirilmesinde szdrmazlğn sağlanmasancak doğru seçilmişve uygulanmştekniklerin kullalmasyla sağlar. Bunlar aşağda konu başlklaraltnda açklanmştr. 26

33 Muf Açma Öncesi Boru Ağzlarn Yağlanmas Yağlama, bilindiği gibi sürtünme kuvvetlerinin azaltlmasve çalşan makine parçalarn soğutulmasgörevini üstlenmiştir. Biz burada sadece sürtünme kuvvetlerinin azaltlmasiçin yağkullanacağz. Borunun genişletilmesi, mekanik bir kuvvetle gerçekleştirilmektedir. Tabiî ki mekanik kuvvetin olduğu yerde sürtünme kaçlmazdr. Yağlamasz uygulamalarda sürtünme hem daha fazla kuvvet uygulanmasna hem de avadanlklarn fazla zorlanmasna ve sonuçta daha çabuk aşnmasna neden olacaktr. Alet ve avadanlklardoğru şekilde yerinde kullanma ve koruma, aletle yaplacak işlem saysartracaktr. Aşağda resim 3.4 ve 3.5 te çeşitli muf açma aletlerinin yağlanmasgörülmektedir. Muf açma zmbas, bazhavşa takmlarn içinde bulunan bir parçadr (resim 3.3). Bu sayede havşa takmile muf açma işlemleri de yaplabilir. Diğer resim 3.5 te görülen el avadanlğise hemen hemen her türlü yumuşak çekilmişbakr alüminyum boruya muf açmazsağlayan muf açma aparatdr. Muf açma aparatnda şişirme işlemi manivela şeklindeki kollarn sklmasile yaplmakta ve bu sayede çok kolay bir muf açma işlemi gerçekleşmektedir. Yağlamada aşrya kaçlmamas; temizlik, yağsarfiyatve güvenlik bakmndan önemlidir. Fazla kullalan yağ, döşemeye bulaşabilir ve bu da bir şekilde işkazasna neden olabilir. 27

34 Havşa Aletine Borunun Bağlanmas Boru sabitleme işleminde, havşa takmn boru mengenesi kullalr (resim 3.6). Muf açma zmbasn aşağya doğru uyguladğbasma kuvvetinin boruyu aşağya kaydrmamas için havşa mengenesinde diştertibatbulunmaktadr. Bu dişler, boruyu sabitler ve kaydrmaz (resim 3.7). Borunun mengene üst yüzeyinden taşma uzunluğu, boru çapkadar olmaldr. Bu uzunluk, sert lehim kaynağiçin yeterli bir uzunluktur Boru Zmbasve Şişirme Aparatn Taklmas Aşağdaki resim 3.8 ' ve 3.9 da iki farklşişirme aparatn montajgösterilmektedir. Resim 3.8 deki zmba ve resim 3.9 daki muf açma aparatgövdeye vidalanarak kullalr. 28

35 Boruya Muf Açlmas Aparatlar, montaj yuvalarna vidalandktan ve yağlandktan sonra muf açma işlemi yaplabilir. Burada iki farklmuf açma takmn nasl muf açtğhem anlatmla hem de resimlerle birlikte işleyeceğiz. Havşa takmnda, muf açma zmbaskullanarak muf açma işlemi; basit bir vida mekanizmasyla çalşmaktadr (resim 3.10). Kol çevrildikçe şişirme ucu aşağdoğru inerek boruyu genişletmektedir. Böyle bir uygulamada daha fazla kuvvet uygulamamz gerekmektedir. Diğer muf açma takmnda ise bu takm daha farklbir çalşma düzenine sahiptir (resim 3.11). Manivela şeklindeki kollaryardmyla bir seferde sklarak boruya geçen ksmn genişlemesi sağlanmaktadr. Bu sayede muf açlmşolur Muflu Ara BağlantParçalar Yumuşak ve sert lehimi uygulandğbakr boru birleştirme tekniklerinde kullalmak üzere uygun boru dşçap ölçülerinde ara bağlantparçalarpiyasada mevcuttur. Birleştirmeleri düşük scaklklgümüş lehimler ve oksi-propan, oksi-asetilen hamlaçlaryla yaplabilir. 29

36 a. Adaptör dişi (k x ftg) b. Dişi tapa (k) c. Erkek dirsek 45 (k x k) ç. Te (k x k x k) d. Redüksiyon (k x k) e. Dirsek 90 (k x k) f. Erkek dirsek 90 (k x k) g. Dirsek 45 (k x k) k. Kaynaklbirleştirme ftg. Vidalara bağlantelema(fitting) kullalarak yaplan birleştirme. 30

37 UYGULAMA FAALİYETİ Bakr ve alüminyum borulara havşa takmkullanarak muf açma İşlem Basamaklar Öneriler Muf açma takmlar ve Takmlarkontrol ederek aln ve kullandktan avadanlklarhazrlayz. sonra temizleyerek iade ediniz. Çeşitli çaplarda ve verilen Daha önce kesip çapağaldğz alüminyum ölçülerdeki bakr borular ve bakr borularkullanabilirsiniz muf açmak için hazrlayz. Boru ağzlarnda ezilme varsa muf açma öncesi rayba ile düzeltiniz. Havşa aparatna muf açmak üzere yerleştireceğiniz bakr boru uzunluğu muf açmaya uygun olmaldr. Boruyu havşa takm Boruyu uygun ölçüdeki mengene yuvasna mengenesindeki uygun yerleştiriniz. ölçüdeki yuvaya yerleştirip Boruyu mengene tabla yüzeyinden boru çap sabitleyiniz. kadar dşarda brakarak yerleştiriniz. Mengenenin önce boruya yakn vidas, sonra uzak olan vidasskarak boruyu sabitleyiniz. Havşa aparatna boru zmbas vidalayarak sabitleyiniz. Havşa aparatna taklan muf açma zmbas her işlem öncesi az bir miktar yağlama yağile yağlayz. Havşa aparatna bağlmuf açma zmbas, mengeneye sabitlenmiş boru içine sokarak viday skma yönünde çeviriniz. Boru ucunda şekillendirdiğiniz mufu inceleyiniz. Aparata ve boru çapna uygun zmbayseçiniz. Muf açma zmbas, aparata vidalarken çok skmayz. Yağlama işinde mineral özlü yağkullaz. Kesinlikle bitkisel özlü yağkullanmayz. Bir damla mineral yağ yeterli olacaktr. Fazlaskullanmaktan kaçz. Havşa aparatna bağl boru muf açma zmbas, havşa mengenesine boru eksenini merkezleyecek şekilde bağlayz. Aparat çenelerinin mengeneyi tam kavramas sağlayz. Havşa aparatn vida kolunu skarak ve her bir skma turundan sonra yarm tur açarak yavaş yavaş işleme devam ederek oluşan mufu kontrol ediniz. Oluşturduğunuz mufun ölçülere uygunluğunu kontrol ediniz. Açtğz mufu ayçaplboru ile kontrol ediniz. 31

38 ÖLÇME ÖLÇMEVE VE DEĞERLENDİRME 1. Aşağdakilerden hangisi bakr ve alüminyum borulara muf açmada kullalan takmlardandr? A) Havşa aparat B) Boru muf açma zmbas C) Manivela tipi muf açma aparat D) Çekiç E) Hepsi 2. Aşağdakilerden hangisi bakr borulara muf açmada kullalmayan işlem basamağdr? A) Boruya açlacak muf ağzn yağlanmas B) Boruyu mengeneye sabitleme C) Boruya açlacak muf ağzn muf açmadan önce rayba ile düzeltilmesi D) Boru zmbasboru eksenine havşa takmkullanarak merkezleme E) Boruyu muf açma srasnda ekseni boyunca mengenede kaydrma 3. Aşağdakilerden hangisi bakr borulara muf açma işinin gereğidir? A) Bakr borularrakorlu birleştirmek B) Bakr borularçözülebilir birleştirmelere hazrlamak C) Bakr boru birleştirmelerinde szdrmazlğsağlamak D) Farklçaplbakr borularbirleştirmek E) Ayçaplbakr borularsert lehimleme öncesi montaja hazrlamak 4. Aşağdakilerden hangisi muf açmada yağlaman amacifade etmektedir? A) Borularn muflu birleştirmelerinde kaymalarsağlamak B) Boru yüzeyinde oluşmuşoksit tabakalartemizlemek C) Borularmontaja hazrlamak D).Borulara muf açma srasnda zmbasn sürtünmesini azaltmak E) Borulara muf açma srasnda zmbasn soğumassağlamak 5. Aşağdakilerden hangisi mufu tamlamaktadr? A) Muf, farklçaplborularbirleştirme öncesi ayçapa getirmedir B) Muf, borularn birleştirme noktalarnda deformasyonu önlemedir. C) Muf, boru iç çapdşçap ölçüsüne genişletmektir. D) Muf, borularn eksenine paralel döndürülmesidir. E) Hepsi 32

39 PERFORMANS PERFORMANS DEĞERLENDİRME DEĞERLENDİRME Kontrol Listesi Uygulama : Bakr ve alüminyum borulara muf açma Gözlenecek Davraşlar Muf açmada kullanacağz araç gereci hazrladz m? Ağzlarezilmişborularmuf açma öncesi rayba ile düzeltiniz mi? Seçtiğiniz bakr boru uzunluğu muf açmaya uygun mu? Boruyu uygun ölçüdeki mengene yuvasna yerleştirdiniz mi? Boruyu mengene tabla yüzeyinden boru çapkadar dşarda brakabildiniz mi? Ağzlarezilmişborularrayba ile düzeltebildiniz mi? Boruyu, mengeneye doğru skma işleminden sonra sabitlediniz mi? Aparata ve boru çapna uygun zmbayseçebildiniz mi? Muf açma zmbashavşa aparatna doğru şekilde ve fazla skmadan sabitleyebildiniz mi? Muf açma zmbasher işlem öncesi az bir miktar yağlama yağ ile yağladz m? Muf açma zmbas boru eksenini merkezleyecek şekilde bağlayabildiniz mi? Aparat çenelerinin mengeneyi tam kavramassağlayabildiniz mi? Havşa aparatmuf açma işinde doğru şekilde kullanabildiniz mi? Oluşturduğunuz mufun ölçülere uygunluğunu kontrol ettiniz mi? Açtğz mufu ayçaplboru ile kontrol ettiniz mi? Değerlendirme Evet Hayr DEĞERLENDİRME Kontrol listesindeki her hayr cevab, ilgili konuyu tekrar gözden geçirmeniz anlamna gelir. 33

40 ÖĞRENME FAALİYETİ 4 AMAÇ ÖĞRENME FAALİYETİ-4 Gerekli ortam sağlandğnda kurallara uygun olarak havşa açma takmlarn kullamöğrenerek bakr ve alüminyum borularn rakorlu bağlantlarnda kullalan havşaytekniğine uygun olarak açabileceksiniz. ARAŞTIRMA Bakr ve alüminyum borular, hangi sektörde havşalbirleştirme yaplarak kullalr? Havşa bağlantsn avantajlarve dezavantajlarnelerdir? Araştrz, Topladğz bilgi ve dokümanlardosyalayz. Hazrladğz dosya içeriğini arkadaşlarzla paylaşz. 4. BORULARA HAVŞA AÇMA Yumuşak çekilmişbakr borularn birleştirilmesinde çok kullalan tekniklerden biridir. Eğer szdrmaz bağlantlar gerekiyorsa, havşan uygun şekilde yaplmşolmasçok önemlidir. Bunun için de doğru aletler ve tecrübe gerekir Havşa Yapmnda Kullalan Takmlar Sökülebilir birleştirmelerin tercih edildiği yerlerde rakorlu, vidal bağlantlar kullalr. Bu bağlantlarda vidalbirleştirmenin yaplacağboru ucunda 45 lik havşaya ihtiyaç duyulur. Havşalar, borunun uç ksmna resim 4.1 deki koni şeklinde genişleten özel aletlerle yaplr. Havşa aparat, tekniğine uygun kullaldğzaman biraz da tecrübeyle uygun ölçüdeki havşalarn yapmmümkün olur. 45º lik havşalar soğutma ve iklimlendirme endüstrisi için standarttr. Diğer endüstrilerde (örneğin otomotiv vb.) pirinç ve çelik boru tesisatkullalr. Bu metaller, bakr kadar kolay şekillendirilemediklerinden 37º lik havşalar kullalr. Dolaysyla da bir açdeğeri için kullalan havşa aparat, diğer açlar için kullalamaz. 34

41 4.2. Havşa Açma Öncesi Hazrlk İşlemleri Daha önceki faaliyetlerde, bakr ve alüminyum borularkesmeyi, raybalamayve montaja hazrladğmz borularn uçlartapalayarak dşetkenlerden korumayöğrenmiştik. Bu faaliyetimizde ise bakr borularn çözülebilir rakorlu birleştirmelerinin montaj öncesi hazrlğolan havşa yapmgöreceğiz. 35

42 Bir önceki faaliyetimizde, bakr ve alüminyum borularsert lehim ile birleştirmek için muf açmştk. Bu faaliyetimizde ise çözülebilir, rakorlu birleştirmelere ihtiyaç duyulan uygulamalar için havşa yapm tekniğini göreceğiz. Avadanlklarmzn uzun ömürlü olmas, temiz yüzeylerin elde edilmesi ve daha az iş gücüyle işlemimizi tamamlamak için yapmamz gereken yağlama işlemi, bir önceki faaliyette olduğu gibi bu faaliyetimizde de yapmamz gereken işlemlerdendir. Yağlaman öneminden ve miktarndan daha önce bahsetmiştik. Ayönem verilerek işlemin yaplmas gerekmektedir. Resim 4.3 te havşa aparatna bağl havşa konisinin yağlanmas görülmektedir. Havşa takmbakr ve alüminyum borulara havşa açma işleminde kullalr (resim 4.2). Havşa açlmadan önce birleştirilecek rakor parçasbakr boruya taklr. Havşa yüksekliğinde sabitlenen boru üzerine havşa aparatbağlar. Skma kolu vastasile skştrma yaplarak havşa oluşturulur. Boruya açlmşhavşa, boruyla ayeksende olmal, eksende kaçklk ve çatlak olmamaldr Havşa TakmKullanarak Havşa Açmak Ara bağlantelemanlar(fittings) kullalarak yaplan birleştirmelerde boru ucunun havşalanmasgerekir. Havşa, özel havşa takmkullalarak yaplr (şekil 4.1). Havşal birleştirme, yumuşak çekilmişbakr boru bağlantlarnda çok kullalan tekniklerden biridir. Bakr tüp-tip boru ile ara bağlantparças(fitting) arasnda szdrmazlğn sağlamas, boruya açlan 45 lik standartlara uygun havşan açlmasyla mümkün olur. 36

43 Tek CidarlHavş a Havş a açmadan önce borunun haz rlanmasgerekir. Borunun mutlaka düz kesilmesi ve ucunda çapak, talaşkalmamas, havş a kalitesi aç s ndan çok önemlidir. Havş a kalitesi, yap lan uygulamalar ile kaza l r. Uygulamada, borunun havş a bloğ una bağ lanmas nda ş ekil 4.2 de verilen h ve h/3 ölçüleri dikkate al nmal d r. Aksi hâlde standartlara uygun formda havş a oluş mayacağ için s zd rmazl k ihtimali artar. Özellikle küçük çapl ¼ - ½ aras yumuş ak çekilmişbak r ve alüminyum tüp-tip borular için güvenle kulla lan birleş tirme yöntemidir. 37

44 Havş a, borular n uç k sm nda bağlantparças n konik yüzeyine uygun 45 lik bir aç yla konik ş ekilde havş a konisinin bas nc yla ş ekillendirilerek elde edilir. Havş a iş lemi öncesi, ş ekil verecek koniye bir damla soğutucu ak ş kan yağak tmak ve koniyi s k p-çözme ş eklindeki birkaç tekrar hareketle havş ayelde etmek daha uygun olur. Çünkü iş lemi yapan kiş i, koninin ilerlediğini hissedemez. Dolay s yla hem havş a bozulabilir hem de metal sertleş me eğ ilimi gösterebilir. Havş a, havş a somunu ile somuna uygun konik uçlu bağ lant parças aras nda kal r. Somunun s k ş t r lmas yla s zd rmazl k sağ lanm şolur (resim 4.5) Çift CidarlHavş a Bazdurumlarda havş a mukavemetinin art r lmasistenir. Örneğ in büyük çaplve etli borularda, havş a n conta etkisinin art r lmass zd rmazl ğ n sağlanmasiçin büyük önem taş r. Bu da boruyu özel aparatla ikiye katlayarak havş a aç lmasiş lemidir. Bu tür havş alar, çift cidarls zd rmazl k yüzeyinden oluş ur. Çift cidarlhavş a yap m özel tak m gerektirir. Şekil 4.4 te gösterildiği gibi boru havş a bloğuna, bloğ un belli bir mesafe üstüne ç kacak ş ekilde s k ş t r l r. Adaptör borunun içine yerleş tirilir. S k ş t rma vidas, boruyu içeri doğ ru k v ran ön ş ekil verilene kadar s k l r. 38

45 Bundan sonraki iş lem tek cidarlhavş a yap mile ay d r. Adaptör yerinden al r ve ş ekil verici koni, çift cidarlhavş a elde edilene kadar s k l r. Çift cidarlhavş a yap m tekniği ş ekil 4.4 te iş lem basamağ (1,2 ve 3) dikkate al narak yap l r. Bu iş lem, s ras yla yukar daki ş ekilde gösterilmiş tir (ş ekil 4.4). Borunun mengeneye bağ lanma mesafesi, normal havş a açma iş leminden daha uzundur. Bu ölçü yukar daki ş ekilde gösterilmiş tir. Boruyu mengeneye bağ lad ktan sonra adaptör boru üzerine konulmal ve havş a konisi ile aş ağbast r lmal d r. Bu sayede boruda içe doğru katlanma meydana gelir. Daha sonra bu katlanmayhavş a konisi ile aş ağ doğru ezilir ve havş a standart aç ya gelir. Böylece çift katlhavş a açma iş lemi gerçekleş tirmişolur. Çift havş a n baş l ca kulla ld ğ yer, büyük çaplborulard r. Çünkü bu borularda tek havş a, aş rgeniş leme yüzünden zay f kal r. Tesisatlarda aş rtitreş im nedeniyle oluş abilecek çatlaklar n önlenmesinde ve daha s kl kla sökülüp s k lan bağlant larda güvenle kulla l rlar Havş a Yap m nda Meydana Gelebilecek Hatalar (Şekil 4.6) a. Havş a konisi ekseninin boru ekseniyle çak ş mad ğ havş a tipi b. Havş a konisi taraf ndan bir yönde ezilmişhavş a tipi c. Havş a bloğ unda, havş a derinliğine göre k sa yerleş tirilmişboru 39

46 ç. Havş a bloğ unda, havş a derinliğine göre uzun yerleş tirilmişboru d. Havş a bloğ unda, havş a derinliğine göre uzun yerleş tirilmişve havş a konisinin tam s k lmad ğhavş a tipi e. Havş a konisinin aş rs k larak boru ağz n ezildiğ i havş a tipi f. Havş aya uygun boru ağ z n haz rlanmad ğ, ezilmişveya k r lm şboruya aç lm ş havş a tipi g. Havş aya uygun boru ağ z n haz rlanmad ğ, çatlak veya y rt lm şboruya aç lm ş havş a tipi h. S zd rmazl ğ sağ layabilen, standartlara uygun havş a tipi (ş ekil 4.7) 40

47 4.4. Havş albirleş tirmelerde Kulla lan Bağ lant Parçalar Soğutma ve iklimlendirme boru tesisatlar nda ihtiyaç duyulan havş albağ lant elemanlar, birçok değ iş ik tip, ölçü ve çeş itte piyasada bulunur. Bağlantparçalar çoğ unlukla kal pta dövülmüşpirinç malzemeden yap l r ve uç k s mlar na standart 45 lik havş a aç l r. Üzerlerine havş alsomunlartutmaya yarayan Whitworth vida aç lm ş t r. Bağlant parçalar, kulla lacak boru ölçüsüne uygun olarak seçilirler. Bütün havş alsomunlar, anahtarla kolay s k labilmesi için alt gen biçimli ve gövdelerinde aç kağ z anahtar n uygulanabilmesi için düz yüzey b rak l r. Resim 4.6 ve resim 4.7 de çok kulla lan pirinç ara bağ lantparçalar(fittingsler) görülmektedir. a. b. c. ç. Erkek vidalhavş alnipel Erkek vidalhavş al90 dirsek Havş alnipel Uzun havş alsomun Resim 4.7: Fittingslere örnekler 41

48 a. b. c. ç. d. e. Standart havş alsomun Havş alnipel bağ lantparças Havş al90 dirsek Havş alte bağlantparças Havş aldiş i vidaldirsek Havş alerkek vidalrakor Resim 4.8 de pirinç ara bağlantparçalar(fittingsler) görülmektedir. a. b. c. Vidalsomun (erkek-diş i) Havş alk sa somun Nipel 42