TESĠSAT TEKNOLOJĠSĠ VE ĠKLĠMLENDĠRME

Transkript

1 T.C. MĠLLÎ EĞĠTĠM BAKANLIĞI TESĠSAT TEKNOLOJĠSĠ VE ĠKLĠMLENDĠRME BAKIR VE ALÜMĠNYUM BORULARI MONTAJA HAZIRLAMA 582YIM003 Ankara, 2011

2 Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmıģ bireysel öğrenme materyalidir. Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiģtir. PARA ĠLE SATILMAZ.

3 ĠÇĠNDEKĠLER AÇIKLAMALAR... iii GĠRĠġ... 1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ BORULARIN KESĠLMESĠ Bakır ve Alüminyum Boruların Özellikleri Soğutma Endüstrisinde Kullanılan Alüminyum Borular Soğutma Endüstrisinde Kullanılan Bakır Borular Boru Ölçüleri Bakır Boru Kullanım Alanları Bakır Boru ĠĢçiliği Bakır Boruların Montaja Hazırlanmasında Kullanılan Takımlar Ölçme ĠĢleminde Kullanılan Takımlar Kesme ĠĢinde Kullanılan Takımlar UYGULAMA FAALĠYETĠ ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖĞRENME FAALĠYETĠ BORULARI RAYBALAMA Bakır ve Alüminyum Boru Raybası Rayba Kullanarak Çapak Alma ĠĢlemi Yuvarlak Eğe Kullanarak Çapak Alma ĠĢlemi Yuvarlak Tel Fırça Kullanarak Çapak Alma Boru Keskisi Üzerindeki Raybayı Kullanarak Çapak Alma Zımpara ve Sentetik Ped Kullanarak Boruların Temizliği UYGULAMA FAALĠYETĠ ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖĞRENME FAALĠYETĠ BORULARA MUF AÇMA Bakır Borulara Muf Açmada Kullanılan Takımlar Muf Açma Aparatı Muf Açma Zımbası Muf Açma Teknikleri Muf Açma Öncesi Boru Ağızlarının Yağlanması HavĢa Aletine Borunun Bağlanması Boru Zımbası ve ġiģirme Aparatının Takılması Bakır Boruya Muf Açılması Muflu Ara Bağlantı Parçaları UYGULAMA FAALĠYETĠ ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖĞRENME FAALĠYETĠ BORULARA HAVġA AÇMA i

4 4.1. HavĢa Yapımında Kullanılan Takımlar HavĢa Açma Öncesi Hazırlık ĠĢlemleri HavĢa Takımını Kullanarak HavĢa Açmak Tek Cidarlı HavĢa Çift Cidarlı HavĢa HavĢa Yapımında Meydana Gelebilecek Hatalar HavĢalı BirleĢtirmelerde Kullanılan Bağlantı Parçaları UYGULAMA FAALĠYETĠ ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖĞRENME FAALĠYETĠ BORULARI BÜKME Bakır Boruların ġekillendirilmesinde Kullanılan Araçlar Boru Bükme Yayları Manivela Tipi Bakır Boru Bükme Aletleri Bakır ve Alüminyum Boruyu Bükmek mm Çapa Kadar Bakır ve Alüminyum Boruyu Bükmek Bükme Yayı Kullanarak Bakır ve Alüminyum Boruyu Bükmek mm Çapa Kadar Bakır ve Alüminyum Boruyu Bükmek UYGULAMA FAALĠYETĠ ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME MODÜL DEĞERLENDĠRME CEVAP ANAHTARLARI KAYNAKÇA ii

5 AÇIKLAMALAR KOD ALAN DAL/MESLEK MODÜLÜN ADI MODÜLÜN TANIMI AÇIKLAMALAR 582YIM003 Tesisat Teknolojisi ve Ġklimlendirme Alan Ortak Bakır ve Alüminyum Boruları Montaja Hazırlama Temel bakır boru iģçiliğinde ölçme, markalama, kesme, raybalama, muf açma, havģa açma ve boruları bükme tekniklerinin kazandırıldığı öğrenme materyalidir. SÜRE 40/32 ÖN KOġUL YETERLĠK MODÜLÜN AMACI EĞĠTĠM ÖĞRETĠM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Ön koģul yoktur. Bakır ve alüminyum boruları motaja hazır hâle getirmek Genel amaç Bakır boru iģçiliğinde; ölçme, markalama, kesme, raybalama, muf açma, havģa açma ve boruları bükme tekniklerini uygulayarak gerekli araç ve donanımı seçebileceksiniz. Amaçlar 1. Gerekli donanımı kullanarak bakır ve alüminyum boruları kesebileceksiniz. 2. Bakır ve alüminyum boruların kesilmesi sırasında boru ağızlarında oluģan çapakların alınmasında ve ezilen boru ağızlarının düzeltilmesinde rayba kullanabileceksiniz. 3. Aynı çaplı boruları kaynakla birleģtirebilmek için muf açma aparatı kullanarak montaja hazırlayabileceksiniz. 4. Rakorlu, çözülebilir birleģtirmeler yapmak için havģa açma aparatı kullanarak bakır boruları montaja hazırlayabileceksiniz. 5. Boru dönüģ ve atlamanın gerektiği tesisatlarda bükme aparatları kullanarak bakır boruları büküp montaja hazır hâle getirebileceksiniz. Ortam: Sınıf, atölye, laboratuvar, kütüphane, internet ortamı Donanım: Bilgisayar, çeģitli katalog ve teknik dokümanlar, tesisat Ģemaları, tesisat, ısıtma ve soğutma takımları, boru keskisi, bakır boru raybası, muf açma aparatı, zımba, çekiç, havģa açma aparatı, havģa konisi, havģa mengenesi, bakır boru bükme aparatları, bükme yayları vb. takımlardır. iii

6 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonra verilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen modül sonunda ölçme aracı (çoktan seçmeli test, doğru-yanlıģ testi, boģluk doldurma, eģleģtirme vb.) kullanarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek sizi değerlendirecektir. iv

7 GĠRĠġ GĠRĠġ Sevgili Öğrenci, Ġnsanoğlu var oldukça vazgeçilmez ihtiyaçlarının karģılanmasında; hem akıģkanların Ģartlandırılmasına yönelik uygulamalar (sıhhi tesisat, ısıtma, iklimlendirme vb.) hem de gıda ve tıbbi maddelerinin soğukta muhafazası vb. uygulamalar gün geçtikçe mesleğimizin önemini artırmaktadır. Tesisat Teknolojisi ve Ġklimlendirme bölümümüzde bilgi ve beceriye dayalı uygulamalarda boru montajının temelini oluģturan bu modülle; boru iģçiliği, ölçme, kesme, raybalama, muf açma, havģa açma ve boruların bükülmesine ait konularda temel bilgi sahibi olacaksınız. Buradaki konular, mesleki geliģiminizin temelinin sağlam atılmasını sağlayacak Ģekilde hazırlanmıģtır. Ancak unutulmamalıdır ki uygulamalara vereceğiniz özen ve dikkat, mesleki geliģiminizde en önemli unsur olacaktır. Bu modülde yer alan faaliyetler, sizlere uygulama yaparak öğrenmeyi ve kullanılabilir bilginin sahibi olmanızı sağlayacaktır. Bu noktadan hareketle modülde yer alan konu ve uygulamaları sindirerek öğrenmeniz gerekmektedir. Öğrenme konusunda göstereceğiniz özen, aynı zamanda uygulamaların daha zevkli hâle gelmesini de sağlayacaktır. Mesleğimiz insan sağlığı ve konforunun ön planda tutulduğu günümüzde hem sıhhi tesisat hem de iklimlendirme uygulamalarında en geliģmiģ teknolojilerin kullanıldığı bir alan olmuģtur. Bu açıdan boru iģçiliği, boruların montaja hazırlanması ve basamak oluģturacak boru montaj iģlerinin iyi öğrenilmesi gerekir. Bu tespitle modülde yer alan faaliyetlerin dikkatlice, sindirilerek ve neden sonuç iliģkisine dayalı bir muhakeme yürütülerek öğrenilmesi kullanılacak bilginin kalıcı ve kullanılabilir olması açısından çok önemlidir. 1

8 2

9 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 1 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 1 AMAÇ Gerekli ortam sağlandığında kurallara uygun olarak bakır ve alüminyum boruların özelliklerini öğrenerek boruları montaj kurallarına uygun olarak kesebileceksiniz. ARAġTIRMA Bu modül, birbirine iģlem basamağı olan dört ayrı faaliyetten oluģmaktadır. Bunlar sırasıyla; bakır boruları kesme, çapak alma (raybalama), muf açma ve havģa açma iģlemleridir. Mesleğinizin en temel iģlerinden olan bakır boru iģçiliği konusunda, göstereceğiniz ilgi ve yapacağınız araģtırma, edinilen bilgi ve becerinin kalıcı ve kullanılabilir olması açısından çok önemlidir. Bu noktadan hareketle: Bölgenizde, ilinizde bulunan klima ve soğutma cihaz üreticilerini ve tamircilerini gezerek bakır ve alüminyum boruları montaja hazırlarken yaptıkları iģleri araģtırınız. Bakır boru montaj kuralları ve bakır boru iģçiliği konusunda internet ortamında araģtırma yaparak ilgili firmalardan kitap, katalog, broģür ve vb. kaynakları toplayınız. Topladığınız bilgi ve dokümanları bir dosya hâline getiriniz. Hazırladığınız dosya içeriğini sınıfta arkadaģlarınızla paylaģınız. 1. BORULARIN KESĠLMESĠ 1.1. Bakır ve Alüminyum Boruların Özellikleri Genellikle ısıtma, soğutma ve iklimlendirme sistemlerinde kullanılan borular bakırdan yapılmıģlardır. Borularda aranılan temel özellikler; yüksek korozyon direnci, Ģekillendirme ve birleģtirme tekniklerine yatkınlık, yüzey kalitesi (temiz ve düzgün) ve ısı iletkenliğidir. Bakır ve alaģımları, bu saydığımız özelliklerin hepsini birden karģılayabilen yegâne malzemedir. Bu nedenle bakır; ısıtma, soğutma ve iklimlendirme endüstrisinin temel malzemesi olmuģtur. 3

10 Resim 1.1: Düz ve kangal Ģeklinde bakır ve alüminyum borular Bunun yanında alüminyum, evaporatör ve kondenser iç serpantini imalatında çok kullanılan bir malzemedir. Özellikle ev tipi soğutucularda verimleri yüksek, rollbond alüminyum evaporatörler kullanılır. Diğer taraftan alüminyum boruların, bakır kadar kolay iģlenememesi (Ģekillendirme ve birleģtirme tekniklerine yatkın olmayıģı) ve lehimlenmesinin zorluğu, fabrikasyon imalatta kullanım sahasını oldukça kısıtlamaktadır. Resim 1.2: Alüminyum borulardan imal edilmiģ araç klima evaporatörleri Soğutma sektöründe kullanılan bakır ve alüminyum borulara tüp-tip boru adı verilir. Bunun nedeni, tüp-tip boruların diģ açılamayacak kadar ince et kalınlığına sahip olmalarıdır. Bu borularda diģ açmak cidarlarını keseceğinden birleģtirmeleri rakorlu, sert lehim veya kaynak tekniği kullanılarak yapılır. Soğutma devrelerinde zorunluluk olmadıkça (servis hatları vb. hariç) diģ açılarak yapılan birleģtirme tekniğinden kaçınılmalıdır. Çünkü sızdırmazlık tam ve uzun ömürlü olmamaktadır. 4

11 Resim 1.3: Soğutma endüstrisinde kullanılan bakır tüp-tip borulardan örnekler Soğutma Endüstrisinde Kullanılan Alüminyum Borular Mekaniksel dayanım özelliklerinin zayıf olması ve özellikle bağlantılarında yumuģak lehim, sert lehim (gümüģ kaynağı) ve kaynak tekniklerine yatkın olmayıģı soğutma sanayisinde kullanımını oldukça kısıtlamıģtır. Ancak fabrika ortamında geliģtirilmiģ özel tekniklerle araç klima ve frigorifik soğutma sistemlerinde, no-frost dolapların fin tipi (kanatçıklı) evaporatörlerinin yapımında kullanılmaktadır Soğutma Endüstrisinde Kullanılan Bakır Borular Endüstriyel olmayan bütün soğutma ve iklimlendirme sistemlerinin boru tesisatlarında (soğutucu akıģkan olarak amonyak ve kükürt dioksit kullanılan sistemler hariç) özel olarak üretilmiģ ve standartları karģılayan bakır borular kullanılır. Bakır borular, Ģekillendirilirken sertleģme eğilimi gösterir. Bu da borunun uç kısmında çatlaklara yol açabilir. Bunu önlemek amacıyla bakır, yüzeyi mavi renk alana kadar ısıtılarak yumuģatılır. Sonra da soğumaya bırakılır. Fabrikalarda yapılan bu iģleme tavlama denir. Bu iģlem sonucu borunun kırılganlığı önemli ölçüde azalmıģtır. Soğutma ve iklimlendirme sistemleri için üretilmiģ bakır boruların hava, nem, yağ, kir ve lehimleme sırasında açığa çıkan oksitlerin zararlı etkilerinden en iyi Ģekilde korunmak amacıyla içleri azot gazı ile doldurulur. Uçları sızdırmaz lastik tapalarla kapatılarak piyasaya sunulur. Bu tapalar, borunun bir kısmı kesildiğinde tekrar uç kısma yerleģtirilmelidir. Resim 1.4: YumuĢak ve sert çekilmiģ bakır borulara örnekler 5

12 Bakır Boruların Piyasaya Arzı Soğutma ve iklimlendirme sistemlerinde kullanılmak üzere piyasaya arz edilen bakır borular, yumuģak ve sert çekilmiģ olmak üzere iki farklı tiptedir. Her iki tipin de K ve L sınıfı olmak üzere iki farklı et kalınlığı mevcuttur. Bakır borular, et kalınlıklarına göre K, L ve M sınıflarına ayrılırlar. K (kalın et kalınlığında) - soğutma ve iklimlendirme tesisatlarına uygun L (orta et kalınlığında) - soğutma ve iklimlendirme tesisatlarına uygun M (Ġnce et kalınlığında) - soğutma ve iklimlendirme tesisatlarında kullanılmaz. M tipi ince et kalınlığına sahip borular, istenilen emniyet Ģartlarını yerine getiremediklerinden basınçlandırılmıģ soğutma hatlarında kullanılamaz. Ancak yoğuģma suyu tahliye ve basınçsız su tesisatların ve diğer benzeri uygulamalarda tercih edilir. K tipi kalın cidarlı borular; dayanımın arandığı, titreģim ve korozyon özelliği fazla olan yerlerde tercih edilir. L tipi ise normal soğutma sistemlerinde en sık kullanılan boru tipidir YumuĢak ÇekilmiĢ Bakır Borular YumuĢak çekilmiģ bakır borular daha çok ev tipi, ticari tip soğutucularla iklimlendirme sistemlerinde kullanılır. TavlanmıĢ olduklarından kolay bükülebilir, kıvrılabilir ve çap geniģletilmesi yapılabilir. Piyasada bulunan standart dıģ çap ölçüleri 1/ 8 inç (3,2 mm) ile 1 5 / 8 inç (41,3 mm) arasındadır. Genellikle 7,5, 10, 20 metre uzunluğundaki kangallar hâlinde satılır. YumuĢak çekilmiģ bakır borular, mekanik Ģekillendirmeye çok elveriģli olup bağlantı parçalarıyla lehimlenebilir veya rakorlu birleģtirme yapılabilir. Resim 1.5: YumuĢak çekilmiģ ağızları kapalı bakır borular Sert ÇekilmiĢ Bakır Borular Ticari tip soğutucularla iklimlendirme sistemlerinde kullanılır. YumuĢak borunun tersine, bu tip boru serttir ve standart uzunluklarda boy olarak üretilir. Bu borular kıvrılamaz, tesisatındaki gerekli bükülme ve yön değiģiklikleri ise çeģitli ara bağlantı parçalarıyla (fittingslerle dirsek, Te, manģon vb.) yapılır. Sert yapısından ötürü bu borular, kendilerini daha iyi taģıyabilir. Dolayısıyla daha az desteğe ihtiyaç duyar. Bu boruların piyasaya arz ediliģ uzunlukları genelde standart 6 metredir. Çapları 3 / 8 inçten (9,5 mm) 6 inç (150 mm) dıģ 6

13 çapa kadardır. Borular rutubeti alınmıģ, içi azot gazıyla doldurulmuģ ve her iki ucu temiz ve sızdırmazlık sağlayacak Ģekilde kapatılmıģtır Boru Ölçüleri Resim 1.6: Sert çekilmiģ bakır borular Çelik ve bakır boruların ölçülendirilmelerindeki en önemli fark bakır borular dıģ (anma) çap ölçüleriyle ifade edilirken çelik borular iç (anma) çaplarının ölçü değeriyle belirtilir. Buna göre ½ lik çelik boru ile ½ bakır boru ölçüleri ġekil 1.1 de karģılaģtırılmak üzere verilmiģtir. ġekilde ½ (12,7 mm.) dıģ çaplı (L tipi) bakır borunun iç çapı 10,9 mm dir (0,43 ). Anma çapı ½ (12,7 mm) olan çelik boru ise 12,7 mm (0,5 ) lik bir iç çapa ve 19,05 mm lik bir dıģ çapa sahiptir (0,75 ). Tablo 1.1 de soğutma devre tesisatlarında çok kullanılan L tipi bakır borulara ait özellikler verilmiģtir. Standart anma çapı (inç) Boru Tipi DıĢ çap (mm) Ġç çap (mm) Et kalınlığı (mm) Ağırlık (kg/m) 1 / 8 L 3,175 1,651 0,76 0,051 3 / 16 L 4,749 3,251 0,76 0,085 ¼ L 6,350 4,826 0,76 0,119 5 / 16 L 7,925 6,300 0,81 0,161 7

14 3 / 8 L 9,525 7,900 0,81 0,199 3 / 8 L 9,525 8,000 0,76 0,187 ½ L 12,70 10,92 0,89 0,294 5 / 8 L 15,87 13,84 1,01 0,423 ¾ L 19,05 16,91 1,07 0,537 7 / 8 L 22,22 19,93 1,14 0, / 8 L 28,57 26,03 1,27 0, / 8 L 34,92 32,13 1,40 1, / 8 L 41,27 38,22 1,52 1,694 Tablo 1.1: L tipi bakır boru ölçüleri ve boru ağırlıkları Bakır Boru Kullanım Alanları Bakır borular; özellikle soğutma, ısıtma, temiz su ve doğal gaz tesisatlarında geniģ kullanım alanı bulur. Bunun yanında güneģ enerjisi sistemlerinde tesisat ve kolektör yapımında, petrol türevi yakıtların tesisatlarında, yangın devresi, kar ve buz eritme tesisatlarında vb. yerlerde kullanılmaktadır. Bakır boruların bu kadar geniģ bir kullanım alanına sahip olmasının nedeni, üstün özellikleridir. Bu özelliklerden birkaçı: Isı iletkenliğinin yüksek olması Lehim, sert lehim ve kaynak yapılabilmesi Korozyon mukavemetinin yüksek oluģu Kolay Ģekillendirilebilmesi BirleĢtirmelerinde sızdırmazlık özelliğinin yüksek olması Rakorlu tip birleģtirmelere uygunluğu Malzeme ve iģçiliğinin ekonomik olması Bu özelliklerin hepsini bir arada toplayan bakır borular, ev ve ticari tip soğutucularla havanın iklimlendirilmesinde kullanılan sistemlerin (klimaların) temel boru malzemesi olmuģtur Bakır Boru ĠĢçiliği Soğutma sistemlerinin temel yapısı; kompresör, kondenser, evaporatör gibi ana devre elemanlarıyla yağ separatörü, sıvı tankı, kurutucu (drayer), termostatik genleģme valfi, borular vb. gibi ara devre elemanlarından meydana gelmesidir. Bu fonksiyonel yapının (soğutma sisteminin) meydana getirilmesinde çeģitli birleģtirme yöntem ve tekniklerinin uygulandığı boru iģçiliğinden yararlanılır. Farklı tip birleģtirme tekniklerinin geliģtirildiği soğutma endüstrisinde baģlıca iki yöntem çok kullanılır. Bunlar kaynak ve mekanik olarak sökülebilen, bir parçası sert lehimlenmiģ havģalı sıkıģtırmalı bağlantılardır. Bakır boruların iģlenmesinde kullanılan araç ve gereçleri tanıtmadan önce birleģtirme tekniğinde kullanılan yöntemin belirlenmesi faydalı olacaktır. Buna göre soğutma ve iklimlendirme sistemlerinin devre tesisatlarının yapımında, baģlıca iki çeģit birleģtirme 8

15 yöntemi kullanılır. Bunlar mekanik birleģtirme tekniği ve ısı enerjisinin kullanıldığı kaynak (sert lehim) tekniğidir Bakır Boruların Montaja Hazırlanmasında Kullanılan Takımlar Bakır boruların, mekanik olarak (çözülebilir) birleģtirilmelerinde kullanılan araç ve gereçler, birleģtirme iģlem basamakları dikkate alınarak sıralanmıģtır. Resim 1.7: Bakır ve alüminyum boruları montaja hazırlamada kullanılan takımlar Resim 1.7 de soğutma el takımlarına örnekler verilmiģtir. Bunlardan bazıları; büyük ve mini boru makasları, havģa takımları, boru bükme yayları, rayba, boru bükme aparatı, çap ĢiĢirme zımbaları ve boru körleme pensesi (pinçoff pense) görülmektedir Ölçme ĠĢleminde Kullanılan Takımlar Boru montajında doğru ölçü, sağlıklı bir birleģtirme iģleminin oluģturulmasında ilk Ģartlardan biridir. Aksi hâlde birleģtirme tehlikeye düģebilir. Bu nedenle özen gösterilmelidir. ġekil 1.2: Hassas ölçmede kullanılan kumpas Ölçme tekniğinde kullanılan baģlıca araçlar: Boy ölçülerinde kullanılan üzeri mm bölüntülü Ģerit metreler, Çap ölçülerinde kullanılan iç ve dıģ çap kumpasları, Hassas ölçmenin arandığı yerlerde mikrometreler kullanılır. 9

16 Kesme ĠĢinde Kullanılan Takımlar Resim 1.8: Bakır ve alüminyum boruların kesilmesinde kullanılan makaslar Bakır boruları keserken yararlanılan baģlıca iki yöntem vardır. Ġlki, Resim 1.8 de görülen el tipi boru makasların kullanıldığı. Bunlar, yumuģak ve sert çekilmiģ boruların kesilmesine elveriģlidir. ÇeĢitleri mevcuttur. Resim 1.9 daki makaslar 3 / 8 (10 mm) ile 1 1 / 8 (28 mm) dıģ çaplarındaki boruların kesilmesi için uygundur. Mini makas olarak adlandırılan daha küçük tipleri de mevcuttur Bakır ve Alüminyum Boru Makası Resim 1.9: Bakır boru makasıyla kesme iģlemi El tipi boru makasları, ayarlanmak suretiyle değiģik çap ölçülerinde kesim yapabilen araçlardır. Makas, boru üzerinde ölçüsü alınarak iģaretlenmiģ çizgiye ayarlanır. Vidalı düğme sıkılırken kesici bıçak da boruya doğru ilerler. Kesici bıçak, borunun etrafında döndürülürken vidalı düğme de hafif hafif sıkılarak kesme iģlemi tamamlanır. Büyük çaplı sert çekilmiģ boruları kesmede ikinci (ama daha az tercih edilen) bir yöntem, demir testeresi ve düzgün kesim yapmayı sağlayan mastar kullanılmaktadır. Pürüzsüz bir kesim yapabilmesi için testere lamasının her inçinde 32 diģ bulunmalıdır. Fakat yine de fazla talaģ kaldırdığı ve çok çapaklı kesme yüzeyi oluģturduğundan zorunlu kalmadıkça tercih edilmemelidir. 10

17 Resim 1.9 daki mini makas 1 / 4 ile 1 / 2 " arasındaki boru çaplarını kesmede kullanılır Ġnce DiĢli Testere Bakır ve alüminyum boruların kesilmesinde kullanılır. Tutma kolu, gövde lama ve kelebek somunundan oluģur. Kesme iģlemi boru eksenine dik olarak testerenin ileri geri hareketiyle yapılır. Testere gövdeleri alüminyum alaģımı veya demirden; tutma kolu metal, plastik veya ahģaptan yapılır. Testere ile bakır boruların kesilmesinde çapaklar oluģur. Çapaklar ise tesisata kaçarak arızalara sebep olur. Diğer taraftan çapaklar, korozyona açık bir satıh oluģturacağından özellikle havģalı (rekorlu) tip birleģtirmelerde sızdırmazlığın sağlanmasında problem yaratacağından zorunlu kalmadıkça tercih edilmemelidir. Resim 1.10: Ġnce diģli el testeresi ve çeģitli lamalardan örnekler Kaliteli bir kesmenin gerçekleģtirilebilmesi için testere laması, düz ve gergin ve lama diģleri ileri doğru bakacak Ģekilde testereye bağlanmalıdır. Resim 1.11: El testeresi ile bakır boru kesme iģlemi Testere lamaları 0.5 ile 1 mm kalınlıkta çelik saclardan yapılır. Kesme ağzı diģ açıları 65 75º eğimle açılır ve diģlerde sağa ve sola çaprazlama oluģturulur. Kesme ağzı (diģli kısım) sertleģtirilir. Boru mengenesi kullanmak gerekirse bakır ve alüminyum borunun deforme olmaması için gerekli tedbirler alınmalıdır (Resim 1.5). 11

18 UYGULAMA FAALĠYETĠ UYGULAMA FAALĠYETĠ Bakır ve alüminyum boruları kesiniz. ĠĢlem Basamakları Öneriler Ölçme araçlarını kullanarak ĠĢ önlüğünüzü giyerek çalıģma ortamını (verniyerli kumpas, çelik cetvel vb.) hazırlayınız. size verilen ölçülerde (1/4, 3/8, Malzeme deposu sorumlusuna baģvurunuz. 5/8, 7/8, 1/2 vb.) bakır veya Verilen ölçüye uygun bakır veya alüminyum boruları seçiniz. alüminyum boruyu seçiniz. Bakır ve alüminyum boru kesme ve çapak Kesilecek boruyu mengeneye sabitleyiniz. Kesilecek borunun ölçüsünü alınız. Bakır ve alüminyum boru keskisini kesilecek bakır ve alüminyum boruya sabitleyiniz. Bakır ve alüminyum boruyu kesiniz. Not: Kesme iģlemini benzer iģlem basamaklarını kullanarak el testeresi ile yapınız. alma araçlarını kontrol ederek temin ediniz. Boru çapına uygun mengene ile sabitleyiniz. Borunun ezilmemesi için gerekli tedbirleri alınız. Ölçüyü özenle iģaretlemelisiniz. Malzemenin israf olmasına engel olmalısınız. Ölçü hatası yapmamalısınız. Kesim için kullanacağınız aleti sorumlusundan kontrol ederek alınız. Bakır ve alüminyum boru eksenine dik olarak markalanmıģ noktadan sabitlemelisiniz. Bakır ve alüminyum boru keskisini kesme yönünde dikkatlice çevirerek kesmeye baģlayınız. Her tur sonunda sıkma volanını aģırıya kaçmadan sıkmayı unutmamalısınız. Kesmenin biteceği sırada kesme hızınızı yavaģlatıp bir elinizle parçayı tutunuz. Kesilen parçanın eksene dik kesildiğini kontrol ediniz. 12

19 KONTROL LĠSTESĠ Bu faaliyet kapsamında aģağıda listelenen davranıģlardan kazandığınız beceriler için Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) iģareti koyarak kendinizi değerlendiriniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. Belirtilen ölçülerde boru bulabildiniz mi? 2. Sizden istenilen ölçüdeki boruyu, doğru ölçerek bulabildiniz mi? 3. Kesilecek boruyu mengeneye ezmeden sabitleyebildiniz mi? 4. Kesilecek boruyu doğru ölçüsünde iģaretleyebildiniz mi? 5. Boru keskisini iģaretlenmiģ noktada boruya sabitleyebildiniz mi? 6. Boru keskisini iģlem süresince boruyu ezmeden kullanabildiniz mi? 7. Boruyu ölçülere uygun olarak kesebildiniz mi? 8. El testeresini tekniğine uygun kullanabildiniz mi? 9. El testeresi ile düzgün ve eksene dik bir kesme yapabildiniz mi? DEĞERLENDĠRME Değerlendirme sonunda Hayır Ģeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız Evet ise Ölçme ve Değerlendirme ye geçiniz. 13

20 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME 1. AĢağıdakilerden hangisi soğutma sistemlerinde ve cihazlarında en çok kullanılan boru tipidir? A) Alüminyum borular B) M tipi bakır borular C) K tipi bakır borular D) L tipi bakır borular E) Çelik borular 2. AĢağıdakilerden hangisi bakır boruların özelliklerinden değildir? A) Isı iletkenliğinin yüksek olması B) Lehim, sert lehim ve kaynak yapılabilmesi C) Korozyon mukavemetinin yüksek oluģu D) Zor Ģekillendirilebilmesi E) BirleĢtirmelerinde sızdırmazlık özelliğinin yüksek olması 3. AĢağıdakilerden hangisi çelik ve bakır boruların doğru olarak ölçülendirilmesini ifade etmektedir? A) Çelik borular, dıģ çaplarıyla ifade edilir. B) Çelik borular, et kalınlıklarıyla ifade edilir. C) Bakır borular, dıģ (anma) çap ölçüleriyle ifade edilirken çelik borular iç (anma) çaplarının ölçü değeriyle belirtilir. D) Çelik borular, ağırlıklarıyla ifade edilir. E) Hiçbiri 4. AĢağıdakilerden hangisi sert çekilmiģ boruların özelliklerindendir? A) Sert çekilmiģ borular, soğutma ve ısıtma sistemlerinde kullanılır. B) Sert çekilmiģ borular, testere ve boru keskisi ile kesilir. C) Sert çekilmiģ borular, kangal olarak satılmaz. D) Sert çekilmiģ boruların yön değiģimi ara bağlantı parçalarıyla yapılır. E) Hepsi 5. AĢağıdakilerden hangisi yumuģak çekilmiģ bakır boruların özelliklerindendir? A) Mekanik Ģekillendirmeye çok elveriģlidir. B) Boru keskisi ve testere ile kesilebilir. C) Lehimli birleģtirmeleri yapılabilir. D) Kangallar hâlinde kilo ile satılır. E) Hepsi DEĞERLENDĠRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karģılaģtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 14

21 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 2 AMAÇ ÖĞRENME FAALĠYETĠ 2 Bakır ve alüminyum boruları kesme sırasında boru ağızlarında oluģan çapakların temizlenmesinde kullanılan boru raybası, eğe, fırça vb. araçların kullanımını öğrenerek boruları montaja hazır hâle getireceksiniz. ARAġTIRMA Özellikle soğutma ve iklimlendirme sistemlerinde boruların montajı öncesi yapılan iģlerden biri de raybalama iģlemidir. Raybalamanın gereğini öğrenerek uygulamada kullanılan araç ve gereçleri araģtırınız Raybalama iģlerinde kullanılan araç ve gereçleri piyasada araģtırınız. Raybalama iģlerinde kullanılan araç gereçleri ve yöntemlerini internet ortamında araģtırarak bulduğunuz bilgileri dosyalayınız. Dosya içeriğini arkadaģlarınızla paylaģınız. 2. BORULARI RAYBALAMA 2.1. Bakır ve Alüminyum Boru Raybası Resim 2.1: Rayba ve mini bakır boru makası Boru keskisi ile kesilen bakır ve alüminyum borularda çap daralması, testere ile kesilen borularda ise çapaklar oluģur. Çap daralması, basınç düģmelerine; çapaklar ise arızalara sebep olur. Bu çapaklar, korozyona açık bir satıh oluģturacağından özellikle havģalı (rekorlu) tip birleģtirmelerde sızdırmazlığın sağlanmasında problem yaratabilir. Diğer yandan boru içinde kalan metal çapak ve tozları, soğutucu akıģkan tarafından taģınarak soğutma sisteminin hareketli parçalarına da zarar verebilir. Bu çapakların boru iç-dıģ çapına ve ağız profiline zarar vermeden temizlenmesi gerekmektedir. Bu temizleme iģlemi için çeģitli Ģekillerde raybalama iģlemleri kullanılmaktadır. Raybalama, aynı zamanda boru ağızlarında kesme sonucu oluģan çap daralmasının giderilmesinde de kullanılır. 15

22 Boru raybası, yapısı itibarıyla borunun hem iç daralmasını giderme hem de boru ağzında oluģan iç ve dıģ çapaklarını alma özelliğine sahiptir. Yapısında bulunan sert uçlar aracılığıyla çakı görevi görerek bakır borunun çapaklarını temizler (Resim 2.2). Raybalama sırasında boru et kalınlığında aģırı incelme ve çentikler istenmez Rayba Kullanarak Çapak Alma ĠĢlemi Kesme iģleminin bitiminde, boru ağzında çap daralması ve boru ucunun iç ve dıģ kısmında çapakların meydana geldiğini söylemiģtik. Bu çapaklar, korozyona açık bir satıh oluģturacağından özellikle havģalı (rekorlu) tip birleģtirmelerde sızdırmazlığı tehlikeye düģürmekte ve boru içinde kalan metal çapak ve tozları da soğutucu akıģkan tarafından taģınarak soğutma sisteminin hareketli parçalarına da zarar verebilir. Bunu önlemek amacıyla Resim 2.2 de görülen boru raybasıyla çapakların temizlenmesi gerekir. Bunun için boru uç kısmı (içi ve dıģı) Resim 2.2 de görülen rayba aleti kullanılarak raybalanır. Bazı orta boy boru makaslarında (Resim 1.8) rayba bıçağı da bulunmaktadır. Çapakların alınmasında bu bıçak da kullanılabilir Yuvarlak Eğe Kullanarak Çapak Alma ĠĢlemi Yuvarlak eğe kullanarak da iç çapaklar boruya zarar vermeden alınabilir. Eğe boru içine doğru ve boru eksenine paralel hareketler yapılarak çap daralması tesviye edilir. Eğe çapının boru iç çapından küçük olduğu durumlarda kullanılır (Resim 2.3). 16

23 2.4. Yuvarlak Tel Fırça Kullanarak Çapak Alma Yuvarlak tel fırça seçimi önemlidir. Tel fırça çapı, boru iç çapından ¼ oranında daha büyük seçilmelidir. Fırça çapının daha küçük olması durumunda temizleme iģlemi istendiği gibi gerçekleģmeyecektir. Fırça, boru içine geçirildikten sonra fırçaya ileri geri ve dairesel hareketler verilerek çapakların ve oksit tabakalarının temizlenmesi sağlanabilir (Resim 2.4). Seri iģler yapılacak ise fırça el tutamağı kesilerek bir el breyzine takılmalı ve düģük devirde dönme hareketi elektrikli breyzi tarafından sağlanmalıdır. Bu sayede önemli bir iģ gücü kazanılacaktır Boru Keskisi Üzerindeki Raybayı Kullanarak Çapak Alma Boru keskilerin üzerlerinde bulunan katlanmıģ durumdaki raybayı kullanarak da iç çapaklar temizlenebilir. Bu sayede ikinci bir takım taģınması gereği ortadan kalkar. Herhangi bir çapak alma aparatımız yoksa küçük bir çakı ile de çapak alma iģlemi yapılabilir. Boru keski raybası veya çakı borunun içine sokularak keskin ağızları yardımıyla belli bir kuvvet uygulanarak keskin ağzın çapağa dalması sağlanır. Bu sayede çapak borudan kesme kuvvetiyle ayrılmıģ olur. Bu yöntemlerin çapak alma kalitesi, kuvvetin noktasal olması ve el alıģkanlığı gerektiğinden dolayı diğerlerine oranla düģüktür (Resim 2.5). 17

24 2.6. Zımpara ve Sentetik Ped Kullanarak Boruların Temizliği Borunun dıģ yüzeyini temizlemek için kullanılan bir yöntemdir. Boru yüzeyinde zamanla oluģmuģ oksit tabakasını ve kesme sırasında oluģmuģ çapağı almak için zımpara kâğıdı veya bu amaca uygun hazırlanmıģ sentetik pedler kullanabilir (Resim 2.5). Boru uçlarında zamanla geliģen oksit tabakaları iyi bir birleģtirme (özellikle kaynaklı birleģtirmelerde) oluģmasını engeller. Bu nedenle oksit tabakalarının temizlenmesi, sağlıklı bir montajın gerçekleģmesinde göz ardı edilmemesi gereken önemli iģlem basamaklarından biridir. Bu amaçla çok ince zımparalar ya da aģındırıcı sentetik pedler kullanılabilir. 18

25 Boru çapakları raybalandıktan ve oksit tabakaları temizlendikten sonra montaja kadar herhangi bir yabancı cismin boru içine girmesini önlemek amacıyla borunun körlenmesi gerekmektedir. Bunu plastik bir tapa kullanarak yapabileceğimiz gibi kâğıt parçasını boru içini kapatacak Ģekilde yuvarlatıp ağzını kapatarak da yapabiliriz (Resim 2.7). 19

26 UYGULAMA FAALĠYETĠ UYGULAMA FAALĠYETĠ Bakır ve alüminyum boruları raybalayınız. ĠĢlem Basamakları Boru keskisi ve testere ile verilen ölçüde kesilmiģ alüminyum ve bakır boru parçalarını hazırlayınız. Boru iç ve dıģ çapağını boru raybası ile alınız. Boru iç çapağını yuvarlak eğe kullanarak temizleyiniz. Boru iç çapağını ve oksit tabakasını yuvarlak tel fırça kullanarak temizleyiniz. Boru iç çapağını boru keskisinin raybasını ya da küçük çakı kullanarak temizleyiniz. Boru dıģ yüzeyini zımpara bezi, zımpara kâğıdı veya sentetik ped kullanarak temizleyiniz. Çapağı ve oksit tabakaları temizlenmiģ boruyu dıģ etkenlerden koruyunuz. Öneriler Daha önce kestiğiniz alüminyum ve bakır boruları kullanabilirsiniz. Testere ve makasla kesilen borular arasındaki (boru ağızlarında oluģan) farkı gözlemlemeye çalıģınız. Boru raybasını elinizle iyice kavrayınız. Ġç raybalama için raybanın sivri kısmını kullanarak ve dairesel hareketler yaparak iç çapakları alınız. DıĢ raybalama için raybanın diğer tarafını kullanınız ve yine dairesel hareketlerle çapakları alınız. Eğe seçerken yuvarlak eğenin çapının boru iç çapından küçük olmasına dikkat ediniz. Borunun içine eğeyi yerleģtiriniz. Eğeye baskı kuvvetinizin fazla olmamasına dikkat ediniz. Aksi hâlde borunun ağız profilinde incelme ve bozulma olacaktır. Yuvarlak tel fırçanın boru iç çapından ¼ oranında daha büyük olmasına dikkat ediniz. Fırçayı boru içine yerleģtiriniz. Dairesel hareketlerle iç çapağı ve iç oksit tabakalarını temizleyiniz. Boru keskisinin bıçağını açınız. Bu bıçağı fazla kuvvet uygulamadan dairesel hareketlerle çapağa dalmasını sağlayınız. Kalan çapakları da aynı hareketlerle temizleyiniz. Küçük el çakısı ile çapak temizlerken de aynı Ģekilde çapağa dalma hareketlerini yaparak temizleme iģlemini gerçekleģtiriniz. Borunun dıģ yüzeyindeki oksit tabakasını ve çapakları temizlemek için çok kalın diģli olmayan zımpara kâğıdı seçiniz. Boruyu zımpara kâğıdının içine alarak zımpara kâğıdını çevirerek temizleme iģlemini yapınız. Borunun çapına uygun plastik tapa seçiniz ya da ufak kâğıt parçası yuvarlayınız. Bu kapama parçalarından bir tanesi ile boruyu tapalayınız. 20

27 KONTROL LĠSTESĠ Bu faaliyet kapsamında aģağıda listelenen davranıģlardan kazandığınız beceriler için Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) iģareti koyarak kendinizi değerlendiriniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1 Raybalama iģlemlerinde kullanacağınız araç gereci hazırladınız mı? 2 Boru keskisi ve testere kullanarak verilen ölçüde boru kestiniz mi? 3 Kestiğiniz borularda rayba kullanarak çapakları alabildiniz mi? 4 Boru raybasının iç ve dıģ ağızlarını çapak almada kullandınız mı? 5 Raybanın çapakları temizlediğini gözlemlediniz mi? 6 Ağızları ezilmiģ boruları raybalama ile düzeltebildiniz mi? 7 Raybalama için uygun yuvarlak eğe seçebildiniz mi? 8 Yuvarlak eğeyi çapak almada doğru Ģekilde kullandınız mı? 9 Çapakları temizlemek için uygun tel fırça seçebildiniz mi? 10 Tel fırçayı çapak almada doğru Ģekilde kullandınız mı? 11 Çakı veya boru keski raybasını kullanarak çapakları alabildiniz mi? 12 Zımpara ile oksit tabakalarını temizleyebildiniz mi? 13 Zımparalamayı boruyu derin çizmeden yapabildiniz mi? 14 Çapak ve oksit kalıntılarını boru içinden çıkarabildiniz mi? 15 Tapa kapatarak pisliklerin boru içine girmesini engellediniz mi? DEĞERLENDĠRME Değerlendirme sonunda Hayır Ģeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız Evet ise Ölçme ve Değerlendirme ye geçiniz. 21

28 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME 1. AĢağıdakilerden hangisi bakır ve alüminyum borularda en çok kullanılan çapak alma aracıdır? A) El testeresi B) Zımpara ve sentetik pedler C) Boru keskisi D) Rayba E) Hepsi 2. AĢağıdakilerden hangisi boru raybasının özelliklerinden değildir? A) Boru yüzeyindeki oksit tabakalarını temizlemede kullanılır. B) Boru ağzı iç çapaklarının alınmasında kullanılır. C) Boru ağzı dıģ çapakların alınmasında kullanılır. D) Kesme sonunda kesiti daralmıģ boruları düzeltmede kullanılır. E) Boru raybası el kuvvetiyle kullanılır. 3. AĢağıdakilerden hangisi bakır borularda çapak alma iģleminden sonra boru içine kaçması muhtemel çapakların temizlenmesinde kullanılır? A) Boru raybası B) Basınçlı su C) Basınçlı hava D) Tel fırça E) Hepsi 4. AĢağıdakilerden hangisi raybalamanın amacını ifade etmektedir? A) Boruları temizlemek B) Boru yüzeyinde oluģmuģ oksit tabakalarını temizlemek C) Boruları montaja hazırlamak D) Boruların çaplarını düzeltmek E) Hepsi 5. AĢağıdakilerden hangisi oksit tabakaların giderilmesinde kullanılır? A) Boru raybası B) Zımpara ve sentetik pedler C) Tel fırça D) Su E) Hepsi 22

29 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 3 ÖĞRENME FAALĠYETĠ-3 AMAÇ Gerekli ortam sağlandığında kurallara uygun olarak muf açma takımlarının kullanımını öğrenerek bakır ve alüminyum boruları kaynakla birleģtirme öncesi montaja hazır hâle getirebileceksiniz. ARAġTIRMA Boruların montaja hazırlanmasında mufun kullanım yerlerini ve gereğini araģtırınız. Bulunduğunuz ilde soğutma servisleriyle irtibata geçerek muf açma tekniğinde kullanılan takım ve avadanlıklar hakkında bilgi edininiz. Bu konu hakkında daha kapsamlı bilgi için internet ortamından da yararlanabilirsiniz. Muf açma aletlerinin çeģitliliğine göre piyasada araģtırma yapınız. Topladığınız bilgi ve dokümanları dosyalayınız. Dosya içeriğini sınıfta arkadaģlarınızla paylaģınız. 3. BORULARA MUF AÇMA Aynı çaplı boruların kaynakla birleģtirilmelerini sağlamak üzere boru çapının düzgün bir Ģekilde dıģ çap ölçüsüne geniģletilmesi iģlemidir. Bu iģlem farklı birçok takım ve teknik kullanarak yapılabilir. Bunlardan birisi de bakır boru iç çapının bir aparat yardımıyla dıģ çap ölçüsüne geniģletilmesidir. Muf kalitesinde dikkat edilmesi gereken en önemli husus; geniģletmenin mümkün olduğunca düzgün, eksen kayıklığı olmadan ve yeterli uzunlukta olmasıdır. YumuĢak çekilmiģ bakır ve alüminyum borular bize geniģletmeyi rahat yapmamızı sağlar. Fakat gerek malzeme kalitesinin düģüklüğü, gerekse uygulayıcının hızlı çalıģması ya da bilgisizliği muf bölgesinde geniģlemeden meydana gelen çatlamalara neden olmaktadır. Bu konuda gerekli dikkat ve el becerisi gösterilmelidir. Resim 1.1: Muf açılmıģ boru ve birleģtirilmiģ borular 23

30 3.1. Bakır Borulara Muf Açmada Kullanılan Takımlar Aynı çaptaki yumuģak çekilmiģ bakır boruların montajında, iki boru parçasının birbirine tek lehim bağlantılı birleģtirilmesi yapılabilir. Bunun için birleģtirilmesi düģünülen parçalardan birinin iç çapı, dıģ çap ölçüsünde ĢiĢirilir. Bu iģlemde kullanılan alete zımba adı verilir. Uygun ölçüdeki zımba, borunun ucuna doğru çan Ģekli oluģana kadar itilir. Bu iģlem çift kollu muf açma aparatı kullanarak vidalı bir aparatla (havģa takımını kullanarak) ya da çekiçle zımbaya vurularak yapılabilir Muf Açma Aparatı Resim 3.2: Muf açma aparatı ve muf açılmıģ borular Resim 3.2 de manivela tipi (çift kollu) muf açma aparatı ve muf açılmıģ borular görülmektedir. Manivela tipi takımla muf açma, Ģu iģlem basamağında gerçekleģtirilir. Bakır boru, istenilen ölçüde kesilir ve raybalanarak çapakları alınır. Bakır boru çapına uygun adaptör aparata vidalanır ve ucu yağlanır. Manivela tipi aparatın kolu 90 açılarak adaptör ucuna boru yerleģtirilir. Aparatın kolları kapatılarak muf ağzı oluģturulur Muf Açma Zımbası Diğer taraftan Resim 3.3 te görülen kademeli geniģletme aparatı (muf açma zımbası) uygun bir havģa aparatında havģa konisinin yerine vidalanmak suretiyle boruya muf ağzı açılabilir. Zımbalama, doğru yapıldığı ve muf lehimlendiği zaman, lehimli bağlantı sayısı azalır. Dolayısıyla sızıntı tehlikesini de azaltır. Resim 3.3: Muf açma zımbası 24

31 3.2. Muf Açma Teknikleri YumuĢak çekilmiģ bakır ve alüminyum boruların lehimli birleģtirilmesinde sızdırmazlığın sağlanması ancak doğru seçilmiģ ve uygulanmıģ tekniklerin kullanılmasıyla sağlanır. Bunlar aģağıda konu baģlıkları altında açıklanmıģtır Muf Açma Öncesi Boru Ağızlarının Yağlanması Yağlama, bilindiği gibi sürtünme kuvvetlerinin azaltılması ve çalıģan makine parçalarının soğutulması görevini üstlenmiģtir. Biz burada sadece sürtünme kuvvetlerinin azaltılması için yağ kullanacağız. Borunun geniģletilmesi, mekanik bir kuvvetle gerçekleģtirilmektedir. Tabii ki mekanik kuvvetin olduğu yerde sürtünme kaçınılmazdır. Yağlamasız uygulamalarda sürtünme hem daha fazla kuvvet uygulanmasına hem de avadanlıkların fazla zorlanmasına ve sonuçta daha çabuk aģınmasına neden olacaktır. Alet ve avadanlıkları doğru Ģekilde yerinde kullanma ve koruma, aletle yapılacak iģlem sayısını artıracaktır. AĢağıda Resim 3.4 ve 3.5 te çeģitli muf açma aletlerinin yağlanması görülmektedir. Muf açma zımbası, bazı havģa takımlarının içinde bulunan bir parçadır (Resim 3.3). Bu sayede havģa takımı ile muf açma iģlemleri de yapılabilir. Diğer resim 3.5 te görülen el avadanlığı ise hemen hemen her türlü yumuģak çekilmiģ bakır alüminyum boruya muf açmanızı sağlayan muf açma aparatıdır. Resim 3.4: HavĢa takımında zımbanın yağlanması Muf açma aparatında ĢiĢirme iģlemi manivela Ģeklindeki kolların sıkılması ile yapılmakta ve bu sayede çok kolay bir muf açma iģlemi gerçekleģmektedir. Yağlamada aģırıya kaçılmaması; temizlik, yağ sarfiyatı ve güvenlik bakımından önemlidir. Fazla kullanılan yağ, döģemeye bulaģabilir ve bu da bir Ģekilde iģ kazasına neden olabilir. 25

32 Resim 3.5: Muf açma aparatının yağlanması HavĢa Aletine Borunun Bağlanması Boru sabitleme iģleminde, havģa takımının boru mengenesi kullanılır (Resim 3.7). Muf açma zımbasının aģağıya doğru uyguladığı basma kuvvetinin boruyu aģağıya kaydırmaması için havģa mengenesinde diģ tertibatı bulunmaktadır. Bu diģler, boruyu sabitler ve kaydırmaz (Resim 3.6). Borunun mengene üst yüzeyinden taģma uzunluğu, boru çapı kadar olmalıdır. Bu uzunluk, sert lehim kaynağı için yeterli bir uzunluktur. 26

33 Boru Zımbası ve ġiģirme Aparatının Takılması AĢağıdaki Resim 3.8 ' ve 3.9 da iki farklı ĢiĢirme aparatının montajı gösterilmektedir. Resim 3.8 deki zımba ve Resim 3.9 daki muf açma aparatı gövdeye vidalanarak kullanılır. Resim 3.8: Zımbanın havģa aparatına takılması Bakır Boruya Muf Açılması Resim 3.9: Muf açma aparatı Aparatlar, montaj yuvalarına vidalandıktan ve yağlandıktan sonra muf açma iģlemi yapılabilir. Burada iki farklı muf açma takımının nasıl muf açtığını hem anlatımla hem de resimlerle birlikte iģleyeceğiz. HavĢa takımında, muf açma zımbasını kullanarak muf açma iģlemi; basit bir vida mekanizmasıyla çalıģmaktadır (Resim 3.10). Kol çevrildikçe ĢiĢirme ucu aģağı doğru inerek sabit tutulan boruyu geniģletmektedir. Böyle bir uygulamada havģa tekniğine göre daha fazla kuvvet uygulamamız gerekmektedir. Resim 3.10: HavĢa aparatı ile muf açma 27

34 Diğer muf açma takımında ise bu takım daha farklı bir çalıģma düzenine sahiptir (Resim 3.11). Manivela Ģeklindeki kolları yardımıyla bir seferde sıkılarak boruya geçen kısmın geniģlemesi sağlanmaktadır. Bu sayede muf açılmıģ olur. Pratikte; muf açmada kullanılan aparatın bir damla soğutma sistemlerinde kullanılan yağlama yağı ile yağlanması mufun düzgün olmasını sağlayacak ve çatlak oluģmasını önleyecektir. Ancak boru muf ağzında kalan yağın, sert lehim öncesi mutlaka uygun bir kimyasalla temizlenmesi gereği vardır. Resim 3.11: Muf açma aparatına borunun yerleģtirilmesi 3.3. Muflu Ara Bağlantı Parçaları YumuĢak ve sert lehimi uygulandığı bakır boru birleģtirme tekniklerinde kullanılmak üzere uygun boru dıģ çap ölçülerinde ara bağlantı parçaları piyasada mevcuttur. BirleĢtirmeleri düģük sıcaklıklı gümüģ lehimler ve oksi-propan, oksi-asetilen hamlaçlarıyla yapılabilir. Resim 3.12: Muflu ara bağlantı parçaları 28

35 a. Adaptör diģi (k x ftg) b. DiĢi tapa (k) c. Erkek dirsek 45 (k x k) ç. Te (k x k x k) d. Redüksiyon (k x k) e. Dirsek 90 (k x k) f. Erkek dirsek 90 (k x k) g. Dirsek 45 (k x k) k. Kaynaklı birleģtirme ftg. Vidalı ara bağlantı elemanı (fitting) kullanılarak yapılan birleģtirme 29

36 UYGULAMA FAALĠYETĠ UYGULAMA FAALĠYETĠ Bakır ve alüminyum borulara havģa takımını kullanarak muf açınız. ĠĢlem Basamakları Öneriler ĠĢe uygun doğru takımı seçmelisiniz. Muf açma takımlarını ve Takımları kontrol ederek alınız ve kullandıktan avadanlıklarını hazırlayınız. sonra temizleyerek iade ediniz. ÇeĢitli çaplarda ve verilen ölçülerdeki bakır boruları muf açmak için hazırlayınız. Boruyu havģa takımı mengenesindeki uygun ölçüdeki yuvaya yerleģtirip sabitleyiniz. HavĢa aparatına boru zımbasını vidalayarak sabitleyiniz. HavĢa aparatına takılan muf açma zımbasını her iģlem öncesi az bir miktar yağlama yağı ile yağlayınız. HavĢa aparatına bağlı muf açma zımbasını, mengeneye sabitlenmiģ boru içine sokarak vidayı sıkma yönünde çeviriniz. Boru ucunda Ģekillendirdiğiniz mufu inceleyiniz. Daha önce kesip çapağını aldığınız alüminyum ve bakır boruları kullanabilirsiniz Boru ağızlarında ezilme varsa muf açma öncesi rayba ile düzeltiniz. HavĢa aparatına muf açmak üzere yerleģtireceğiniz bakır boru uzunluğu muf açmaya uygun olmalıdır. Boruyu uygun ölçüdeki mengene yuvasına yerleģtiriniz. Boruyu mengene tabla yüzeyinden boru çapı kadar dıģarıda bırakarak yerleģtiriniz. Mengenenin önce boruya yakın vidasını, sonra uzak olan vidasını sıkarak boruyu sabitleyiniz. Aparata ve boru çapına uygun zımbayı seçiniz. Muf açma zımbasını, aparata vidalarken çok sıkmayınız. Yağlama iģinde mineral özlü yağ kullanınız. Kesinlikle bitkisel özlü yağ kullanmayınız. Bir damla mineral yağ yeterli olacaktır. Fazlasını kullanmaktan kaçınınız. HavĢa aparatına bağlı boru muf açma zımbasını, havģa mengenesine boru eksenini merkezleyecek Ģekilde bağlayınız. Aparat çenelerinin mengeneyi tam kavramasını sağlayınız. HavĢa aparatının vida kolunu sıkarak ve her bir sıkma turundan sonra yarım tur açarak yavaģ yavaģ iģleme devam ederek oluģan mufu kontrol ediniz. OluĢturduğunuz mufun ölçülere uygunluğunu kontrol ediniz. Açtığınız mufu aynı çaplı boru ile kontrol ediniz. 30

37 KONTROL LĠSTESĠ Bu faaliyet kapsamında aģağıda listelenen davranıģlardan kazandığınız beceriler için Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) iģareti koyarak kendinizi değerlendiriniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1 Muf açmada kullanacağınız araç gereci hazırladınız mı? 2 Ağızları ezilmiģ boruları muf açma öncesi rayba ile düzelttiniz mi? 3 Seçtiğiniz bakır boru uzunluğu muf açmaya uygun mu? 4 Boruyu uygun ölçüdeki mengene yuvasına yerleģtirdiniz mi? 5 Boruyu mengene tabla yüzeyinden boru çapı kadar dıģarıda bırakabildiniz mi? 6 Ağızları ezilmiģ boruları rayba ile düzeltebildiniz mi? 7 Boruyu, mengeneye doğru sıkma iģleminden sonra sabitlediniz mi? 8 Aparata ve boru çapına uygun zımbayı seçebildiniz mi? 9 Muf açma zımbasını havģa aparatına doğru Ģekilde ve fazla sıkmadan sabitleyebildiniz mi? 10 Muf açma zımbasını her iģlem öncesi az bir miktar yağlama yağı ile yağladınız mı? 11 Muf açma zımbasını boru eksenini merkezleyecek Ģekilde bağlayabildiniz mi? 12 Aparat çenelerinin mengeneyi tam kavramasını sağlayabildiniz mi? 13 HavĢa aparatını muf açma iģinde doğru Ģekilde kullanabildiniz mi? 14 OluĢturduğunuz mufun ölçülere uygunluğunu kontrol ettiniz mi? 15 Açtığınız mufu aynı çaplı boru ile kontrol ettiniz mi? DEĞERLENDĠRME Değerlendirme sonunda Hayır Ģeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız Evet ise Ölçme ve Değerlendirme ye geçiniz. 31

38 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME 1. AĢağıdakilerden hangisi bakır ve alüminyum borulara muf açmada kullanılan takımlardandır? A) HavĢa aparatı B) Boru muf açma zımbası C) Manivela tipi muf açma aparatı D) Çekiç E) Hepsi 2. AĢağıdakilerden hangisi bakır borulara muf açmada kullanılmayan iģlem basamağıdır? A) Boruya açılacak muf ağzının yağlanması B) Boruyu mengeneye sabitleme C) Boruya açılacak muf ağzının muf açmadan önce rayba ile düzeltilmesi D) Boru zımbasını boru eksenine havģa takımını kullanarak merkezleme E) Boruyu muf açma sırasında ekseni boyunca mengenede kaydırma 3. AĢağıdakilerden hangisi bakır borulara muf açma iģinin gereğidir? A) Bakır boruları rakorlu birleģtirmek B) Bakır boruları çözülebilir birleģtirmelere hazırlamak C) Bakır boru birleģtirmelerinde sızdırmazlığı sağlamak D) Farklı çaplı bakır boruları birleģtirmek E) Aynı çaplı bakır boruları sert lehimleme öncesi montaja hazırlamak 4. AĢağıdakilerden hangisi muf açmada yağlamanın amacını ifade etmektedir? A) Boruların muflu birleģtirmelerinde kaymalarını sağlamak B) Boru yüzeyinde oluģmuģ oksit tabakalarını temizlemek C) Boruları montaja hazırlamak D).Borulara muf açma sırasında zımbasının sürtünmesini azaltmak E) Borulara muf açma sırasında zımbasının soğumasını sağlamak 5. AĢağıdakilerden hangisi mufu tanımlamaktadır? A) Muf, farklı çaplı boruları birleģtirme öncesi aynı çapa getirmedir B) Muf, boruların birleģtirme noktalarında deformasyonu önlemedir. C) Muf, boru iç çapını dıģ çap ölçüsüne geniģletmektir. D) Muf, boruların eksenine paralel döndürülmesidir. E) Hepsi DEĞERLENDĠRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karģılaģtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 32

39 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 4 AMAÇ ÖĞRENME FAALĠYETĠ-4 Gerekli ortam sağlandığında kurallara uygun olarak havģa açma takımlarının kullanımını öğrenerek bakır ve alüminyum boruların rakorlu bağlantılarında kullanılan havģayı tekniğine uygun olarak açabileceksiniz. ARAġTIRMA Bakır ve alüminyum borular, hangi sektörde havģalı birleģtirme yapılarak kullanılır? HavĢa bağlantısının avantajları ve dezavantajları nelerdir? AraĢtırınız. Topladığınız bilgi ve dokümanları dosyalayınız. Hazırladığınız dosya içeriğini arkadaģlarınızla paylaģınız. 4. BORULARA HAVġA AÇMA YumuĢak çekilmiģ bakır boruların birleģtirilmesinde çok kullanılan tekniklerden biridir. Eğer sızdırmaz bağlantılar gerekiyorsa, havģanın uygun Ģekilde yapılmıģ olması çok önemlidir. Bunun için de doğru aletler ve tecrübe gerekir HavĢa Yapımında Kullanılan Takımlar Sökülebilir birleģtirmelerin tercih edildiği yerlerde rakorlu, vidalı bağlantılar kullanılır. Bu bağlantılarda vidalı birleģtirmenin yapılacağı boru ucunda 45 lik havģaya ihtiyaç duyulur. HavĢalar, borunun uç kısmına Resim 4.1 deki koni Ģeklinde geniģleten özel aletlerle yapılır. HavĢa aparatı, tekniğine uygun kullanıldığı zaman biraz da tecrübeyle uygun ölçüdeki havģaların yapımı mümkün olur. 45ºlik havģalar soğutma ve iklimlendirme endüstrisi için standarttır. Diğer endüstrilerde (örneğin otomotiv vb.) pirinç ve çelik boru tesisatı kullanılır. Bu metaller, bakır kadar kolay Ģekillendirilemediklerinden 37º lik havģalar kullanılır. Dolayısıyla da bir açı değeri için kullanılan havģa aparatı, diğer açılar için kullanılamaz. Resim 4.1: YumuĢak çekilmiģ borulara havģa ve muf açmada kullanılan takımlar 33

40 4.2. HavĢa Açma Öncesi Hazırlık ĠĢlemleri Daha önceki faaliyetlerde, bakır ve alüminyum boruları kesmeyi, raybalamayı ve montaja hazırladığımız boruların uçlarını tapalayarak dıģ etkenlerden korumayı öğrenmiģtik. Bu faaliyetimizde ise bakır boruların çözülebilir rakorlu birleģtirmelerinin montaj öncesi hazırlığı olan havģa yapımını göreceğiz. Resim 4.2: HavĢa ve muf açma aparatı kısımları Bir önceki faaliyetimizde, bakır ve alüminyum boruları sert lehim ile birleģtirmek için muf açmıģtık. Bu faaliyetimizde ise çözülebilir, rakorlu birleģtirmelere ihtiyaç duyulan uygulamalar için havģa yapım tekniğini göreceğiz. Resim 4.3: HavĢa konisinin yağlanması Avadanlıklarımızın uzun ömürlü olması, temiz yüzeylerin elde edilmesi ve daha az iģ gücüyle iģlemimizi tamamlamak için yapmamız gereken yağlama iģlemi, bir önceki faaliyette olduğu gibi bu faaliyetimizde de yapmamız gereken iģlemlerdendir. Yağlamanın öneminden ve miktarından daha önce bahsetmiģtik. Aynı önem verilerek iģlemin yapılması gerekmektedir. Resim 4.3 te havģa aparatına bağlı havģa konisinin yağlanması görülmektedir. 34

41 4.3. HavĢa Takımını Kullanarak HavĢa Açmak HavĢa açılmadan önce birleģtirilecek rakor parçası bakır boruya takılır (ġekil 4.1). HavĢa yüksekliğinde sabitlenen boru üzerine havģa aparatı bağlanır. Sıkma kolu vasıtası ile sıkıģtırma yapılarak havģa oluģturulur. Boruya açılmıģ havģa, boruyla aynı eksende olmalı, eksende kaçıklık ve çatlak olmamalıdır. Ara bağlantı elemanları (fittings) kullanılarak yapılan birleģtirmelerde boru ucunun havģalanması gerekir. HavĢa, özel havģa takımı kullanılarak yapılır (ġekil 4.1). HavĢalı birleģtirme, yumuģak çekilmiģ bakır boru bağlantılarında çok kullanılan tekniklerden biridir. Bakır tüp-tip boru ile ara bağlantı parçası (fitting) arasında sızdırmazlığın sağlaması, boruya açılan 45 lik standartlara uygun havģanın açılmasıyla mümkün olur Tek Cidarlı HavĢa ġekil 4.1: Tek cidarlı havģa yapım tekniği HavĢa açmadan önce borunun hazırlanması gerekir. Borunun mutlaka düz kesilmesi ve ucunda çapak, talaģ kalmaması, havģa kalitesi açısından çok önemlidir. ġekil 4.2: Tek cidarlı havģa yapımı 35

42 HavĢa kalitesi, yapılan uygulamalar ile kazanılır. Uygulamada, borunun havģa blokuna bağlanmasında ġekil 4.2 de verilen h ve h/3 ölçüleri dikkate alınmalıdır. Aksi hâlde standartlara uygun formda havģa oluģmayacağı için sızdırmazlık ihtimali artar. Özellikle küçük çaplı ¼ - ½ arası yumuģak çekilmiģ bakır ve alüminyum tüp-tip borular için güvenle kullanılan birleģtirme yöntemidir. Resim 4.4: HavĢa takımı kullanarak havģa açma HavĢa, boruların uç kısmında bağlantı parçasının konik yüzeyine uygun 45 lik bir açıyla konik Ģekilde havģa konisinin basıncıyla Ģekillendirilerek elde edilir. HavĢa iģlemi öncesi, Ģekil verecek koniye bir damla soğutucu akıģkan yağı akıtmak ve koniyi sıkıp-çözme Ģeklindeki birkaç tekrar hareketle havģayı elde etmek daha uygun olur. Çünkü iģlemi yapan kiģi, koninin ilerlediğini hissedemez. Dolayısıyla hem havģa bozulabilir hem de metal sertleģme eğilimi gösterebilir. HavĢa, havģa somunu ile somuna uygun konik uçlu bağlantı parçası arasında kalır. Somunun sıkıģtırılmasıyla sızdırmazlık sağlanmıģ olur (Resim 4.5). ġekil 4.3: Borunun havģa mengenesine yerleģtirilmesi ve ölçüler 36

43 Çift Cidarlı HavĢa Resim 4.5: HavĢa rakorlu bağlantıya örnek Bazı durumlarda havģa mukavemetinin artırılması istenir. Örneğin büyük çaplı ve etli borularda, havģanın conta etkisinin artırılması sızdırmazlığın sağlanması için büyük önem taģır. Bu da boruyu özel aparatla ikiye katlayarak havģa açılması iģlemidir. Bu tür havģalar, çift cidarlı sızdırmazlık yüzeyinden oluģur. Çift cidarlı havģa yapımı özel takım gerektirir. ġekil 4.4 te gösterildiği gibi boru havģa blokuna, blokun belli bir mesafe üstüne çıkacak Ģekilde sıkıģtırılır. Adaptör borunun içine yerleģtirilir. SıkıĢtırma vidası, boruyu içeri doğru kıvıran ön Ģekil verilene kadar sıkılır. Bundan sonraki iģlem tek cidarlı havģa yapımı ile aynıdır. Adaptör yerinden alınır ve Ģekil verici koni, çift cidarlı havģa elde edilene kadar sıkılır. ġekil 4.4: Çift cidarlı havģa yapım tekniği ve boru bağlama ölçüsü Çift cidarlı havģa yapım tekniği ġekil 4.4 te iģlem basamağı (1,2 ve 3) dikkate alınarak yapılır. Bu iģlem, sırasıyla yukarıdaki Ģekilde gösterilmiģtir (ġekil 4.4). Borunun mengeneye bağlanma mesafesi, normal havģa açma iģleminden daha uzundur. Bu ölçü yukarıdaki Ģekilde gösterilmiģtir. Boruyu mengeneye bağladıktan sonra adaptör boru üzerine konulmalı ve havģa konisi ile aģağı bastırılmalıdır. Bu sayede boruda içe doğru katlanma meydana 37

44 gelir. Daha sonra bu katlanmayı havģa konisi ile aģağı doğru ezilir ve havģa standart açıya gelir. Böylece çift katlı havģa açma iģlemi gerçekleģtirmiģ olur. Çift havģanın baģlıca kullanıldığı yer, büyük çaplı borulardır. Çünkü bu borularda tek havģa, aģırı geniģleme yüzünden zayıf kalır. Tesisatlarda aģırı titreģim nedeniyle oluģabilecek çatlakların önlenmesinde ve daha sıklıkla sökülüp sıkılan bağlantılarda güvenle kullanılır. ġekil 4.5: Tek ve çift cidarlı havģa HavĢa Yapımında Meydana Gelebilecek Hatalar a. HavĢa konisi ekseninin boru ekseniyle çakıģmadığı havģa tipi b. HavĢa konisi tarafından bir yönde ezilmiģ havģa tipi c. HavĢa blokunda, havģa derinliğine göre kısa yerleģtirilmiģ boru ç. HavĢa blokunda, havģa derinliğine göre uzun yerleģtirilmiģ boru d. HavĢa blokunda, havģa derinliğine göre uzun yerleģtirilmiģ ve havģa konisinin tam sıkılmadığı havģa tipi e. HavĢa konisinin aģırı sıkılarak boru ağzının ezildiği havģa tipi f. HavĢaya uygun boru ağzının hazırlanmadığı, ezilmiģ veya kırılmıģ boruya açılmıģ havģa tipi 38

45 g. HavĢaya uygun boru ağzının hazırlanmadığı çatlak veya yırtılmıģ boruya açılmıģ havģa tipi h. Sızdırmazlığı sağlayabilen, standartlara uygun havģa tipi (ġekil 4.7) ġekil 4.7: Doğru açılmıģ havģa ve rakorlu bağlantıdaki durumu 4.4. HavĢalı BirleĢtirmelerde Kullanılan Bağlantı Parçaları Soğutma ve iklimlendirme boru tesisatlarında ihtiyaç duyulan havģalı bağlantı elemanları, birçok değiģik tip, ölçü ve çeģitte piyasada bulunur. Bağlantı parçaları çoğunlukla kalıpta dövülmüģ pirinç malzemeden yapılır ve uç kısımlarına standart 45 lik havģa açılır. Resim 4.6: Pirinç fittingsler Üzerine havģalı somunları tutmaya yarayan whitworth vida açılmıģtır. Bağlantı parçaları, kullanılacak boru ölçüsüne uygun olarak seçilirler. Bütün havģalı somunlar, anahtarla kolay sıkılabilmesi için altıgen biçimli ve gövdelerinde açıkağız anahtarın uygulanabilmesi için düz yüzey bırakılır. Resim 4.6 ve Resim 4.7 de çok kullanılan pirinç ara bağlantı parçaları (fittingsler) görülmektedir. a.erkek vidalı havģalı nipel b.erkek vidalı havģalı 90 dirsek c.havģalı nipel ç.uzun havģalı somun 39

46 a.standart havģalı somun b.havģalı nipel bağlantı parçası c.havģalı 90 dirsek ç.havģalı Te bağlantı parçası d.havģalı diģi vidalı dirsek e.havģalı erkek vidalı rakor Resim 4.7: Fittingslere örnekler Resim 4.8: Pirinç fittingslere örnekler Resim 4.8 de pirinç ara bağlantı parçaları (fittingsler) görülmektedir. a.vidalı somun (erkek-diģi) b.havģalı kısa somun c.nipel 40

47 UYGULAMA FAALĠYETĠ UYGULAMA FAALĠYETĠ Bakır ve alüminyum borulara havģa açınız. ĠĢlem Basamakları Öneriler Bakır ve alüminyum boruyu ölçüsünde keserek havģa açmak üzere hazırlayınız. Hazırladığınız boruyu havģa mengenesinde uygun yuvaya yerleģtirerek havģa açma kurallarına uygun Ģekilde sabitleyiniz. HavĢa açma konisini yağlayınız. HavĢa açma aparatını mengene üzerine oturtarak sabit konumda tutunuz. Aparatın kolunu çevirerek havģa açma iģlemini gerçekleģtiriniz. HavĢa aparatını sökerek oluģturduğunuz havģayı kontrol ediniz. Varsa hatalarınızın nedenlerini araģtırınız. Not: Aynı iģlemleri çift cidarlı havģa yapımı için özel aparat kullanarak gerçekleģtiriniz. Çift cidarlı havģa yapımında faaliyet içerisinde yer alan bilgilerden istifade edebilirsiniz. Eksene dik ve ölçüsünde kesmeye dikkat ediniz. Rayba ve fırça kullanarak borudaki çapak ve talaģları temizleyiniz. Borunun sıkı sabitlenmesi için çapına uygun yuvaya yerleģtiriniz. Standartları karģılayacak bir havģa için boruyu mengeneye uygun Ģekilde (h, h/3) sabitleyiniz. Düzgün bir havģa oluģturabilmeniz için havģa konisini yağlamalısınız. Bir damla mineral esaslı yağın (soğutma kompresörü yağı) yeterli olacağını unutmayınız. HavĢa aparatına bağlı havģa konisinin boru eksenini merkezlemesini sağlayınız. Merkezleme iģleminden sonra havģa aparatını kaydırmamalısınız. HavĢa aparatı kolunu çevirerek vida adımları sayesinde havģa konisiyle boruya baskı uygulayarak sıkıģtırınız. HavĢa oluģturmaya baģladığı anda aparatın kolunu ileri geri yaparak oluģacak havģayı bozulmadan koruyunuz. HavĢa konisine, borunun havģa yuvasına dayanmasından sonra yani havģa oluģtuktan sonra kuvvet uygulamayınız. OluĢturduğunuz havģayı aparattan çıkararak kontrol ediniz. HavĢayı bir rakorlu bağlantı parçası üzerinde deneyiniz. Çift cidarlı havģa için adaptörünü kullanmalısınız. Adaptör dayama yüzeyine boruyu yasladıktan sonra daha fazla vidalama kuvveti uygulamayınız. Açılan havģayı birleģtirilecek parça ile üzerinde deneyiniz. Boruda çatlak oluģturmamalısınız. Aksi hâlde nedenlerini araģtırınız. 41

48 KONTROL LĠSTESĠ Bu faaliyet kapsamında aģağıda listelenen davranıģlardan kazandığınız beceriler için Evet, kazanamadığınız beceriler için Hayır kutucuğuna (X) iģareti koyarak kendinizi değerlendiriniz. Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1 HavĢa açmada kullanacağınız araç gereci hazırladınız mı? 2 Ağızları ezilmiģ boruları havģa açma öncesi rayba ile düzelttiniz mi? 3 Seçtiğiniz bakır boru uzunluğu havģa açmaya uygun mu? 4 Boruyu uygun ölçüdeki mengene yuvasına yerleģtirdiniz mi? 5 Boruyu mengene tabla yüzeyinden havģa kenar yüksekliğinin h, h/3 kadar dıģarıda bırakabildiniz mi? 6 Boruyu, mengeneye doğru yerleģtirme iģleminden sonra sabitlediniz mi? 7 Aparata ve boru çapına uygun havģa konisini seçebildiniz mi? 8 HavĢa açma konisini havģa aparatına doğru Ģekilde ve fazla sıkmadan sabitleyebildiniz mi? 9 HavĢa açma konisini her iģlem öncesi az bir miktar yağlama yağı ile yağladınız mı? 10 HavĢa açma konisini boru eksenini merkezleyecek Ģekilde bağlayabildiniz mi? 11 Aparat çenelerinin mengeneyi tam kavramasını sağlayabildiniz mi? 12 HavĢa aparatını havģa açma iģinde doğru Ģekilde (havģa konisini boru merkezinde ileri geri hareket ettirerek) kullanabildiniz mi? 13 OluĢturduğunuz havģanın ölçülere uygunluğunu kontrol ettiniz mi? 14 Açtığınız havģayı çapı uygun ara bağlantı parçası ile kontrol ettiniz mi? 15 Özel adaptör kullanarak çift cidarlı havģa oluģturabildiniz mi? DEĞERLENDĠRME Değerlendirme sonunda Hayır Ģeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız Evet ise Ölçme ve Değerlendirme ye geçiniz. 42

49 ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME ÖLÇME VE DEĞERLENDĠRME 1. AĢağıdakilerden hangisi bakır ve alüminyum borulara havģa açmada kullanılan takımlardandır? A) HavĢa aparatı B) HavĢa konisi C) Çift cidarlı havģa açma adaptörü D) HavĢa mengenesi E) Hepsi 2. AĢağıdakilerden hangisi bakır borulara havģa açmada kullanılmayan iģlem basamağıdır? A) HavĢa konisinin yağlanması B) Boruyu mengeneye sabitleme C) Boru ağzının havģa açmadan önce rayba ile düzeltilmesi D) HavĢa konisinin boru eksenine havģa takımını kullanarak merkezleme E) HavĢa konisini, boru bloka dayandıktan sonra daha çok sıkmak 3. AĢağıdakilerden hangisi bakır borulara havģa açma iģinin gereğinden değildir? A) Bakır boruları rakorlu birleģtirmek B) Bakır boruları çözülebilir birleģtirmelere hazırlamak C) Bakır boru birleģtirmelerinde sızdırmazlığı sağlamak D) Aynı çaplı bakır boruları ara bağlantı parçası kullanarak birleģtirmek E) Aynı çaplı bakır boruları sert lehimleme öncesi montaja hazırlamak 4. AĢağıdakilerden hangisi havģa açmada yağlamanın amacını ifade etmektedir? A) Boruların rakorlu birleģtirmelerinde kaymalarını sağlamak B) Boru yüzeyinde oluģmuģ oksit tabakalarını temizlemek C) Boruları montaja hazırlamak D) Borulara havģa açma sırasında, havģa konisinin sürtünmesini azaltmak E) Borulara havģa açma sırasında, havģa konisinin soğumasını sağlamak 5. AĢağıdakilerden hangisi çift cidarlı havģa yapımında tek cidarlı havģaya göre özellikle kullanılır? A) HavĢa konisi B) HavĢa aparatı C) HavĢa adaptörü D) HavĢa mengenesi E) Hepsi 43

50 DEĞERLENDĠRME Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karģılaģtırınız. YanlıĢ cevap verdiğiniz ya da cevap verirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız. Cevaplarınızın tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz. 44

51 ÖĞRENME FAALĠYETĠ 5 AMAÇ ÖĞRENME FAALĠYETĠ 5 Gerekli ortam sağlandığında kurallara uygun olarak bakır ve alüminyum boruları, standartlara uygun bir Ģekilde bükme aparatlarıyla çeģitli açılarda bükebileceksiniz. ARAġTIRMA Soğutma ve ısıtma uygulamalarında oldukça sık kullanılan bakır boruların Ģekillendirilmesi iģleminde birçok araç ve takım kullanılmaktadır. Uygulamanın sağladığı avantaj ve dezavantajları araģtırınız. Ġnternet ortamından faydalanabilirsiniz. AraĢtırmanızı soğutma ve ısıtma konusunda deneyimli servislerde yapınız. Edindiğiniz bilgi ve beceriyi atölye ortamında arkadaģlarınızla paylaģınız. 5. BORULARI BÜKME Küçük ölçülerde yumuģak çekilmiģ ve sert boruların kullanıldığı yerlerde çoğu zaman, boruyu uygulamanın özelliğine göre basitçe bükmek, eğmek daha rahat ve ekonomiktir. Bu bükme ve atlamalar fittings kullanımını azaltmaktadır. Kullanılan her fittings malzemesi ayrı bir maliyet ve sistemde daha fazla basınç düģümü demektir. Uygun aletlerle yapılacak bükme iģlemi ile fittings malzemelerine gerek kalmayacaktır Bakır Boruların ġekillendirilmesinde Kullanılan Araçlar Bükme iģlemi için özel aletler geliģtirilmiģtir. Pratikte bir borunun bükülebileceği en küçük yarıçap, boru dıģ çapının yaklaģık beģ katı kadardır Boru Bükme Yayları Resim 5.1: ÇeĢitli çaplarda yayģar Borunun bükülürken ezilmesini önlemek için kullanılan basit araçlardır. DeğiĢik çap ve ölçülerde üretilirler. Bükme iģlemi, borunun yay içine ya da yayın boru içine sokulmasıyla yapılır. Hassas bir bükümün arandığı yerlerde pek tercih edilmezler. Resim 45

52 5.1 de bakır ve alüminyum boruların bükülmesinde kullanılan boru bükme yayları görülmektedir Manivela Tipi Bakır Boru Bükme Aletleri Resim 5.2: Manivela tipi bakır boru bükme apartı YumuĢak ve sert çekilmiģ küçük çaplı boruların kullanıldığı yerlerde çoğu zaman hazır ara bağlantı parçaları kullanmak yerine, boruyu uygulamanın özelliğine göre eğmek, bükmek hem daha rahat hem de daha ekonomiktir. Bu iģlem elle yapılabilse bile sağlıklı, ölçüsünde bir bükme elde etmek oldukça zor ve zaman alıcıdır. Boru eğmenin en hassas ve güvenli yolu, alet kullanılmasıdır. Bu iģ için geliģtirilmiģ birçok bükme aleti, takımı ve makinesi vardır. Bir servis elemanı için çoğu kez, birkaç ölçüde bükme yapabilen manivela tipi boru bükme aleti yeterli olacaktır. DeğiĢik ölçülerde yapılmıģ bükme aletleriyle 1 / 4, 5 / 16, 3 / 8, 1 / 2, 5 / 8, 3 / 4 ve 6, 8, 10, 12, 15 mm dıģ çap ölçülerindeki borular çeģitli açılarda bükülebilir. Bazı tipleri 2 veya 3 farklı çaptaki boruları bükme yapacak Ģekilde tasarlanmıģtır. Resim 5.2 de manivela tipi bakır boru bükme aleti, Resim 5.3 te de bu aletin kullanımı görülmektedir. Bu alet hem yumuģak hem de sert çekilmiģ boruları büker. DeğiĢik çaplardaki Ģekil verme tekerlekleri ve kalıpları ile hassas ölçülerde, 180º kadar her açıda bükme yapılabilir. Resim 5.3: Manivela tipi apartla bakır boru bükümü Resim 5.4 te bükme, eğme uygulamasına ait örnekler verilmiģtir. Boruların bükülebileceği minimum bir bükme çapı vardır. Bu çap borunun imalat sırasındaki Ģekillendirilme özelliği (yumuģak ya da sert çekilmesi) ile boru çapı ölçüsüne bağlı olarak değiģir. 46

53 Resim 5.4: Manivela ile bükülmüģ bakır borulara örnekler Tablo 5.1 de soğutma devrelerinde çok kullanılan tüp-tip bakır borulara ait mekanik olarak minimum bükülebilecekleri yarıçap ölçüleri verilmiģtir. Standart ölçü ĠĢlenme durumlarına Min. bükme çapı Bakır boru sınıfı (inç) göre (inç) mm ¼ K,L YumuĢak çekilmiģ ¾ 19,0 3 / 8 K,L YumuĢak çekilmiģ 1 ½ 38,1 K,L,M Sert çekilmiģ 1 ¾ 44,5 ½ K,L YumuĢak çekilmiģ 2 ¼ 57,2 K,L,M Sert çekilmiģ 2 ½ 63,5 ¾ K,L YumuĢak çekilmiģ 3 76,2 K,L Sert çekilmiģ 3 76,2 1 K,L YumuĢak çekilmiģ 4 101,6 Tablo 5.1: Bakır boruların mekanik olarak bükülebileceği minimum yarıçap ölçüleri Bakır ve alüminyum boru bükme aparatları, çeģitli çap ve boyutlardadır (Resim 5.5). Bükme aparatı, boru çapına ve çalıģma Ģartlarına uygun seçilmelidir. Aparatlar hareketli iki koldan oluģur. Birinci kol üzerinde, bükme açılarını gösteren dereceler ve borunun büküm içine oturtulduğu boru çapına uygun kanal vardır. Ġkinci kolda ise büküm ölçülerinin yer aldığı diğer ölçüler bulunur. 47

54 Resim 5.5: ÇeĢitli bakır boru bükme aparatları 5.2. Bakır ve Alüminyum Boruyu Bükmek Bükme iģlemi esnasında bakır ve alüminyum boruda oluģacak sürtünme kuvvetini ve neticesindeki aģınmayı önlemek amacıyla bükme aparatı kanalları kompresör yağı ile yağlanır (Resim 5.6). Böylece boruda bir ezilme, daralma ve kırılma olmaz mm Çapa Kadar Bakır ve Alüminyum Boruyu Bükmek Ölçüye göre markalanan boru, ölçülü kısım solda kalacak Ģekilde bükme aparatına yerleģtirilir. ĠĢ parçası uçtan eksene bükülecekse markalanan iģaret, üst kısımda bulunan bölüntü L çizgisi ile çakıģtırılır (Resim 5.7). Üst kısımdaki 0 (sıfır) çizgisi 90º bölüntüsü ile çakıģana kadar kolları çevirmek suretiyle bükülür. Bükme iģleminden sonra kol geri çevrilerek iģ parçası bükme aparatından çıkarılır. 48

55 Resim 5.7: ĠĢ parçasının bükme aparatına yerleģtirilmesi ve bükülmesi Resim 5.8: BükülmüĢ parçalardan örnekler Bükme Yayı Kullanarak Bakır ve Alüminyum Boruyu Bükmek Resim 5.9: Bakır borunun bükme yayı ile bükülmesi Bükme yayı; borunun bükülürken ezilmesini, deformasyona uğramasını önlemek için borunun içine sokulmak veya genelde kullanılan boruyu yayın içine sokmak üzere imal edilmiģtir. Bükme yayının iç çapı, bakır veya alüminyum boru dıģ çapı kadardır. Bükme yayının bir ucu bakır veya alüminyum boruya rahat geçebilmesi için geniģletilmiģtir. Bükme yayı seçiminde bakır veya alüminyum borunun dıģ çapı dikkate alınmalı ve uygun çapta bükme yayı seçilmelidir. Aksi hâlde bükme iģlemi esnasında bakır veya alüminyum boruda deformasyon meydana gelir. Bükme yayı boruya geçirilir ve el kuvvetiyle bükme iģlemi 49

56 gerçekleģtirilir (Resim 5.9). Bükme açısı el ve göz koordinasyonu ile ayarlanır. Bükme iģlemi sonunda bükme yayı, bakır borudan çıkarılır mm Çapa Kadar Bakır ve Alüminyum Boruyu Bükmek Resim 5.10: Büyük çaplı bakır boruyu bükme apartında bükme Büyük çaptaki bakır veya alüminyum boruyu bükmek için tasarlanmıģ çeģitli bükme aparatları mevcuttur. ÇalıĢma yeri imkânlarına göre bükme aparatı, yerde veya bir mengene yardımıyla kullanılabilir. Bakır veya alüminyum borular 180º açıya kadar bükülebilir. Markalanan boru çapına uygun bükme takımları monte edilir. Bakır boru, uçtan eksene bükülecek ölçü bükme aparatının sağ tarafına gelecek Ģekilde takılır (Resim 5.7) ve (ġekil 5.1). Bükme kollarını çevirmek suretiyle hareketli makara üzerindeki 90º açı sabit kısımdaki çizgiye gelinceye kadar bükülür, bükme iģlemi tamamlanınca iģ parçası bükme aparatından çıkarılır. ġekil 5.1: Bükme aparatı kısımları ve bükme tekniği 50