DARÜLFÜNUN-I ŞAHANE DE KAYIT, ÜCRET VE İMTİHANLAR İLE İLGİLİ HUSUSLAR VE BAŞARILI ÖĞRENCİLERİN ÖDÜLLENDİRİLMESİ

Transkript

1 Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi Sayı 29, Sayfa , 2010 DARÜLFÜNUN-I ŞAHANE DE KAYIT, ÜCRET VE İMTİHANLAR İLE İLGİLİ HUSUSLAR VE BAŞARILI ÖĞRENCİLERİN ÖDÜLLENDİRİLMESİ Seyit TAŞER Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi İlköğretim Sosyal Bilgiler Öğretmenliği ABD. ÖZET Darülfünun-ı Şahane, Sultan II. Abdülhamit zamanında, 1 Ağustos 1900 tarihinde açılan ve üniversite seviyesinde bir kurumdur. Cumhuriyet öncesinde, modern anlamda yalnız bu kurum ile üniversite eğitimi verilmiştir yılları arasında, İstanbul Darülfünunu adıyla bilinen ve 1933 te İstanbul Üniversitesi olarak isimlendirilen bu ilk üniversitede, günümüzde de eğitim ve öğretime devam edilmektedir. Darülfünun-ı Şahane nin kuruluşuna ait talimatname 1900 senesinde yayınlanmıştır. Bu talimatnamede üniversitenin çeşitli meselelerine ait hükümler yer almaktadır yılına kadar geçen sürede darülfünunun tüzük ve yönetmeliklerinde farklı tarihlerde değişiklikler yapılmıştır. Bu değişiklikler başta özerklik olmak üzere, üniversite ve fakülte idaresi, öğrenci kabulü, imtihan ve disiplinle ilgili hususlarda gerçekleşmiştir. Geçmişte, üniversiteye girmek için neler gerektiğine dair ve sınavların nasıl düzenlendiğine ilişkin konular merak konusudur. Bu konularla ilgili maddeler, 1900 senesinde hazırlanan darülfünun kuruluş nizamnamesinde, 1912 de İstanbul Darülfünunu Talimatnamesi nde, 1919 da Darülfünun Nizamnamesi nde ve 1924 te yayınlanan yönetmelikte yer almaktadır. Aynı zamanda, devlet arşivi belgelerinden, yükseköğretimden dereceyle mezun olanların ödüllendirildikleri anlaşılmaktadır. Anahtar Kelimeler: Darülfünun, Kayıt, Sınav, Ödül

2 Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi Sayı 29, Sayfa , 2010 UNIVERSITY TUITIONS, RULES AND REGULATIONS ABOUT EXAMS AND AWORDING THE STUDENTS IN DARULFUNUN-I ŞAHANE, ISTANBUL UNIVERSITY Seyit Taşer Selcuk University,Ahmet Keleşoğlu Education Faculty, Departmant Of Social Studies Teacher Training ABSTRACT Darulfunun-ı Şahane, Istanbul University, has been established by Sultan Abdulhamit II, in August 1, This University is one and only one that uninterruptedly continued its duty even before the establishment of the Modern Turkish Republic. The said university has been called as Istanbul Darulfununu between The name of the university has been changed as İstanbul University in 1933 and still continues its activities as an university from the very begining upto date. The law regarding the establishment of Darulfunun-ı Shane has been sealed and issued in The rules and orders regarding with the various subject of the university has been taken place in this law. There have been several changes and modernisations in different dates in the laws and orders of Darulfunun upto These modernisations included the freedom of the university, some new rules about the administrative structure of University and faculties, registration of the new comer students, exams and disciplinary actions. Beside the entrance exams end necessary documents beside, how the exams practices have been wondered in the past. The related articles have been taken place in the establishment law of Darulfunun in 1900, again the law regarding Istanbul Darulfununu in 1912, also Darulfunun Nizamnamesi, the law of Darulfunun, in 1919, and the law issued in Also we understand from the official documents have been sealed in National Archives that successfull students in the University hane been awarded. Key Words: Darulfunun, Tuitions, Exam, Award

3 Darülfünun-ı Şahane de Kayıt, Ücret ve İmtihanlar 359 GİRİŞ Darülfünun fen evi olarak karşılık bulmaktadır. Fen kelimesi ise bilim manasına gelmektedir. (Parlatır, 2006). Buradan, Darülfünunun terimsel karşılığının bilim evi olduğu söylenebilir. Darülfünun tüzüğü, yönetmeliği, şubeleri, öğretim elemanları, öğrencileri ve idarecileri olan bir kurumdur. Darülfünun Edebiyat, İlahiyat, Hukuk gibi fakültelere sahip olması nedeniyle, aslında bir üniversitedir. Bunun dışında, geçmişte fakülte yerine şube, öğretim elemanları yerine müderris veya muallim, araştırma görevlisi yerine muid, öğrenci yerine danişmend ve talebe gibi unvanlar kullanılmakta idi. Nizamname ve talimatnamenin ise günümüzde tüzük ve yönetmeliği karşıladığı bilinmektedir te kurulan Geçici Maarif Meclisi nde, Darülfünun açılması düşünülmüştür. Yapılacak darülfünun binasının inşa çalışmalarının gecikmesi nedeniyle, ancak 1863 te darülfünun da dersler halka açık olarak yapılmaya başlanmış, darülfünun iki sene aradan sonra öğrenci mezun vermeden kapanmıştır. 1 Eylül 1869 da Maarif-i Umumiye Nizamnamesi yayınlanmıştır. (Nafi, 1338). Burada, Darülfünun-ı Osmanî adıyla bir üniversitenin açılması uygun görülmüştür. Yüz doksan sekiz maddeden oluşan Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin, elli maddelik kısmı darülfünun a ayrılmıştır. Bu ikinci girişim de kısa süreli olmuştur. Zira Darülfünun-ı Osmanî de eğitim öğretim iki yıl kadar devam etmiş, sonrasında okul kapanmıştır. Bunun sebebini, o günün koşulları altında değerlendirmek ve dönemin düşünce yapısıyla ilişkilendirmek mümkündür. Osmanlı Devleti XIX. yy. da Avrupa dan etkilenmiş ve yenileşme sürecine girmişti ve bu süreçte yeniliklere farklı bakış açıları olabilmekteydi. Bunun yanında maddi imkânların da sınırlı olması, yapılan yeniliklerin kalıcı olmasını engellemiştir. Osmanlı Devleti eğitim yapısında XIX. yüzyılın başlarında medrese yanında mekteplerin de yer aldığı görülür. II. Mahmut 1838 de Mekteb-i Maarif-i Adliye adıyla ilk defa rüşdiye seviyesinde okul açmıştır senesinde idari kademede görev alacakların yetiştirilmesi amacıyla Mekteb-i Mülkiye kurulmuştur. (Ergin, 1977). Mektep tarzındaki bu tür okulların sayısı giderek artmış, 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi nde idadi ve sultanilere yer verilmiştir de Galatasaray Sultanisi açılmıştır. (Ergin, 1977). Fransız eğitim sisteminden etkilenilerek açılan Sultaniler, lise seviyesinde kurumlar olup, Fransız eğitiminden etkilenilmiştir. Bu dönemde Fransız eğitimci Victor Durey in önerileri dikkate alınmıştır.

4 360 S. Taşer Üçüncü defa olarak, Darülfünun-ı Sultani adıyla üniversite, Galatasaray Sultanisi içinde 1874 senesinde açılmış (Çetin, 1997) ve bu okul, geçmişteki örneklerinden farklı olarak mezun verebilmiştir. Okul, yedi sene eğitime devam etmiş, 1881 de kapanmıştır. (Başar, 1946). Bundan sonra yaklaşık yirmi üç sene üniversitesiz bir dönem olmuştur. Yirmi üç sene sonra kurulan üniversitenin ise temeli daha sağlam olmuş ve değişen tüzük ve yönetmelikler olmasına rağmen üniversite günümüze kadar ulaşabilmiştir da bilindiği üzere Osmanlı Devleti nin otuz dördüncü padişahı, Sultan II. Abdülhamit, 13 Nisan 1909 da yaşanan ve 31 Mart vakası olarak adlandırılan olaydan sorumlu tutularak tahttan indirilmiş ve yerine Sultan V. Mehmet Reşat geçmiştir. Bu dönemde 1889 da kurulan İttihat ve Terakki Cemiyeti nin idari sahada etkili olduğu görülmektedir (Karal, 1945; Tunaya, 1952) te Babıâli Baskını ile İttihat ve Terakki iktidara el koymuş ve Mahmut Şevket Paşa yı sadrazam yapmıştır. Buraya kadar bahsettiğimiz idari yapıdaki değişiklikleri eğitimle ilişkilendirmek mümkündür. Zira eğitim, siyasi iradeden etkilenebilmektedir. Sultan II. Abdülhamit devri eğitim sistemi ile, II. Meşrutiyet dönemi eğitim yapısının benzer özellikler taşımadığı görülür. Darülfunun-ı Şahane de yapılan değişikliklerin ilki 1912 senesindedir. II. Meşrutiyet devrinde eğitimle ilgili farklılaşan görüşler sonrasında ilk olarak, Darülfünun-ı Şahane nin ismi, İstanbul Darülfünunu olarak değiştirilir. Daha sonra 1919 ve 1924 de Darülfünun a tüzel kişilik ile idari ve mali özerklik verilmesi karara bağlanır. ARAŞTIRMANIN AMACI Darülfünun bilindiği üzere üniversite seviyesinde bir eğitim kurumudur. Bu kurumdan hareketle, Osmanlı Devleti yüksek öğretimi hakkında genel bir kanaat edinilebilir. Günümüzde dahi her sene üniversiteye giriş sisteminde değişiklik yapılması gündeme gelmektedir. Ayrıca üniversitelerin sınav yönetmeliklerinde de çeşitli değişiklikler yapılmaktadır. Geçmişte üniversiteye giriş, kayıt ve imtihanlarla ilgili olarak uygulanan sistemle ilgili olarak, bilgi edinebilmek için hazırlanan tüzük ve yönetmeliklere bakmak gerekmektedir senesinde hazırlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi nde Darülfünun ile ilgili bölümde konumuzla ilgili maddeler yer almaktadır da eğitimin tüm kademelerini ilgilendiren Maarif-i Umumiye Nizamnamesi yayınlanmıştır. Nizamname eğitimi, ilk, orta ve yüksek öğretim olarak kademelendirmiştir. İlköğretimin zorunlu olduğunu belirten nizamname, her mahallede bir sıbyan okulu açılması gerekliliğini de vurgulamıştır. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi nde yetmiş dokuz ve yüz yirmi sekizinci maddeler arasında darülfünun a yer verilmiştir. Elli maddelik kısımda öncelikle

5 Darülfünun-ı Şahane de Kayıt, Ücret ve İmtihanlar 361 yeni açılacak üniversitenin adı Darülfünun-ı Osmanî olarak belirtilmiştir. Darülfünun-ı Osmanî, 1900 yılında açılan Darülfünun-ı Şahane ye bir temel oluşturduğu için kısa da olsa buradaki sistemi belirtmek gerekecektir. Nizamnameye göre fen, edebiyat ve hukuk şubeleri bulunan üniversitede eğitim süresi üç yıldır. Üniversiteye başvurmak isteyen öğrenci, gerekli şartları sağladıktan sonra, her şubeden bir muallim alınarak oluşturulan mümeyyiz heyeti huzurunda, Osmanlıca, genel tarih, coğrafya, hesap, hendese (geometri) ve cebir ile fizik ve mantıktan sınav olmaktadır. Sınavı kazanan öğrenci yarım lira vererek kayıt defterine kaydolmaktadır. Öğrenci her üç ayda bir kayıt yenilemektedir ve derslere devam ettiğini tasdik eden belgeyi muallimlerine göstermesi gerekmektedir (Nafi, 1338) Günümüzdeki ders geçme sisteminin bir benzeri Darülfünun-ı Osmanî de de görülmektedir. Bu da birinci sınıf derslerini başaramayan öğrencilerin üçüncü sınıfa; ikinci sınıf derslerini tamamlayamayan öğrencinin dördüncü sınıfa devam edememesi ile ilgilidir. Darülfünun da buna yakın bir sistem uygulanmaktadır. Nizamnamenin 102. maddesinde Talebe her sene sonunda elinde dört kıta kayıt pusulası bulunduğu halde mensup olduğu şubeden sene-i merkume zarfında tedris olunan derslerden sınav olunacak ve birinci imtihanı vermeyince beşinci kayıt pusulasını alamayacak. Yine ikinci sınavı veremeyince dokuzuncu kayıt pusulasını isteyemeyecektir. Bu dersleri mezun olana kadar vermesi gerekmektedir. Öğrenci üç sene sonunda okuduğu derslerin hepsinden ve son sene gördüğü derslerden sınava tabi tutulmaktadır. Bunun dışında öğrenci herhangi bir konu hakkında kompozisyon sınavına tabi tutulmaktadır (Nafi (1338, s. 390) ifadeleri yer alır. SINIRLILIKLAR Bu çalışma, Darülfünun-ı Şahane nin kuruluşundan (1900), 1933 te Üniversite Reformu yapılması sonrasında, İstanbul Üniversitesi nin kurulmasına kadar geçen yaklaşık çeyrek asırlık bir dönem incelenmiştir. YÖNTEM Bu çalışmada nitel araştırma, doküman inceleme yöntemi ile içerik analizi yapılmıştır. Nitel araştırma içerisinde doküman inceleme yöntemi de bulunmaktadır. Bu çalışmada nizamname ve talimatname maddeleri analizi edilmiştir. (Yıldırım ve Şimşek, 2005: ). Çalışmamızda, öncelikle arşiv belgelerinden istifade edilmiş, konu ile ilgili tüzük ve yönetmelikler incelenmiştir. Ayrıca sözlük, telif ve tetkik eserler ile makale ve tezlere bakılmıştır. BULGULAR VE YORUM Darülfünun-ı Şahane nin, kuruluşundan Üniversite Reformu sonrası İstanbul Üniversitesi açılana kadar, belli bir düzen ve disiplin içerisinde işlediği tüzük ve

6 362 S. Taşer yönetmeliklerden anlaşılmaktadır. Öğrencilerin üniversiteye girişlerinin fakülteler arası farklılıklar göstermesine karşılık, talep durumuna göre giriş sınavlarının yapıldığı görülmüştür. Öğrenci sayısı fakültelerde belli oranda tutulmuştur. Kayıt sırasında, kayıt yenilemede ve sınavlar esnasında öğrencilerin verecekleri ücretler belirlenmiştir. Tüzük ve yönetmeliklerde zaman içerisinde bazı değişikliklere gidilmiştir. DARÜLFÜNUN-I ŞAHANE KURULUŞ NİZAMNAMESİ NE GÖRE KAYIT, KABUL VE İMTİHANLAR Darülfünun-ı Şahane nin 1 Ağustos 1900 tarihindeki kuruluş nizamnamesi toplam 27 maddedir. Nizamnamede Darülfünuna giriş için gerekenler, kayıt ve ücretler ile imtihanlar hakkında 14 madde yer almaktadır. Dolayısıyla yönetmeliğin önemli kısmının bu konulara ayrıldığı söylenilebilir. Yönetmelik bölümler halinde düzenlenmiştir. Dokuz ve yirminci maddeler arası Şerait-i Duhul ve Kabul başlıklı bölümdür. Darülfünuna girişte öğrencilerden neler istendiğine dair maddeler bu bölümde yer almaktadır. Konumuzla ilgili nizamnamenin dokuzuncu maddesinde, darülfünunun herhangi bir şubesine girmek isteyen öğrenci için yaş sınırı belirtilmiştir. Buna göre 18 yaş üstü, sağlıklı ve sabıkasız öğrenciler üniversiteye kabul edilmektedir. (B.O.A., 1325). Mektebi Sultani, Ticaret ve Darüşşafaka ile İstanbul ve vilayetlerde bulunan idadi mekteplerinden diploması olan öğrenciler üniversitede okuyabileceklerdir. Bunun dışında bu mekteplerden mezun olmayanlar sınavla alınmaktadır. Ulum-ı Aliye-i Diniye yani İlahiyat şubesi öğrencilerini sınavla kabul etmektedir. İkinci maddede darülfünun fakültelerine yer verilmiştir. Buna göre, Ulum-ı Aliye-i Diniye, Ulum-ı Riyaziye ve Tabiiye (Fen Fak) ve Edebiyat Şubeleri darülfünunun fakültelerinden sayılmaktadır. Dokuzuncu maddede, ayrıca bir hususun daha belirtildiğini görürüz. Başvuruların sayısı, şubelere alınacak öğrenciden fazla olması durumunda müsabaka imtihanının, başvuran öğrenciler arasında yapılması kararlaştırılmıştır. Onuncu madde, mekteb-i mülkiye, hukuk ve tıbbiye ile darülmuallimin-i âliye mezunlarının Darülfünunda istedikleri şubeye girebilmelerine yer verir. (B.O.A.,1325). Diğer bir maddede şubelere alınacak öğrenci sayıları belirtilmiştir. Buna göre Ulum-ı Diniye şubesi 30, diğer şubeler ise 25 er öğrenci kabul edecektir. On üçüncü maddede darülfünuna kayıt olacak öğrencilerin getirmeleri gereken evraklardan bahsedilmiştir. Bunlar arasında tercüme-i hal evrakları, mezun oldukları okulun diploma sureti ve ilmuhabere yer almaktadır. Kaydolan öğrenci ile ilgili bilgiler defter-i mahsusaya yazılmaktadır. Darülfünunun kuruluş nizamnamesinde öğrencilerin kayıt sonrasında, her üç ayda kayıtlarını yenilemeleri gerektiğine ilişkin hüküm bulunmaktadır. Bunun dışında kayd olan öğrenci yarım lira ücret öderken, her üç ayda bir kayıt yenileyen öğrenci bir (rub ) lira vermek durumundadır. Fakat kayıtın ardından ilk üç ay sonrasında rub ¼ yerine kullanılır. Çeyrek, anlamına gelir. (S.T.)

7 Darülfünun-ı Şahane de Kayıt, Ücret ve İmtihanlar 363 ücret alınmayıp, daha sonraki üç aylık süreler müddetince ücret alınmaktadır. Ücretini ödemeyenin kaydı yapılmamaktadır. Okuldan ayrılmak isteyen öğrenci ise tasdikname ücreti olarak yarım lira vermektedir. (B.O.A. 1325) Darülfünunda okuyan öğrencilerden kayıt ve kayıt yenileme dışında, imtihanlar esnasında da ücret talep edilmektedir. Sınav öncesi yarım lira ücret ödeyen öğrenci, mezuniyet rûusu almak için de iki lira vermek durumundadır. Ücretini ödemeyenler imtihana girememekte ve mezuniyet rûusu alamamaktadırlar. Nizamnamede yer alan diğer bir bölüm ise mezuniyet imtihanı hakkındadır. Öğrenci mezun olmadan önce son sene gördüğü derslerden sınava girmektedir. İkinci olarak da bulunduğu şubenin tüm derslerinden ayrıca sınava tabi olmaktadır. Sınav şifahi yani sözlü yapılmaktadır. Bunların dışında öğrenci okuduğu derslerle ilgili olarak bir şeyler tesvid (yazacak) edecektir. Yirmi ikinci madde imtihanlardan başarılı olan öğrencilerle ilgilidir. Mezuniyet rûusu darülfünunca ve maarif-i umumiye nezaretinden yapılacak işaret gereğince verilmektedir (B.O.A. 1325). İSTANBUL DARÜLFÜNUNU TALİMATNAMESİ (1912) SONRASINDA ÜNİVERSİTEYE GİRİŞ KAYIT, ÜCRET VE İMTİHANLAR İstanbul Darülfünunu Talimatnamesi 1912 yılına aittir. 65 maddelik talimatnamenin bölümleri çeşitli başlıklar altında sunulmuştur. İlk bölüm darülfünunun ilmi teşkilatı ile ilgilidir. Kuruluş nizamnamesinde üç şubeden oluştuğu belirtilen darülfünunun bu talimatnamede beş şubesi olduğu görülmektedir. Şeriyye, edebiyat ve fen şubelerinin yanı sıra hukuk ve tıp fakültelerinin de eklendiği görülür. Darülfünuna kayıt ve kabulle ilgili bölüm üçüncü maddeden itibaren başlamaktadır. Bu maddede darülfünun şubelerine mülazamat rûusunu hak edenlerin girebilecekleri belirtilmiştir. Bunun yanında sultani ve yedi senelik idadilerle, mekatib-i idadiye-i askeriye derecesine sahip olanlar ve hükümetçe tasdik olunan özel ve yabancı okullardan diploması olanlar belirtilen derslerden sınava girmek suretiyle darülfünuna kabul olunmaktadır. Ulum-ı şeriye şubesine girecek olanlar ise ayrıca bir sınava tabi tutulmaktadır. Bu şubeye girişte ulum-ı diniye ve arabîye ile hesap bilmek gerekmektedir. (Maarif-i Umumiye Nezareti, Talimatname, 1329). Ulum-ı hukukiye, tıbbiye ve fünun şubelerine giriş için; ulum-ı riyaziye (matematik bilimleri), ulum-ı tabiiye ve Türkçe ile (Gayr-i Müslim tebaanın ise anlayacak derecede Türkçe bilmesi lazımdır). Fransızca veya diğer bir yabancı rûus- medrese tahsilini bitirip mülazım olanlardan imtihanda başarılı olanlara verilen addır. M.Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, clt:3, MEB., İstanbul, 1993; Bir başka deyişle Osmanlı eğitim sisteminde mezun olanların girdikleri bir sınav vardır ve bu sınavı verenler mezuniyet rûusu alabilmektedir.

8 364 S. Taşer dil bilmek gerekmektedir. Ulum-ı edebiye şubesine girişte, tarih, coğrafya, ulumı tabiiye, Arabî veya Farisi lisanlardan birinden, Fransızca veya başka bir yabancı lisandan soru sorulmaktadır. Darülfünun şubeleri mezuniyeti veya rûusu olanlarla mekatib-i âliye mezunları, askerliklerini yapmış olmaları şartıyla istedikleri şubeye kabul olunabilmektedir. Darülfünun şubelerine 16 yaşını tamamlamış olmayanlar girememektedir. Darülfünun şubelerinin kabul imtihanları geçen sene derslerinin son bulduğu zaman ilan edilmektedir. Darülfünuna kayıt olmak isteyenler 25 gün içerisinde şube idarelerine müracaat ederek isimlerini kaydetmektedirler. Öğrenci adaylarının kayd için birer varaka almaları gerekmektedir. Buna diğer evraklarını da ekleyerek öğrenciler idareye teslim etmek durumundadırlar (MUN.,1329). Bu evraklar içerisinde nüfus tezkeresi, iki nüsha mukavvaya yapışmış fotoğraf, mekteb şahadetnamesi, ikametgâh ve ilmühaberi yer almaktadır. Müracaatların süresi içerisinde yapılması gerekmektedir. Yedinci maddede kabul imtihanın şekline dair bazı hususlara değinmektedir. Buna göre sınavlar yazılı ve bazı derslerden sözlü olarak yapılmaktadır. Bu sınavların 15 gün devam ettiği belirtilmektedir. Sınav sonrasında başarılı olan ve olmayanların isimleri ilan edilmektedir. Bir dersten dahi başarısız olanların müracaatları reddedilebilmektedir. Daha sonraki senelerde tekrar başvuru yapılabilmektedir. Başarılı olan öğrenciler kayıt olurken ücret ödemektedirler. Kayıt olan öğrenciler birer hüviyet evrakı almaları gerekmektedir. Bunun yanı sıra mahalle meclisinden durumuna ilişkin fakir kâğıdı alanlar kayıt ücreti yatırmayabilmektedir. Darülfünunda ayrıca dinleyici olarak da dersler takip edilebilmektedir. Nüfus tezkeresi ve ilmühaberi bunun için yeteridir. Bunların da süresi içerisinde müracaat etmeleri gerekmektedir. Fakat dershanelerin durumuna göre öğrenci sayısı sınırlandırılmıştır. Dinleyici statüsündeki öğrenciler de normal talebe gibi ücret ödemektedir. Bunlar, asli öğrencilerden farklı olarak öğrencilik haklarından faydalanamamaktadırlar (MUN.,1329). Darülfünunun şubelerinde dersler takım halinde gruplandırılmıştır ve bu şekilde öğretilmektedir. Şubesine ait takım halindeki bu derslerin hepsini veren öğrenciler daha sonra imtihana tabi tutulmaktadırlar. Bunları tamamlayan öğrenciye mezuniyet verilmektedir. On dokuz ve yirmi beşinci maddeler arasında tedris ücretine ilişkin maddelere yer verilmiştir. Fakir öğrencilerden kayıt ücreti gibi, şahadetname ve tasdikname ücreti de alınmamaktadır. Öğretim ücreti her üç ayda bir eylül ve aralık ile mart ve haziran aylarında alınmaktadır. Öğretim ücretini zamanında ödemeyen öğrenciler, diğer taksit zamanına kadar öğrencilik haklarından yararlanamayacaklardır. Diğer taksitleri zamanında ödediği takdirde tekrar öğrencilik haklarından yararlanabilirler. İki sene ücret vermeyen öğrencinin kaydı silinir. Tekrar kaydolmak isterse bir sene beklemesi gerekmektedir. Fakat öğrenciye bu hak yalnız bir kere verilir. Ücret vermeyen talebe de kaydını yenilemek durumundadır(mun.,1329). 25. maddede kayıt ve imtihan ücretleri belirtilmiştir. Kayıt ücreti yarım lira, kayıt yenileme çeyrek lira, şahadetname (diploma) harcı iki lira, tasdikname

9 Darülfünun-ı Şahane de Kayıt, Ücret ve İmtihanlar 365 harcı yarım lira, imtihan harcı da yarım liradır. Darülfünunun iki şubesinde birden okumak yasaklanmıştır. Fakat nâkili kayıt serbesttir. Bu da ders senesi sonunda yapılabilir. Bir defaya mahsus ve gerekli şartları yerine getirenler nakil yaptırabilmektedirler. Avrupa resmi üniversitelerinde okuyan öğrenciler İstanbul Darülfünunu na aynı fakülte olmak kaydıyla geçiş yapabilmektedir (MUN.,1329) Talimatnamede 33. maddeden itibaren öğretim ve imtihanlarla ilgili bölüme yer verilmiştir. Darülfünunda dersler iki döneme ayrılmaktadır. Yaz ve kış dönemleri vardır. Kış sömestiri Eylülde başlamaktadır, ocak ayına kadar devam etmektedir. Yaz dönemi de şubat ayından haziran ayına kadar sürmektedir. Darülfünunda imtihanlar üç kısma ayrılmaktadır. Birincisi yaz dönemi sonunda ve haziran ayında yapılmaktadır. Diğeri kış sömestri başlangıcında, eylül ayında; son olarak da kış dönemi sonunda ocak ayında olmaktadır. Darülfünunda okutulacak dersler meclis-i müderrisinin teklifi ve darülfünun meclis-i umumisinin kabul ve onayı ile ilan olunmaktadır. Sınıf dersleri sınavları derslerin bitiminde düzenlenmektedir. Birinci sınıf derslerinden başarısız olan veya sınava girmeyenler üçüncü sınıf; ikinci sınıf derslerinden imtihanı veremeyenler de dördüncü sınıf derslerine devam edemezler. Sadece tıp fakültesinde öğrencilerin staj yapabilmesi için son sınıf derslerini başarmış olması gerekmektedir. (MUN.,1329). Tıp fakültesinden mezun olabilmek için dokuz ay staj yapılması gerekmektedir. Öğrencilerin bir dersten üç defa sınav olma hakkı vardır. Bunların sonunda başarısız olan öğrencinin kaydı silinir. Öğrencilerin derse devam etmeleri gerekmektedir. Her derste öğrenciye devam evrakı verilir. Öğrenci bu evrakı müderrise ve idareye imza ettirdikten sonra sınava girebilmektedir. Müderris de devam eden ve etmeyen öğrencileri kendisi veya muavini aracılığıyla incelemektedir. Öğrenci devam evrakını tanzim etmezse sınavlara alınmamaktadır. Sınav sonuçları rakam ve yazı ile belirtilmektedir. Kırk üçüncü maddede imtihanın şekli belirtilmiştir. Öğrenciye beş soru sorulmaktadır. Her soru iki puandır. İlk sınava gelmeyen öğrenci rapor alırsa ve geçerli sebebine dair belge getirebilirse mazereti kabul edilmektedir. (MUN.,1329). Her dersin sınavı o takım müderrislerinin katılımıyla gerçekleşmektedir. Takım oluşturmayan dersler için ayrıca mümeyyiz seçilmektedir. Müderrisin işi olduğu zaman yerine bir vekil tayin ederek sınavların yapılabilmektedir. Sınıf geçmek için her dersten beş numara almak şarttır. 53. maddede notların derecelerine yer verilmiştir. Buna göre, 9 ve 10 puan aliy-ül ala; 8, ali; 7 karib-i ali (yükseğe yakın); 5 ve 6 puan ise vasattır (MUN.,1329). Öğrenci yalnız kaldığı dersi tekrar etmektedir. Diğerlerini geçmiş ise bir üst sınıfa geçmiş sayılır. Ulum-ı şeriye, hukuk, edebiyat şubelerinin son sınıf imtihanını veren öğrencilere icazetname, rûus imtihanlarını da verenlere rûus verilmektedir. Tıp fakültesi dört rûus, fen ve diğer fakültelerde ise birer sınıf ve ikişer rûus sınavı olmaktadır. Rûusa dâhil olan derslerden üç puan almak gerekmektedir. Rûus sınavlarına iki defa girme hakkı tanınmaktadır. Rûus

10 366 S. Taşer sınavları herkese açık olarak yapılmaktadır. İzin alanlar dinleyici olarak katılabilmektedirler. Başarılı olanlar elli kuruş harç ile bir tasdikname alabilmektedirler(mun.,1329) SENESİNDE HAZIRLANAN NİZAMNAMEYE GÖRE DARÜLFÜNUN A GİRİŞ VE İMTİHANLAR Darülfünun için hazırlanan kuruluş nizamnamesi ve 1912 yılında yürürlüğe giren talimatname dışında, 1919 da bir tüzük daha yayınlanır. 11 Ekim 1919 da çıkan tüzük 56 maddeden oluşmaktadır. Konumuzla ilgili kayıt ücret ve imtihanlar konusuna nizamnamenin kırk dört ve elli birinci maddeleri arasında yer verilmiştir. Darülfünun nizamnamesine göre hukuk, tıp, fen ve edebiyat şubelerinde eğitim yürütülmektedir. Dersler dönemlik olarak düzenlenmiştir. Otuz üçüncü maddede fakülte idarecisinin mezuniyet ve rûus imtihanlarında bulunabileceği belirtilmiştir. Şubelere kayıt için resmi veya özel mektebi sultani mezuniyeti şartı aranmaktadır. Mekatib-i Aliye mezunları imtihansız kabul edilmektedir. Yabancı öğrenciler Müderris meclisinin bildirmesi ile darülfünun emininin izniyle kayıt olabilmektedirler. Şartları uymayarak darülfünuna giremeyenler ders müderrisi veya muallimin muvaffakatı üzerine derslere dinleyici olarak devam edebilmektedirler. Darülfünuna devam eden öğrenciden giriş ücreti olarak yarım ve üç ayda bir defa kayıt yenileme ücreti olarak bir rub Osmanlı lirası alınmaktadır. Ayrıca imtihandan önce yarım ve mezuniyet ile icazet rûuslarının verilmesinde ikişer Osmanlı Lirası alınmaktadır. Sınavlar her medresenin özel sistemiyle yürütülmektedir. Sınavlarda, en az iki mümeyyizin bulunması gerekmektedir (Özalp 1982) TE HAZIRLANAN TALİMATNAMEYE GÖRE DARÜLFÜNUN DA KAYIT VE İMTİHANLAR 1919 Nizamnamesine göre ilmi muhtariyet elde eden üniversite, 1924 senesinde yürürlüğe giren bu talimatname ile tüzel kişilik kazanmıştır (Akyüz, 2004). Darülfünun da 1924 yılında yayınlanan talimatname, 1919 da ki nizamnameyle içerik olarak yakın hususlar ihtiva etmektedir. Talimatname geçici maddelerle beraber toplam elli iki maddeden oluşmaktadır. İstanbul Üniversitesinin kuruluşuna kadar bu talimatname ile eğitim ve öğretime devam edilmiştir. Bu talimatnamede genel hükümler, heyet-i ilmiye, darülfünun ve fakültelerin idaresi gibi bölümler bulunmaktadır. Talimatnamenin kırk ve kırk yedinci maddeleri arasında kayıt, ücret ve imtihanlardan bahsedilmektedir. Talimatnameye göre, darülfünuna girişte, fakültelerden veya şubelerden birine dâhil olabilmek için resmî veya hususî liselerden mezun olmak şartı aranmaktadır. İlahiyat fakültesine girmek isteyenler, ayrıca Arapça ve Farsça derslerden imtihana tabi tutulmaktadır. Darülfünun fakültelerinden rûusu alanlar

11 Darülfünun-ı Şahane de Kayıt, Ücret ve İmtihanlar 367 ile yüksek mekteblerden mezun olanlar sınavsız kabul olunmaktadır. Yabancı öğrenciler, ait olduğu fakülte reisinin belirtmesi üzerine darülfünun emininin müsaadesiyle kayıt ve kabul olunmaktadır. Kabul şartlarına uyanlar fakülte reisinin muvaffakiyetini alarak derslere dinleyici olarak devam edebilmektedirler. Darülfünuna müdavim (devamlı) olarak kayıt olanlardan giriş olarak ve üç ayda bir defa kayıt yenileme ücreti olmak üzere bir rub lira, alınmaktadır. Kayıt ücreti müdavimlerin Darülfünuna girdikleri tarihten itibaren birinci üç ay için alınmamaktadır (Kanunlarımız, 1926) 45. maddeden itibaren sınavlarla ilgili konulara yer verilmiştir. Müdavimlerden her sınav döneminde imtihana girmeden önce yarım ve mezuniyet ve icazet rûuslarının elde edilmesinde ikişer lira alınmaktadır. İmtihanlar her fakülte usul ve talimatına uygun yapılmaktadır. Fakat sözlü imtihanlarda ve her dersin sınavında, o dersin aid olduğu ders zümresi müderrislerinden en az iki mümeyyizin bulunması gerekmektedir. (Kanunlarımız, 1926) DARÜLFÜNUN DAN MEZUN OLAN BAŞARILI ÖĞRENCİLERİN ÖDÜLLENDİRİLMESİ Darülfünun da üniversiteye giriş, kayıt, ücret ve imtihanlar gibi konular dışında öğrencileri motive edecek unsurlar da düşünülmüştür. Günümüzde üniversiteye giriş sınavı sonrasında dereceye giren öğrencilere çeşitli üniversiteler tarafından, bazı ödüller vaat edildiği görülmektedir. Bunun dışında çeşitli üniversitelerde okuyan ve bölümlerinde dereceye giren öğrencilere farklı burslar verildiği bilinmektedir. Ayrıca çeşitli kuruluşlar da başarılı olan öğrencileri desteklemektedir. Darülfünun da ise, fakültelerden dereceyle mezun olan öğrencilere, derecesine göre altın veya gümüş maarif madalyası verilmekteydi. Bu durum yalnız darülfünun ile sınırlı değildir. Diğer bazı okullardan dereceye girerek mezun olanların da ödüllendirildiğine ilişkin arşiv belgeleri bulunmaktadır. 29 Teşrinisani 1320 (29 Kasım 1904) tarihinde darülfünun dan dereceyle mezun olanların isimleri ve aldıkları maarif madalyalarının türü aşağıda belirtilmiştir. Buna göre; darülfünun-ı şahane ulum-ı riyaziye kısmından birincilikle mezun olan Mehmet Fatin Efendiye, altun maarif madalyası, ikincilikle bitiren Hüsnü Efendiye gümüş maarif madalyası; darülfünun-ı şahane ulum-ı tabiiye kısmından birincilikle mezun olan Mehmet Ragıb Efendiye altun maarif madalyası, ikincilikle mezun olan Harun Reşit Efendiye gümüş maarif madalyası; darülfünun-ı şahane ulum-ı edebiyat şubesinden birincilikle mezun olan Abdurrahman Fahri Efendiye altun maarif madalyası, ikincilikle neşet eden Emin Servet Efendiye gümüş maarif madalyası verilmiştir (BOA. 269/21). Maarif madalyaları düzenlenen merasimle dağıtılmaktadır. Kasım 1904 te mezun olan öğrenciler için yapılacak merasimin, 10 Aralık 1904, Pazartesi günü düzenlenmesi planlanmıştır. (BOA. 269/21)

12 368 S. Taşer Tevzi-i mükafat resmi olarak adlandırılan merasim her sene yapılmaktır senesinde düzenlenen merasim, aralık ayının on ikinci günü olan pazartesi ye tekabül etmiştir senesinde mekteb-i mülkiye dahil sekiz öğrenciye mükafat verilirken, 1905 yılında toplam on öğrenciye maarif madalyası verilmiştir. yukarıda belirtilen fakültelere, Darülfünun Ulum-ı Diniye şubesi eklenmiştir (BOA. 281/118). Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki 1911 tarihli bir belgeye göre, Mekteb-i hukukun geçen ve evvelki senelerde ve Darülmuallimin-i Aliye edebiyat ve fen şubelerinden geçen sene-i devriyede birincilik ve ikincilik ile mezun olan efendilerden alel-usul, birincilerin altın, ikincilerin gümüş maarif madalyalarıyla taltifleri sebepleri, zikredilen mekteplerin müdürlerince belirtilmiş ve isimleriyle, mezuniyet dereceleri ve hak ettikleri madalyaların çeşidini bildiren ve gönderilen iki kıta pusula sadarete takdim edilmiştir ifadesi yer alır (BOA Ca.12). Buna göre Darülfünun un 1912 senesinde bir şubesi olan Hukuk Mektebinden ve Darülmuallimin-i Aliye nin şubelerinden birincilik ve ikincilikle mezun olan öğrencilerin altın ve gümüş madalyalar ile ödüllendirildiği görülür. SONUÇ Eğitim sistemimizin daha iyi sonuçlar verebilmesi amacıyla günümüzde farklı yöntemler denenmekte, eğitim ve öğretimin nasıl kalıcı hale getirilebileceğine ilişkin çeşitli çalışmalar yürütülmektedir. Eğitim-öğretimden elde etmek istediğimiz verimi üst seviyeye çıkarmak amacıyla, eğitimle ilgili tüm konuların değerlendirilmesi yapılabilir. Bu çerçevede eğitim tarihimizde kullanılan yöntemlerin tanınması faydalı olacaktır. Öğrencinin bir dersi iyi bir şekilde anlayabilmesi ve o dersten başarılı olabilmesi için dersi ders esnasında öğrenmesi gerekecektir. Bunun için de, öğrencinin öncelikle derse hazır bulunması veya bir şekilde derse ilgili olması gerekmektedir. Öğrenci derse karşı bir istek duymadığı zaman veya yeterli ölçüde motive olamadığında istenilen verim sağlanamayacaktır. Gerekli güdülenme sağlanabilmesi için de dersin, öğrenciye pratikte bir şeyler kazandırması gerektiği düşünülebilir. O halde, ödül bu noktada önemli bir güdülenme kaynağı olacaktır. Ödülün, darülfünun ve diğer okullarda geçmişte kullanılır olması, eğitim tarihimize yönelik algılar açısından önemlidir. Darülfünun için hazırlanan nizamname ve talimatnamelerde yer alan sınavların yürütülmesi ve okula alınacak öğrencilerde aranan şartlar konusundaki hükümlerin, günümüzde üniversitelerde uygulanan sınav yönetmelikleri ile bazı benzerlikler taşıdığı görülmüştür. Örneğin, belli ölçüde başarı sağlayamayan öğrenci üst dönemden ders alamamaktaydı. Bunun yanında, kayıt yenilemenin darülfünunda da olduğu görülür. Kayıt yenilemek için öğrencilerin verecekleri ücretler, nizamname maddelerinde yer almıştır. Ders yılı bitiminde ilân verilerek, okula girmek isteyen öğrenci sayısına göre müsabaka sınavının yapılıp yapılmayacağı belirlenmiş, sınavlar mümeyyizler huzurunda sözlü ve yazılı

13 Darülfünun-ı Şahane de Kayıt, Ücret ve İmtihanlar 369 olarak gerçekleştirilmiştir. Ayrıca öğrencilerin mezun olabilmesi için mezuniyet sınavlarının yapıldığı anlaşılmaktadır. Darülfünunun kurulduğu sıralarda hazırlanan sınav yönetmeliklerinde tüm konular ayrıntılı bir şekilde ele alınıştır. İlerleyen yıllarda hazırlanan yönetmeliklerde daha kısa ifadelere yer verilmiş bazı konulara açıklık getirilmiştir. Bu noktadan hareketle, 1919 da yayınlanan tüzük ile 1924 yılında hazırlanan yönetmelikte benzer ifadelerin yer aldığını belirtmek mümkündür. YAZAR NOTLARI Söz konusu çalışma, tarihinde Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlköğretim Anabilim Dalı Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Bilim Dalı nda kabul edilen Cumhuriyet Döneminde Üniversite Eğitiminin Yeniden Düzenlenmesi Üniversite Reformu ve Getirdikleri adlı Yüksek Lisans Tezi nden derlenmiştir. KAYNAKLAR 1. Arşiv Kaynakları Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.), Darülfünun-ı Şahane Nizamnamesi, 1325.B.3, Ves. No:1 BOA., Y.MTV, 269/21; 1322.L.5 BOA., Y.MTV, 281/118; 1323.L.17 BOA., 1327/Ca/12, Ves. No:6 2. Diğer Kaynaklar Akyüz, Y. (2004). Türk Eğitim Tarihi. İstanbul: Pegem A Yay. Başar, E. (1946). Türk Yükseköğretim Sisteminin Dünü Bugünü Yarını, Eğitimimize Bakışlar (I), Çetin, H. (1997). Türkiye de Üniversite Reformları. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ergin, O.N. (1977). Türk Maarif Tarihi, clt:2, İstanbul: Eser Matbaası. Kanunlarımız,. (1926) Kemal E.(Hazırlayan),5.cilt, Bursa: Vilayeti Matbaası. Karal E. Z. (1945). Osmanlı Tarihi, IV. Cilt, Ankara: TTK

14 370 S. Taşer Maarif-i Umumiye Nezareti. (1329). İstanbul Darülfünunu Talimatnamesi. İstanbul: Matbaa-i Amire. Nafi, M. (1338). Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat-ı ve İcraatı, İstanbul: Matbaa-i Amire Özalp, R., (1982). Milli Eğitimle İlgili Mevzuat ( ), İstanbul:M.E.Basımevi. Pakalın, M.Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, clt:3, İstanbul, MEB. Parlatır, İ. (2006). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Yargı Yayınları. Tunaya, T.Z. (1952). Türkiye de Siyasi Partiler, İstanbul: Arba Yayınları. Yıldırım A. ve Şimşek H., (2005). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri, Ankara: Seçkin Yayınları.