B. ÇAĞDAŞ FELSEFEYE YAKLAŞIMI a. XIX. ve XX. Yüzyıllarda Özbekistan da Gelişen Felsefi Düşünce b. İ. Mominov Öncesi Felsefe Hareketleri...

Transkript

1 İÇİNDEKİLER Önsöz... III Giriş... 1 A. Çalışmanın Konusu... 1 B. Önemi... 1 C. Yöntemi... 2 I. BÖLÜM İ. MOMİNOV UN HAYATI VE YAŞADIĞI DÖNEM... 3 A. DÖNEMİNİN SİYASİ VE İLMİ YAPISI... 3 a. Sosyo-Siyasal Durum/Şartlar... 3 b. İlmi Durum/Şartlar... 6 B. HAYATI VE İLMİ FAALİYETLERİ... 8 a. Hayatı, Yetişmesi ve Eğitimi... 8 b. İlmi Faaliyetleri c. Bir Münevver Olarak İ. Mominov II. BÖLÜM İBRAHİM MOMİNOV UN ESERLERİ VE MAKALELERİ A. İBRAHİM MOMİNOV UN ÖNEMLİ ESERLERİNİN KISACA İZAHI B. KRONOLOJİK SIRASINA GÖRE İBRAHİM MOMİNOV UN YAYIMLANMIŞ ESERLERİ VE MAKALELERİ III. BÖLÜM FELSEFE TARİHİNE BAKIŞI A. ORTA ASYA DA FELSEFENİN KÖKENİ VE GELİŞİM SERÜVENİ a. Felsefenin Ortaya Çıkışını Sağlayan Faktörler b.sosyal ve Siyasal Yapı c. Felsefenin Öncüleri Farabi( ) İbn Sina ( ) Biruni ( ) Değerlendirme d. Maveraünnehir de Tasavvufun Doğuşu ve Gelişimi I

2 B. ÇAĞDAŞ FELSEFEYE YAKLAŞIMI a. XIX. ve XX. Yüzyıllarda Özbekistan da Gelişen Felsefi Düşünce b. İ. Mominov Öncesi Felsefe Hareketleri Ahmad Daniş( ) Hamza Hakimzade Niyazi( ) c. Tabiat İlmi ve İçtimai Felsefeyi Savunusu d. Ateizm ve Din Hakkındaki Görüşleri e.ceditçilik Hakkındaki Görüşleri SONUÇ... KAYNAKÇA... II

3 Önsöz Toplumun yenileşmesi, SSCB nin yıkılması, bütün milli cumhuriyetlerin bağımsızlığına kavuşması XX.yüzyılın en önemli olaylarından birisidir. SSCB nin yıkılması sonucunda ortaya çıkan bağımsız devletler milli bayrağına, kendi hükümet ve siyasetine eriştiler. Bu tarihi değişmeler cumhuriyetlerde kurulan sosyalizmin altyapısının zayıflığına bağlanmıştır. 1 Bununla beraber bu yönetimde bir takım zorlamaların olduğu (diktatörlük), küçümsenmeyecek kadar büyük hataların yapıldığı tarihi bir gerçektir. Yapılmış olan hataları dar bir alana sıkıştırmak mutlak anlamda yanlış olacaktır.70 yıl süren bu yönetimin kalıntıları, etkileri hala tüm alanlarda hissedilmektedir. Bu dönemde Sovyetler Birliği ndeki kültür, düşünce ve eğitim konularında materyalist felsefenin hakim olduğu görülmektedir. Buna bağlı olarak, dini konularda ileri sürülen fikirler de materyalist felsefenin bakış açısına göre değerlendirilmiştir. Din ve dini düşünce ilkel, akıl öncesi bir yapı olarak kabul edildiğinden, dine ve dindar insanlara karşı olumsuz bir tavır geliştirilmiştir. Dini merasim yapanlar ve dini kitaplar hatta Kuran okuyanlara vatan düşmanları gözüyle bakılmış ve hapsedilmiştir. Böyle bir atmosferde yetişen bilim adamları dini, bilimi, felsefeyi materyalist (maddeci) dünya görüşünden bağımsız ele alabilirler miydi? Buna göre bu dönemde oluşan bilimsel çalışmaların ne derece objektif olup olmadığı önemli problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Buna karşılık özellikle Müslüman aydın ve bilim adamları da materyalizme karşı bir tavır geliştirmişlerdir. Kuşkusuz bu tavırda materyalist felsefenin 1 Hayrullayev M. M,Orta Osiyoda İlk Uyğoniş Davri Madaniyatı, Fan Nashriyotı, Toshkent, 1994, s.3. III

4 iddialarını merkeze alarak İslam düşüncesini yeniden yorumlamak daha savunulabilir kabul edilmiştir. Biz de bu tavrın önemli düşünürü olan İ. M. Mominov un felsefi düşüncesini kendimize çalışma konusu yaptık. Böylelikle amacımız bir taraftan Orta Asya daki felsefi düşünceyi ve onun temsilcilerini tanıtmaktır. Diğer taraftan Orta Asya da yaşanan siyasal olduğu kadar kültürel ve felsefi bir hesaplaşmaya dikkat çekmektir. I.bölümde dönemin siyasi ve ilmi yapısı hakkında kısaca bilgi verilmiş ve İ.Mominov un hayatı, eğitimi ve ilmi faaliyetleri üzerinde durulmuştur. II. bölümde onun eserleri ve makaleleri tanıtılmıştır. III. bölümde ise İ.Mominov un felsefe tarihine bakışı ele alınmıştır. Bu tezimde bana yardımını esirgemeyen değerli hocalarım Prof. Dr. Mehmet BAYRAKDAR, Prof. Dr. Hayrani ALTINTAŞ, Yard. Doç. Dr. İsmail TAŞ ve Doç. Dr. Hilmi DEMİR e, ayrıca Abu Rayhon Beruniy (elyazmaları) Enstitüsü direktörü akademik M. M. Hayrullayev e teşekkürü borç bilirim. VAHİD CALALOV OŞ / KIRGIZİSTAN IV

5 Giriş A. Çalışmanın Konusu SSCB nin zirveye ulaştığı dönemde yaşayan, Özbekistan da çağdaş düşünce tarihinde önemli yeri olan İbrahim Mominoviç Mominov ( ) un yapmış olduğu çalışmalar örnek bir çalışma olarak seçilmiştir. İ. Mominov Orta Asya daki felsefi düşünceyi özellikle de Özbekistan daki felsefi ortamı tanıtmak için sayısız çalışmalar kaleme almıştır. Dolaysıyla bu çalışmaların hangi metodoloji ışığı altında ele alındığı ve İ. Mominov a göre Orta Asya daki felsefi düşüncenin nasıl teşekkül ettiği tezimizin ana konusunu teşkil etmektedir. B. Önemi Ana hatlarıyla anlatmaya çalıştığımız dönemdeki atmosferi ister bilimsel alanda olsun, ister sosyal, siyasi, medeni alanda olsun kısaca aydınlatmak günümüz problemlerine çözüm getirmek açısından önemlidir. Bu dönemde bilimsel alanda Özbekistan da en önemli şahsiyetlerden birisi İ. Mominov dur. Onun yapmış olduğu çalışmaların tahlili, bu konular hakkında bize önemli bilgiler sağlayacaktır. Ayrıca SSCB döneminde yaşayan alimlerin çalışmaları, dönemin bilimsel metodoloji sorunu v.s. gibi çalışmaların yok denebilecek kadar az olması bu tezimizin önemini daha da artırmaktadır. 1

6 C. Yöntemi Çalışmamızda takip edilen yöntem, konusu gereği İ. Mominov un felsefi eserlerinden hareketle onun islam felsefesine bakışı, Türkistan da felsefi hareketin doğuşuna ilişkin yaklaşımını ortaya koymaya uygun olmalıydı. Bu nedenle, biz yöntem olarak metin analizi ve tarih felsefesinde karşılaştırmalı tarihsel okumayı tercih ettik. Metin analizi ile İ. Mominov un felsefi eserlerini belirlediğimiz sorular çerçevesinde okumayı kastediyoruz. Metnin söylediğinden daha çok hangi sorulara karşılık vermek üzere yazıldığını ortaya koymaya çalıştık. Çünkü felsefede cevaplardan daha çok sorular önemlidir. Metnin arka planını göz önünde tutarak metnin yazıldığı sosyo-kültürel bağlamı dikkate almak istedik. İ. Mominov Türkistan da yaşanan sosyal ve siyasal değişimlerin tam merkezinde yer almış bir düşünürdür. Onun felsefi çalışmaları bu değişimi anlamaya yönelik olduğu kadar bu değişime yön vermeyi de amaçlar. Bu da ister istemez onun fikirleri ile yaşadığı dönemin düşünsel tartışmaları arasında bir ilişki kurmamızı gerektirir. Felsefi düşünceyi sunî ve düz çizgiye yerleştirmenin doğru olmadığını biliyoruz. Bundan dolayı, yalnızca İ. Mominov u değil, onun karşı çıktığı, eleştiri yöneltiği fikirleri ya da etkilendiği düşünürleri yöntem olarak birlikte bir diyalog mantığı içerisinde ele almaya çalıştık. 2

7 I.BÖLÜM İ. MOMİNOV UN HAYATI VE YAŞADIĞI DÖNEM A. DÖNEMİNİN SİYASİ VE İLMİ YAPISI a. Sosyo-Siyasal Durum/Şartlar XIX.yüzyılın sonuna doğru Türkistan da siyasi, iktisadi, sosyal ve medeni hayatta büyük değişiklikler yaşandı. Bu dönemde Rusya nın stratejisinin Türkistan ın doğal zenginliklerine sahip çıkmak ve kendi müstemlekesini daha da pekiştirmek olduğunu göstermekteydi. XIX. yüzyılın lı yıllarında Rus çarlığı Orta Asya yı istila etti ve kendi müstemleke rejimini yerleştirdi. Çarlık hükümeti Buhara Emirliği ve Hive Hanlığını şeklen ayakta tutup, aslında yönetim kendi elinde olmuştur. 2 Çarlığın istilası Orta Asya halklarının iktisadi, siyasi v.b. alanlarda ilerlemesini engelliyordu. Ancak çarlığın egemenliği uzun sürmedi, 1917 yılındaki bütün Rusya da gerçekleşen Şubat ve Ekim İnkılapları çarlık yönetimini ortadan kaldırdı. Bu sebepten çarlığın müstemlekesi durumunda olan Orta Asya da fiili durum da sona ermiştir yılında Türkistan Özerk Sosyalistik Cumhuriyeti kuruldu, fakat onun ömrü de kısa sürdü lı yıllarında Buhara ve Hive Hanlıkları da yavaş yavaş ortadan kaldırıldı yılında Türkistan da Bolşevikler ve onun Orta Asya daki bürosu tarafından yapılan tek Sovyetler Birliği ndeki milli devletlerin sınırlarının belirlenmesi gerçekleştirildi.1924 te Stalin tarafından yapılan bir düzenleme ile 2 Mominov.İ.M, Tanlangan Asarlar, Oz SSR Fan Nashriyotı, Toshkent, 1969, Cilt I,s

8 Türkistan sadece şive farklarına dayanan milli devletlere bölündü. Bu düzenleme ile şu cumhuriyetler oluşturuldu: 1.Özbek SSC, (27 Ekim 1924). 2.Türkmen SSC, (27 Ekim 1924). 3. Tacik SSC, (Önce 14 Ekim 1924 te Özerk Bölge, 15 Mart 1925 te Özerk cumhuriyet ve 15 Ekim 1929 da Federal cumhuriyet). 4. Kırgız SSC, (Önce 14 Ekim 1924 te Kara Kırgız Özerk Bölgesi, 1 Şubat 1926 da Özerk cumhuriyet ve 5 Aralık 1936 da Federal cumhuriyet). 5. Kazak SSC, (İlk olarak 26 Ağustos 1920 de Kırgız Özerk cumhuriyeti, Nisan 1925 te Kazak Özerk cumhuriyeti, 5 Aralık 1936 da Federal cumhuriyet). 3 Orta Asya da meydana gelen milli devletler tek iktidar olan Sovyetler Birliği ne girdiler ve zorunlu olarak genel (merkezi) yönetime tabi oldular. Sovyetler Birliğinin resmi tek partisi olan Komünist Partisi bütün SSCB yi yönetimi altına aldı. 4 Böylece iktidarı ele geçiren Bolşevikler mevcut sosyal ekonomik, kültürel ve siyasi hayatın tamamını yeniden yapılandırmak için tarihi diyalektik maddeciliğin Marksist yorumunu benimsediler. Bilindiği gibi, Marksizm her türlü Tabiatüstü Güç e inanmayı reddetmekte ve ona karşı düşmanca tavır almaktadır. Bu tavır Rus komünistleri tarafından Komünist Partisi nin esaslarından biri haline getirilmiştir. Marksizmin bir unsuru olan ateizm, Sovyet devletinde serbest olmakla kalmayıp, adeta resmi din sıfatıyla diğer dinlere karşı savaşmıştır. 5 3 Erşahin Seyfettin,Türkistan da İslam ve Müslümanlar, İlahiyat Vakfı Yayınları, Ankara 1999, s Askarov A, Ozbekiston Tarihi, Okituvchi Yayınları, Toshkent 1994, s Erşahin Seyfettin, Türkistan da İslam ve Müslümanlar, İlahiyat Vakfı Yayınları, Ankara 1999, s

9 Ayrıca, ateizmin bilimsel (materyalist) temellere dayandığı söylenmiş ve dinin toplumsal (içtimai) bir hadise olarak görüldüğü ifade edilmiştir. 6 Diyalektik maddeciliğe göre din, tabiat üstü ve hayali şeyleri var sanmadan kaynaklanan zihinsel bir yanılgıdır. Bu anlayışa göre dinin duygusal ve toplumsal kaynakları vardır. Dinin duygusal kaynağı, ilkel insanların, karşısında çaresiz kaldıkları ve hakim olamadıkları tabiat güçlerini dualar, niyazlar ve kurbanlarla zararsız hale getirme çabalarıdır. Din toplumsal olarak da, sömüren sınıfların çıkarlarını korumak için kurumsallaştırılmış ve kullanılmıştır. Bununla beraber, toplum inkar edilemeyecek ölçüde ateist ve dindar olmak üzere iki gruba ayrıldı. Görünüşte birinci grup sayıca çok ve her şeye hakim, ikinci grup ise sözü edilemeyecek kadar az, mahkum ve ikinci sınıf vatandaştı. Sovyet literatüründe din eskinin kalıntısı, köhne dünyanın düşüncesi, hurafeler ve bidatler yumağı başka bir ifade ile kötü olan her şeyi, ateizm ise ilericilik, gelişme, bilim, sanat, kültür, uygarlık kısaca iyi olan her şeyi ifade ediyordu. Bu bakımdan SSCB de dine karşı olmak ve bu yolda mücadele etmek ilericiliğin ve iyi vatandaş olmanın önemli bir belirtisi, hatta bazı makamlara gelmek için referansı haline geldi. 7 Söz konusu siyasetin gereği olarak, SSCB de dini hayatı ve kurumları yeniden düzenlemek için yönetimde yeni birimler oluşturuldu. 14 Eylül 1943 de İçişleri Bakanlığı na bağlı Rus Ortodoks Kilisesi İşleri Konsili, 19 Mayıs 1944 te bütün dinlerden sorumlu Din İşleri Konsili kuruldu. Diğer Sovyet cumhuriyetlerinde bu konsilin temsilcilikleri açıldı. Bu kurumun başlıca görevleri 6 Topaloğlu Aydın, Ateizm ve Eleştirisi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1999, s Erşahin Seyfettin, Türkistan da İslam ve Müslümanlar, s

10 din, devlet ve parti önderleri arasında ılımlı ilişkiler kurmak, devletin din politikasını yürütmek ve dini kurumları kontrol etmek olarak belirlendi. 8 b. İlmi Durum/Şartlar Dönemin siyasi hayatını kısaca özetledikten sonra, devrin ilmi hayatınaşartlarına da bir göz atmanın faydalı olacağı düşüncesindeyiz. Hemen söylemek gerekir ki, siyasi değişikliklerin mutlaka ilmi hayata da yansıyacağı kendiliğinden ortaya çıkacaktır. Sovyetler Birliği ndeki siyasi durum felsefi düşüncenin gelişmesinde de olumsuz bir etki bırakmış gözükmektedir. Nitekim hür, özgür düşünce sarsıldı, insan zihni, düşüncesi tek taraflı hakim düşünceyi desteklemek zorunda kalmıştır. 9 Felsefi düşünce dönemin resmi ideoloji olan Marksist-Leninist ideoloji tarafından etki altına alınmıştır. Bütün çalışmalar Marksist-Leninist ideolojinin dünya görüşünü destekleyici kavramsal çerçeveler ve formlar içerisinde ele alınmıştır. En azından çalışmanın hemen başında Marx tan, Engels ten veya Lenin den faydalanılarak bu görev yerine getirilmeye çalışılmıştır. 10 Başka bir ifade ile, bu dönemde her hangi bir konuyu ele almak, öğrenmek, tetkik etmek veya her hangi bir ders kitabı yazmak Marksist-diyalektik metodoloji çerçevesinde ancak mümkün olabilmekteydi. Farklı metodoloji ve bakış açılarının denenmesi hemen hemen imkansız gibiydi. Sözkonusu dayatmacı yaklaşım, genel anlamda Şark, özel anlamda da İslam tarihi ve düşüncesi için oldukça katı idi. Bu sebepten şark tarihinin sosyal, siyasi, 8 Aynı Eser, s Abdullayeva M. N,İ. Mominov Asarlarıda İctimoiy Muammolar, Akademik İbrohim Mominov, (makolalar va hotıralar), Samarkand, 1993, s.9. 6

11 iktisadi ve kendine has özellikleri göz ardı edilerek meseleler marksizmin sınıf çatışması sürecine indirgenmiştir. Oryantalizmin önemli bir bölümünü oluşturan İslamiyatçılık, Sovyet Partokratik sisteminin baskısı altında İslam a karşı tavır almayı ilmi cihetten temellendirmeyi görev edinmiştir. İslam dininin evrensel insani değerleri, insanlığa katkıları ve toplumsal entegrasyon rolü hesaba katılmamıştır. Çünkü diyalektik materyalist metodolojinin öngördüğü şemada her bir halkın, her bir memleketin kendi terakkiyatı süresince iptidai topluluktan köleliğe, kölelikten feodalizme, feodalizmden kapitalizme, kapitalizmden de komünizme geçmesi gerekmektedir. Bu şekildeki bakış açısı ile Doğu topluluklarında ortaya çıkan mürekkep tarihi olaylar ve siyasi cereyanlar bir kalıba sokularak objektif kriterlerden uzaklaşılmış, olgu ve olaylardan sübjektif hülasalar çıkarılmaya çalışılmıştır. Bunun dışında, yapılan araştırmalardaki indirgemeci yaklaşım sonucunda, dış dünyada yapılan araştırmalar eksik ve yetersiz görülmüştür. Buna karşın Marksist-Leninist yaklaşımlar Sovyet araştırmacılar için vazgeçilmez bir silah olarak algılanmıştır. Elbette sözkonusu indirgemeci yaklaşımın dönemin siyasi ve ideolojik beklentileri açısından üstlenmiş olduğu bir hedef de var idi. Bu hedef, İslam filozoflarının çalışmalarındaki materyalist eğilimi ortaya koymak idi. 11 Bu dönemde Rusya da oryantalist felsefe çalışmaları ve dini araştırmalar Batı dünyasında olduğu gibi daha çok filologlar tarafından yapılmıştır. Rus oryantalistler, normalde kendi siyasi amaçlarının dışında felsefe ile dolaylı olarak ilgilenmişlerdir. 10 Taş İsmail, Rabota po İssledovaniye İslamskoy Filosofii v Period SSSR, Osh, 2000, s Taş İsmail, SSSB Döneminde İslam Felsefesi, Marife dergisi, Yıl 2, Sayı:2, Konya-Türkiye, 2002, s

12 Dolaysıyla bütün çalışmalar hakim ideolojiye tâbi tutulmuş ve bilimin objektiflik ilkesi ihlal edilmiştir. Bu tür indirgemeci bir bakış açısıyla ele alınan çalışmalar sonucunda bir takım metodolojik sıkıntılar ortaya çıkmıştır. B. HAYATI VE İLMİ FAALİYETLERİ a. Hayatı, Yetişmesi ve Eğitimi Özbekistan Bilimler Akademisi nin akademiği, felsefe bilimleri uzmanı, Prof. Dr. İbrahim Mominoviç Mominov 1908 yılının 7 eylülde Özbekistan da Buhara ilinin Şafirkan ilçesindeki Tezgüzar köyünde çiftçi bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Onun gençlik seneleri bir takım siyasi değişmelerin yaşandığı yani inkılap hareketleri gerçekleştirilen Buhara Hanlığında Ekim Sosyalistik İnkılabının kazandığı döneme rastlar. İ. Mominov daha gençlik dönemlerinden itibaren günün olaylarına kayıtsız kalmaz, onları ciddi anlamda takip ederek anlamaya çalışır. Hanlığın parçalanması ve Sovyetler Birliği yönetime geldiğinde, İ. Mominov yeni açılan eğitim kurumlarında okuma imkanı buldu senelerinde ilkokulda daha sonra da Buhara aydınlanma enstitüsünde eğitim görür. Enstitüyü bitirdikten sonra İ. Mominov Buhara daki iki senelik kursta sosyoloji ve sınıfi mücadele tarihinden ders verir. İ. Mominov, 1928 yılında Semerkant Yüksek Eğitim Enstitüsünde eğitimine devam eder senesinde içtimai-iktisadi fakülteyi başarılı bir şekilde tamamladıktan sonra, o, Akademi`de öğretim üyeliğine kabul edilir ve öğrencilere özellikle de yüksek lisans öğrencilerine marksistik-leninistik felsefeden derse girer. 8

13 1933 yılında Özbek Devlet Üniversitesi (günümüzde A. Nevai adındaki Semerkant Devlet Üniversitesi) kurulur. Üniversitenin kurulmasında İ. Mominov un emeği büyüktür. Önce filoloji fakültesinin daha sonra da tarih fakültesinin dekanı olarak atanır, aynı zamanda marksizm-leninizm bölüm başkanlığını da yürütür yılında İ. Mominov Sovyetler Birliği nin Komünist Partisi ne üye olur senesinde Özbekistan Bilimler Akademisi kurulduğunda İ. Mominov bu akademinin üyeliğine seçilir li yıllarından itibaren İ. Mominov, Semerkant Devlet Üniversitesi (SAMDÜ) nin marksizm-leninizm bölüm başkanı olarak çalışmasını sürdürür. Bu bölüm Özbekistan da felsefi bilimler üzerinde çalışan araştırma görevlilerinin yetişmeleri açısından önemli merkezlerden biri idi yılında İ. Mominov Özbekistan Bilimler Akademisi nin Tarih ve Arkeoloji Enstitüsünün başkanlık görevine atanır yılında Özbekistan Bilimler Akademisi nin akademiği, aynı zamanda Akademi başkan yardımcısı olarak seçilir. Ona sorumluluğu büyük bir görev verilir. Bu görev Özbekistan Bilimler Akademisi nin sosyal bilimler alanındaki bütün ilmi araştırmalara başkanlık görevidir yılından itibaren Özbekistan SSR Bilim cemiyetinin başkanı olarak görev yapmıştır. İ. Mominov Almanya, İtalya, Yunanistan, Pakistan v.b. devletlerde ilmi konferanslara katılmıştır. 12 Buyuk İstedot Sohipları, (derleme), Adolat Yayınları, Toshkent 2002, s

14 Ayrıca, Lenin madalyosuna, iki defa Mehnat Kızıl Bayrogı madalyosuna, Özbekistan SSR de hizmat korsatgan fan arbobı unvanına nail olan İ. Mominov 66 yaşında, 22 Temmuz 1974 yılında Taşkent te vefat etmiştir. 13 b. İlmi Faaliyetleri İ. Mominov un ilmi faaliyetlerinde ağır bastığı konular diyalektik materyalizm, felsefe tarihi, Orta Asya halklarının içtimai-felsefi düşünce tarihi diyebiliriz yılında ilk araştırması Diyalektik Materyalizm Tarakkiyotıda V. İ Lenin Boskıçı adlı çalışmasıdır. Daha sonra Revolyutsion Demokrat Çernişevskiyning Materyalizmi, Büyük Materyalist Diyalektik gibi makaleleri yayımlanır. İ. Mominov un önemli ve kapsamlı araştırmalarından birisi Gegel Diyalektikasining Ratsional Magzi adlı fan nomzodligi 14 için yazılan tezidir senesinde başarılı bir şekilde savunur. İ. Mominov geçmişteki manevi mirası her yönden araştırılmasını ister. Onun ilmi araştırmalarında Orta Asya ve Hindistan halklarının büyük ansiklopedik alimi Mirza Bedil in felsefi görüşleri hakkındaki araştırması da büyük öneme sahiptir. Mirza Bedil in varlık, madde, şekil, ruh, bilgi nazariyesi hakkındaki görüşlerini araştırır ve Mirza Bedilning Falsafi Karaşları adındaki monografyası 1946 yılında Özbekistan Devlet Üniversitesi (ÖZGU) yayınları tarafından basılır. Daha sonra 1957 yılında Özbekistan Bilimler Akademisi yayınları tarafından Özbek ve Rus dillerinde Vospominaniya o İ. M. Mominove, İzdatelstvo Fan AN UzSSR, Tashkent, 1978, s Fan Nomzodligi SSCB döneminde bilimsel araştırma yapanlara verilen bir unvandır. Türkçe karşılığı ise Yüksek Lisans konumundadır. 10

15 baskısı yayımlanır. Eserde özellikle ortaçağ doğusunun içtimai-felsefi düşüncesini doğru anlaşılması için panteizm ve sufizm(tasavvuf) problemlerine ağırlık verilir. Yine İ. Mominov un önemli araştırmalarından birisi XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyıllarda Özbekistan da gelişen içtimai-felsefi düşüncelerdir lı yıllarda İ. Mominov uzun yıllar boyunca çalıştığı XIX.asrning ohiri va XX.asrning boşlarıda Özbekistonda ictimoi-falsafi fikir tarakkiyotı tarihidan adlı doktora tezini tamamlayıp, SSCB Bilimler Akademisi'nin Felsefe Enstitüsünde başarılı bir şekilde savunur. Aynı seneden itibaren Semerkant Devlet Üniversitesi nin marksizm-leninizm bölüm başkanı olarak çalışır. Adı geçen bölümde özellikle şu problemler üzerinde araştırmalar yapılır: -Özbekistan ın kapitalistik gelişme safhasını bir kenara atıp, sosyalistik ve komünistik yönden ilerlemenin özelliklerini öğrenmek. -Özbekistan halklarının içtimai-felsefi mirasını marksistik-leninistik metodoloji ışığı altında incelemek yılında Özbekistonda ictimoiy-falsafiy fikir tarakkiyotıga doir adlı eseri yayımlanır. Bu eserde Orta Asya halklarının felsefi düşüncesinin büyük temsilcileri Farabi ( ), İbn Sina ( ), Biruni ( ), Nevai ( ), Maşrab ( ), Turdi (XVII.y.y), Ahmet Daniş ( ), Furkat ( ), Mukumi ( ), Zavki ( ), Hamza ( ), Ayni ( ) gibi düşünürler ele alınmıştır yılında Taşkent te müstemleke Türkistan daki medeni hayatın ve ideolojik savaşın kendine özgü özelliklerini aydınlatan XIX.asrning ohiri va XX.asrning boşlarıda Özbekistonda ictimoiy-falsafiy fikir tarakkiyotı tarihidan adlı doktora tezi Rus dilinde yayımlanır. Aynı eser 1960 yılında Özbek dilinde de yayımlanır. 11

16 yıllarında Moskova da büyük yazarlar tarafından hazırlanan 2 ciltlik SSSR halklarining falsafiy va ictimoiy-siyosiy fikri tarihiga oit oçerklar yayımlanır. Bu eserin Özbekistan halklarının felsefi düşünce tarihine ait bölümü İ. Mominov a aittir yılında İ. Mominov un özel girişimi ile Özbekistan Bilimler Akademisi Başkanlığınca (Prizidiumunca) Tarih ve Arkeoloji Enstitüsünde felsefe ve hukuk bölümü açılır.yine aynı senede Özbekistonda progressiv ictimoiyfalsafiy fikir tarihi boyiça makolalar adlı eseri Rusça yayımlanır. Bu eserin en önemli özelliği, ilk defa Özbekistan daki içtimai-felsefi düşünce tarihi hakkında sistematik eser olmasıdır.ayrıca Farabi, İbn Sina, Biruni gibi filozofların bazı felsefi eserleri ilk defa Arapça dan çevrilmiştir yılları arasında yayımlanmış olan altı ciltlik Falsafa Tarihi nin Özbekistan ile ilgili bölümünü İ. Mominov kaleme almıştır. Bu çalışma dünya felsefesi tarihi boyunca ilk defa marksistik-leninistik metodolojisi ışığı altında incelenmesi fevkalade önemli bir husustur yılında Tarihiy Materyalizm Masalaları, 1964 yılında İlmiy Ateizm Masalalari, 1965 yılında İlmiy Ateizm Asoslari, 1967 yılında Marksça- Leninça Etika Asoslari gibi bir çok eseri neşredilir yılında Özbek dilinde Mars a kadar olan felsefenin kısaca tarihi, diyalektik materyalizm ve tarihi materyalizmden müteşekkil olan Marksça-Leninça filosofya asosları adlı eseri yayımlanır. Aynı senede Amur Temurning Orta Osiyo Tarihida Tutgan Orni va Roli esri de yayımlanmıştır. 12

17 Daha sonra Özbekistan Fan yayınları tarafından Farobiy va uning falsafiy risolalari, Farobiyning dünyokaraşı va uning falsafa tarihidagi orni gibi bir çok monografyaları yayımlanmıştır yılında Moskova da Özbekistan halklarının tarihi ve felsefi araştırmalarının zaferlerini tanıtacak olan Vıdayuşiysya Misliteli Sredney Azii adlı eseri yayımlanır.yine aynı senelerde Özbekistonda tabiiy-ilmiy va ictimoiyfalsafiy fikirlar oçerki adlı hacimli eseri yayımlanacaktır. Eserde Farabi, İbn Sina, Biruni, Mahmud Kaşgari, Ahmad Daniş, Yusuf Has Hacip gibi bir çok filozofların içtimai-felsefi görüşleri ele alınmıştır. c. Bir Münevver Olarak İ. Mominov İ. Mominov sadece bir bilim adamı değildir. O, aynı zamanda teşkilatçı olarak da büyük hizmetler vermiştir. Nitekim O, kendi halkının geçmiş medeniyetlerini yeniden tetkik edip, yeniden yorumlayarak onları aydınlatmaya çaba sarfetmiştir. İ. Mominov un ilmi faaliyetlerinde dönemin hakim ideolojisi kendi damgasını vurmuştur. Bununla beraber Özbekistan da Orta Asya halklarının geçmişteki felsefi düşünce tarihini yeniden öğrenmek amacıyla İ. Mominov başkanlığında özel bir mektep kurulmuştur. Bu mektepte büyük düşünürlerimizin eser ve risaleleri Özbek ve Rus dillerine çevrilmiştir. Günümüzde İ. Mominov un başlattığı sözkonusu faaliyetler onun en önde gelen öğrencilerinden sayılan akademisyen M. M. Hayrullayev ve M. B. Baratov tarafından devam ettirilmektedir. 13

18 İ. Mominov mahir teşkilatçı sıfatıyla sosyal bilimlerin gelişmesi ve bu alanlarda araştırma yapan genç asistanların yetişmesinde önemli katkılarda bulunmuştur lu yılların başından 1974 yılına kadar, kırk yılı aşkın bir zaman sürecinde yirmiden fazla felsefi bilimler doktorlarına ve yüzden fazla Fan Nomzodları 16 na danışmanlık eder. Yaklaşık yirmi yıl civarında Özbekistan Bilimler Akademisi nin başkan yardımcısı görevinde çalışır. Bilimsel eser yazarlarına da rehberlik eder. Özbekistan Bilimler Akademisi nin Felsefe ve Hukuk Enstitüsünü açar. Günümüzde bu Enstitüsü onun adıyla atanmaktadır Hodcayeva D. YU, İbrohim Mominov İlmiy Merosida İctimoiy Falsafa Muammolari, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, (Avtoreferat), Toshkent, 2002, s Fan Nomzodligi SSCB döneminde bilimsel araştırma yapanlara verilen bir unvandır. Türkçe karşılığı ise Yüksek Lisans konumundadır. 17 Mominov İ.M., Özbekiston dagı Tabiiy- İlmiy va İctimoiy-Falsafiy Tafakkur Tarihıdan Lavhalar, Fan Nashriyotı, Tashkent, 1999, s.3. 14

19 II. BÖLÜM İBRAHİM MOMİNOV UN ESERLERİ VE MAKALELERİ Daha önce de belirttiğimiz gibi, İ. Mominov oldukça farklı alanlarda eser veren bir yazardır. Orta Asya ile ilgili özellikle de Özbekistan halklarının içtimaifelsefi düşüncesi, diyalektik materyalizm, ilmî ateizm gibi bir çok konularda önemli eserler kaleme almıştır. Bir kısmı Rusça, diğer bir kısmı da Özbekçe olarak yazılan eserleri Moskova, Taşkent, Duşanbe, Semerkant ta basılıp yayımlanmıştır. Bununla birlikte İ. Mominov un zikredilen konular hakkında çeşitli gazete ve dergilerde sayısız makaleleri de bulunmaktadır. Biz bu bölümde, her saha ile ilgili eserlerinden bizzat tetkik etme imkanına sahip olduklarımızı kısaca tanıtmak istiyoruz. Bizzat ulaşamadığımız eserleri veya makaleleri hakkında, ilan ve tanıtımlardan hareketle bilgi vermek, geri kalanlarının ise sadece isimlerini, baskı tarihi ve basıldıkları yerleri göstermekle yetineceğiz. A. İBRAHİM MOMİNOV UN ÖNEMLİ ESERLERİNİN KISACA İZAHI 1. Mırza Bedilning Falsafiy Karashlari (Mirza Bedil in Felsefi Görüşleri). Bu eser ilk önce 1946 yılında Özbek Devlet Üniversitesi yayınları tarafından yayımlanmıştır. Daha sonra 1958 yılında düzeltilmiş ve gözden geçirilmiş 2. baskısı Özbekistan Bilimler Akademisi yayınları tarafından yayımlanmıştır. 15

20 Bu eser özel bölümlere ayrılmamıştır. Yazar Giriş te eseri kaleme alma nedenini şöyle açıklamaktadır: Mirza Abdülkadir Bedil, Orta Asya da büyük düşünürlerden biri olarak tanınmıştır. Onun, kendi devrinde Orta Asya halkları medeniyetinin gelişmesinde önemli yeri vardır. O, edebiyat ve felsefe alanlarıyla ilgili bir çok değerli eserler bırakmıştır. Ancak, Bedil in eserleri bu güne kadar hemen hemen araştırılmamıştır. İşte biz bu eserimizde Bedil devrinin tarihi önemini, onun edebiyat alanıyla ilgili eserlerini ve onun felsefi görüşlerini anahatlarıyla tahlil etmeyi amaçladık. 18 Eserin içeriğini şu konular oluşturmaktadır: a) Bedil in hayatı ve faaliyetleri b) Bedil in panteizmi c) Mirza Bedil in ruh, madde, suret, şekil anlayışları d) Mirza Bedil in Bilgi Teorisi e) Takdir ve Tenasüh nazariyesinin Bedil tarafından tenkidi f) Bedil in içtimai-siyasi görüşleri g) Mirza Bedil in Özbek ve Tacik edebiyatlarının gelişmesindeki önemi Genel olarak bakıldığında eser, Mirza Bedil in İslam filozoflarından bağımsız olarak, onun felsefi sisteminin hareket noktasının materyalizm olduğunu ispatlamaya yöneliktir. Aynı zamanda yazarın dolaylı olarak kendi ideolojisini desteklemeye ve savunmaya çalıştığı görülmektedir. Ayrıca eserin, idealistik felsefeyi ve dini akideciliği eleştirmek adına kaleme alındığı izlenimi uyanmaktadır. 18 Mominov İ. M, Ozbekistondagi Tabiiy-İlmiy va İctimoiy-Falsafiy Tafakkur Tarihidan Lavhalar, s

21 2. Ozbekistonda XIX.Asrning Ohiri va XX.Asrning Boşlarida İctimoiy- Falsafiy Tafakkurning Rivoclaniş Tarihidan (Özbekistan da XIX.Yüzyılın Sonu ve XX.Yüzyılın Başlarında İçtimai-Felsefi Düşünce Tarihinin Gelişmesi). Bu eser 1950 yılında İ. Mominov un savunmuş olduğu doktora tezidir. Eser ilk önce Rus dilinde, daha sonra 1960 yılında Özbek dilinde Özbekistan Bilimler Akademisi yayınları tarafından yayımlanmıştır. Bu eser, Giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Eserin birinci bölümünü XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında Özbekistan da ilerici içtimaifelsefi düşüncenin ortaya çıkışı ve şekillenmesi oluşturmaktadır. Bu bölümde şu konular ele alınmıştır: a) XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında Özbekistan da içtimai-iktisadi ve siyasi değişmeler b) XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında Özbekistan da hakim olan ideolojilerin değerlendirilmesi c) XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında Özbekistan da feodalizm ideolojisine karşı mücadeleler Eserin ikinci bölümünü XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında Özbekistan da ilerici(progressiv) içtimai-felsefi düşüncenin gelişmesi oluşturmaktadır. Bu bölüm şu konuları içermektedir: a) Rus demokratik medeniyetinin, Özbekistan halklarının manevi hayatının gelişmesindeki etkisi b) Ahmad Daniş in reaksiyon ideoloji ile mücadelesi ve onun içtimaifelsefi, tabii-ilmi görüşleri 17

22 c) Furkat ın sosyal ve marifetperverlik hakkındaki görüşleri ve onun ortaçağcılığa karşı mücadelesi Eserin üçüncü bölümünü yıllarındaki inkılap anlarında ve inkılap sonrası Özbekistan da ilerici içtimai-felsefi düşüncenin ilerlemesi oluşturmaktadır. Bu bölümde de şu konular tartışılmaktadır: a) Mukimi biyografisi ve onun reaksiyon ideolojiye karşı mücadelesi b) yıllarındaki inkılap sonrası Özbekistan da ilerici düşüncenin gelişmesi c) Hamza Hakimzade Niyazi nin inkılap öncesi faaliyetleri Bu eser, XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında Özbek halkının manevi hayatının yükselmesine Rus ilerici medeniyetinin etkisi anlatılmaya çalışılmıştır. Bununla birlikte, Orta Asya nın Rusya yönetimine bağlanmasından sonra Özbekistan daki sosyal, siyasi, medeni ve kültürel alanlarda gelişmelerin gerçekleştirildiğini ispatlamak amacı ile kaleme alındığı düşünülebilir. 3. Amır Temurning Orta Osiyo Tarihida Tutgan Orni va Roli (Emir Timur un Orta Asya Tarihindeki Yeri ve Önemi). Bu eser, 1968 yılında Fan yayınları tarafından yayımlanmıştır. Bu eser de özel bölümlere ayrılmamıştır. İ. Mominov eserin Giriş kısmında eseri kaleme alma nedenini şöyle açıklamaktadır: Timur ve Timurilerin hakim olduğu XIV.yüzyılın son yarısı ve XVI.yüzyılın başlarına kadar olan devir Orta Asya tarihinde büyük önem arzeder. Dolaysıyla bu eserin yazılış amacı, dönemin 18

23 önemini, Timur un yeri ve rolünü bilimsel verilere dayanarak objektif bir şekilde aydınlatmaktır Ozbekistondagi Tabiiy-İlmiy va İctimoiy-Falsafiy Tafakkur Tarihidan Lavhalar (Özbekistan daki Tabii-İlmi ve İçtimai-Felsefi Düşünce Tarihinden Parçalar). Bu eser, bağımsızlık sonrası Özbekistan Bilimler Akademisi nin Fan yayınları tarafından 1999 yılında yayımlanmıştır. Bu eserin özelliği, bağımsızlık sonrası basılmış ve Dr. Abdülhafiz Calalov tarafından ateistik fikirler ve aşırı eleştiriler tashih edilerek yayımlanmasıdır. Eser, bölümlere ayrılmamıştır. Ancak konular kronolojik sırasına göre anlatılmıştır. Bu kitapta şu konular ele alınmıştır: a) Orta Asya da IX.-X.yüzyıllarda tabii-ilmi ve içtimai-felsefi düşünceler b) X.-XI. Yüzyıllarda Mavereünnehir de sufizm c) Ulugbek in astronomi mektebi d) Mirza Abdülkadir Bedil in hayatı, faaliyetleri, içtimai-siyasi görüşleri, ayrıca, tabii-ilmi ve felsefi görüşleri e) Mirza Bedil ve Orta Asya f) XIX.yüzyılın sonu ve XX.yüzyılın başlarında Türkistan ve Buhara da marifetperverlik hareketleri g) Ahmad Daniş in içtimai-felsefi ve tabii-ilmi görüşleri h) Furkat ın içtimai ve marifetperverlik hakkındaki görüşleri i) Mukumi bibliyografyası 19 Mominov İ. M, Amir Timurning Orta Osiyo Tarihida Tutgan Orni va Roli, Fan Naşriyotı, 2.baskı,Toshkent,1993, s

24 Genel olarak bakıldığında bu eserde, İ. Mominov un yaşamış olduğu dönemin despotik (dayatmacı,tektaraflı) yapıya sahip olduğundan, İ. Mominov un bilimsel çalışmalarındaki dayatılan yönler giderilmeye çalışılmıştır. 5. İlmiy Ateizm Asosları (İlmi Ateizm Meseleleri). Bu derlemeye İ. Mominov başkanlık etmiştir. Derlemenin kaleme alınma nedeni, yüksek öğretim kurumları (VUZ) için ders kitabı olarak Fan yayınları tarafından 1962 yılında basılmıştır. Derlemede şu konulara yer verilmiştir: -Marksistik-Leninistik Ateizm ve onun gelişim süreci -Din ve dini öğretilere karşı mücadele -Rus inkılapçı-demokratların ateizmi -Özbekistan daki dini itikadların tenkidi ve ilerici düşüncenin gelişim süreci -Dinin menşei -Kuranın bilim tarafından tenkidi -İlmi ve dini dünya görüşünün paradoksu (zıtlığı) -Komunistik ahlak ve dini ahlak -Komünist Parti sinin ve Sovyet Yönetiminin dine münasebeti Genel olarak bakıldığında ele alınan konular, Orta Asya halklarının içtimaifelsefi düşünce tarihindeki ateistik yönler (motifler) savunulmuş ve ilmi düşünceyle dini düşüncenin birbirlerine zıt olduğunu ispatlamaya çalışılmıştır. Ayrıca, bu çalışma daha sonra 1965 yılında İlmiy Ateizm Masalaları adında gözden geçirilmiş 2. baskısı yayımlanmıştır. 20

25 B. KRONOLOJİK SIRASINA GÖRE İBRAHİM MOMİNOV UN YAYIMLANMIŞ ESERLERİ VE MAKALELERİ 1933 Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) Leninskiy Etap v Razvitii Dialektiçeskogo Materyalizma, Semerkant, Lenin Bayroğı, 5 i 19 fevralya, 8 i 14 marta, 10 i 21 aprelya, 1 maya sayılarında yayımlanmıştır Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) Gegel Dialektikasining Ratsional Mağzi, Semerkant, Lenin Yoli, 10, 11 iyun sayılarında yayımlanmıştır. 2) Din, Roza va Unga Karşı Kuraş, Semerkant, Lenin Yoli, 15 oktyabr sayısında yayımlanmıştır. 3) Revolyutsioner-Demokrat N. G. Çernişevskiyninig materyalizmi, Semerkant, Lenin Yoli, 15,16 aprel sayısında yayımlanmıştır. 4) Ulug Diyalektik-Materyalist, Semerkant, Lenin Yoli, 22 dekabr sayısında yayımlanmıştır Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) Alişer Navoi-Buyuk Maorifparvar, Semerkant, Lenin Yoli, 21 iyun sayısında yayımlanmıştır. 2) Ratsionalnıy Zerno Dialektiki Gegelya (İ. Mominov un Yüksek Lisans Tezidir. Özbekistan Devlet üniversitesinde felsefe bölümünde savunmuştur) Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 21

26 1) Rukovodstvo Dlya Nashey Praktiçeskoy Rabotı i Borbı, Semerkant, Lenin Yoli, 21 avgust sayısında yayımlanmıştır Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) Mirza Abdulkodır Bedil, Shark Hakikati, (Uygur diline yayımlanmıştır). 2) Mirza Abdulkodir Bedil Hakida, Kizil Ozbekiston, 30 maya sayısında yayımlanmıştır Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) O Poete i Mislitele Mirza Abdulkadıre Bedile, Trudı Uzb.gos.un-ta, novaya seriya, Semerkant. 2) Poet Furkat o Russkoy Kulture, Zvezda Vostoka, sayı:4-5. 3) Filosofskaya vzglyadı mirza Abdulkadıra Bedilya, Trudı Uzb.gos. un-ta, novaya seriya, sayı:31, Semerkant Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) Mirzo Abdulkodır Bedilning Panteizmi,(Panteizm Mirzı Abdulkadıra Bedilya), Trudi Uzb.gos.un-ta,novaya seriya, Semerkant Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) Revolyutsioner va Materyalist, Semerkant, Lenin Yoli, 28 yanvarya sayısında yayımlanmıştır Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) İz İstorii Obshestvenno-Filosofskoy Mısli Uzbekistana Kontsa XIX i Nachala XX vv., Trudı Uzb.gos.un-ta, novaya seriya, sayı:40, Semerkant. 22

27 1950 Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) İz İstorii Obshestvenno-Filosofskoy Mısli Uzbekistana Kontsa XIX i Nachala XX vv.,(i. Mominov un Doktora Tezidir.).Tashkent. 2) İz İstorii Obshestvenno-Filosofskoy Mısli Uzbekistana Kontsa XIX i Nachala XX vv., Avtoreferat diss.na soiskaniye uchenoy stepeni doktora filos.nauk. 3) Kişilar Ongidagi Kapitalizm Koldıklariga Karshi, Semerkant, Lenin Yoli, 22 oktyabr sayısında yayımlanmıştır. 4) Put Rassveta, Semerkant, Leninskiy Put, Semerkant, 17 yanvarya sayısında yayımlanmıştır. 5) Sovetskaya Demokratiya-Demokratiya Novogo, Vısshego Tipa, Semerkant, Leninskiy Put, 30 dekabr sayısında yayımlanmıştır Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) İlğor Sovet Fanining Rivoclaniş Programmasi (Programma Razvitiya Peredovoy Sovetskoy Nauki), Semerkant, Lenin Yoli, 20 iyun sayısında yayımlanmıştır. 2) Mir Pobedit Voynu,Semerkant, Leninskiy Put, 13 sentabrya sayısında yayımlanmıştır Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) İcodiy Marksizmning Yangi Buyuk Asari,(Novoye, Vıdayusheesya Proizvedeniye Tvoricheskogo Marksizma), Semerkant, Lenin Yoli, 16,25,28 noyabrya sayılarında yayımlanmıştır. 23

28 2) Klassicheskoye Proizvedeniye V.İ.Lenina O Gosudarstve,Semerkant, Leninskiy Put, 10 sentyabrya sayısında yayımlanmıştır Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) Za Dalneyshiy Rasvet Sovetskoy Nauki, Semerkant, Leninskiy Put, 1 yanvarya sayısında yayımlanmıştır Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) İcodiy Marksizmning Buyuk Asari (Velikoye Proizvedeniye Tvorcheskogo Marksizma), Toshkent, Kizil Ozbekiston,Pravda Vostoka, Ozbekistoni Surh Yayınları(Siyosiy va İlmiy Bilimlar Tarkatuvchi OzSSR Cemiyeti,Sayı:13) tarafından yayımlanmıştır. 2) K Voprosam İstorii Razvitiya Obshestvenno-Filosofskoy Misli v Uzbekistane X-nachalo XX.vv, Trudi Uzb.gos.un-ta,novaya seriya, sayı:54, Semerkant 1955 Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) İz İstorii Razvitiye Obshestvenno-Filosofskoy Misli v Uzbekistane v Kontse XIX. i Nachalo XX.vv, Tashkent, Obed izdatelstvo,kizil Ozbekiston,Pravda Vostoka Yayınları tarafından yayımlanmıştır. 2) Razvitiya Obshestvenno-Politicheskoy Misli Narodov Sredney Azii v Epohu Feodalizma (po XVIII. v.vklyuchitelno),v Kontse Ocherki po İstorii Filosofskoy i Obshestvenno-Politicheskoy Misli Narodov SSSR,T.I. Moskova, Po Uzbekistanu- avtor İ. Mominov Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 24

29 1) Literatura i Obshesvenno-Politicheskaya Misl v Uzbekistane vo Vtoroy Polovine XIX.v.,V Kontse İstoriya Uzbekskoy SSR,T.I.Tashkent, (sovmestno s N.M.Mallayevım). 2) Na Tretey Sessii Pakistanskogo Filosofskogo Kongressa,Voprosı Filosofii, sayı:6,(sovmestno s M.E.Omelyanovskim i K.F. 3) Obshestvenno-Politicheskaya i Filosofskaya Misl v Tadcikistane, Uzbekistane, Turkmenii, V Kontse Ocherki po İstorii Filosofskoy i Obshestvenno-Politicheskoy Misli Narodov SSSR,T.II.Moskova (po Uzbekistanu avtor İ. Mominov). 4) Obshestvenno-Politicheskoy Misl i Literatura (v Uzbekistane b Nachale XX.v),V Kontse İstorii Uzbekskoy SSR,T.I. Tashkent (sovmestno s N. Mallayevım). 5) Siyosiy va İlmiy Bilimlar Propagandisti,(Propogandist Politicheskih i Nauchnıy Znaniye), Toshkent Hakikati, 4 dekabrya sayısında yayımlanmıştır Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) Bolshoye Sobıtiye v Kulturnoy Cizni Nashey Respubliki (O Konferensii Vostokovedov), Tashkentskaya Pravda, 4 iyunya sayısında yayımlanmıştır. 2) Vvedeniye (v kontse Materiyalı po İstorii Progressivnoy Obshesvenno-Filosofskoy Misli b Uzbekistane ), Tashkent 3) Velikiye Peremenı (O Bandungskoy Konferensii Stran Azii i Afriki), Pravda Vostoka, 18 aprelya sayısında yayımlanmıştır. 25

30 4) İdeya Drucbı i Proizvedeniyah peredovıh Misliteley Uzbekistana Vtoroy Polovinı XIX.i Nachalo XX.v., Trudı Uzb.gos.un-ta,novaya seriya, Sayı:76, Semerkant 5) İz İstorii Razvitiya Obshesvenno-Filosofskoy Misli v Uzbekistane Kontsa XIX. i Nachala XX.vv, Gosizdat Yayınları,Tashkent 6) K Voprosam İstorii Razvitiya Obshestvenno-Filosofskoy Mısli v Uzbekistane(X-nachalo XXvv), Trudı Uzb.gos.un-ta,novaya seriya,sayı:54,semerkant 7) Oliy Talim-Oktyabr Mevasi (Vıssheye Obrozovaniye-Plod Oktyabrya),Yosh Leninchi, 6 noyabrya sayısında yayımlanmıştır. 8) Progressivnaya Obshestvenno-Politicheskaya Misl v Uzbekistane v Kontse XIX. i Nachale XX.vv. i ee Osobennosti, İzvestiya AN UzSSR, seriya obshestvennıy nauk, Sayı:2 9) Razvitiye Peredovoy Filosofskoy i Sotsiologicheskoy Mısli Narodov SSSR v Period Razloceniye Feodalnogo Stroya i Perehoda k Kapitalizmu (pervoye polovina i seredina XIX.v.), Srednaya Aziya i Kazkistan.V Kontse İstorii Filosofii,T.II.,(sovmestno s M.Zand i A.Mirzoevım), Moskova 10) Rassvet Nauki v Uzbekistane,Tashkentskaya Pravda, 26 oktyabrya sayısında yayımlanmıştır. 11) Sovet Sharkshunosligining Yangi Muvofakiyatlari Sari (Za Novıye Uspehi Sovetskogo Vostokovedeniye),Ozbekiston Kommunisti, Sayı:5 26

31 12) Fan Halkniki (Nauka-Narodu),Okituvchilar Gazetasi,7 noyabrya sayısında yayımlanmıştır. 13) Filosofskiye Vzglyad Mirzı Bedılya,İzdatelstvo AN UzSSR, Tashkent(AN UzSSR.Otdel Filosofii i Prava) 1958 Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) İdei Drucbı Narodov v Proizvedeniyah Mısliteley Uzbekistana Vtoroy Polovinı XIX.i Nachala XX.vv.,V Kontse Materiyalı Pervoy Vsesoyuznoy Nauchnoy Konferensii Vostokovedov v g.tashkente 4-11 iyunya, Tashkent 2) İz İstorii Progressivnıh Esteticheskih Ucheniy v Uzbekistane Kontsa XIX. nachala XX.vv,(K 100-Letiyu so dnya rocdeniya poetademokrata Furkata), İzvestiya AN UzSSR, seriya obshestvennıy nauk, Sayı:5, (sovmestno M. M. Hayrullayevım). 3) İzucheniye Tvorchestvo Mırzı Bedilya v Uzbekskoy i Tadcikskoy SSR, İzvestiya AN UzSSR, Sayı:1, Tashkent 4) Mırza Bedilning Falsafiy Karashları, (Filosofskiy Vzglyadı Mırzı Bedılya),Oz FA Yayınları,Toshkent 5) Horiciy Mamlakatlar Bilan İlmiy va Madaniy Alokalarımız,(Nauchnıye i Kulturnıye Svyazi s Zarubecnımı Stranami), Fan va Turmush,Sayı: Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) K Obedinennoy Nauchnoy Sessiy, Posvyashennoy Progressivnomu Znacheniyu Prisoedineniye Sredney Azii k Rossii, İstoriya SSSR, Sayı:3 27

32 2) K Obedinennoy Nauchnıy sessii, Posvyashennoy Progressivnomu Znacheniyu Prisoyedineniya Sredney Azii k Rossii,Zvezda Vostoka,Sayı:3 3) Marsistik Filosofiyaning Klassik Asari,(Klassicheskoye Proizvedeniye Marksistkoy Filosofii.K 50-letiyu rabotı V. İ. Lenina Materyalizm i Empiriokritsizm ), Ozbekiston Kommunisti,Sayı:5 4) O Progressivnom Znachenii Prisoyedineniya Sredney Azii k Rossii,Pravda Vostoka, 19 Fevralya sayısında yayımlanmıştır. 5) Olimlar Ulugvor Vazifa Bosagasida (Uchenıye na Poroge Velikih Zadach),Okituvchilar Gazetasi, 1 Yanvarya sayısında yayımlanmıştır. 6) Podyem Promıshlennosti, Selskogo Hozyaystvo i Narodnogo Blagosostoyaniya v Natsionalnıh Respublikah Sredney Azii v Rezultate Pobedı Sotsializma v SSSR,(sovmestno s H. M. Abdullayevım i A. M. Aminovım),Tashkent 7) Ozbekistonda Marksizm-Leninizm Tarihidan,(İz İstorii Marksizma-Leninizma v Uzbekistane),Kızıl Ozbekiston,Pravda Vostoka,Ozbekistonda Surh derdilerinde yayımlanmıştır. 8) Orta Osiyo Respublikalarıda Sotsializm Galabası,(Pobeda Sotsializma v Respublilah Sredney Azii), Kızıl Ozbekiston,26 Maya sayısında yayımlanmıştır. 9) Orta Osiyoning Rossiyaga Koshılıshıning Progressiv Ahamiyatı Hakikatı,(Progressivnoye Znacheniye Prisoyedineniya Sredney Azii k Rossii),Fan va Turmush, Sayı:3 28

33 10) Filosofskaya i Sotsiologicheskaya Mısl Narodov SSSR v Usloviyah Razvitiya Kapitalizma i Razloceniya Feodalnıh Otnosheniy (60-90 godı XIX.v),V Kontse İstoriya filosofii,t.iv. Moskova 1961 Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) Buyuk Mutafakkir va Tankıdchı,(V. G. Belinskiyga Bagıshlab),Shark Yulduzı, Sayı:6, s ) Buyuk Tarihiy Vokea (Velikiy İstoricheskiy Sobıtiye.O Polete U.A.Gagarin.),Yosh Leninchı,15 Aprelya sayısında yayımlanmıştır. 3) Katta Odım va Gozal İstıkbol,(Bolshoye i Prekrasnoye Budeshee.O rabote AN UzSSR.),Toshkent Hakikatı,1 Yanvarya sayısında yayımlanmıştır. 4) Ulug Revolyutsioner,Genial Mutafakkir va Tankıdchı (Velikiy Revolyutsioner,Genialnıy Mıslitel i Kritik),Kızıl Ozbekiston, 13 İyunya sayısında yayımlanmıştır. 5) Filosofskaya i Sotsiologicheskaya Mısl Narodov SSSR s Kontsa XIX.v.Do Velikiy Oktyabrskoy Revolyutsii.Srednaya Aziya i Kazakistan., V kontse İstoriya Filosofii,T.V. Moskova, s Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) Vvedeniye,(k.kn. İz İstorii Rasprostraeniya Marksistkogo- Leninskih idey v Uzbekistane), İzd-vo AN UzSSR, Tashkent, s.3-6 2) Zadacha Razvitiya filosofskoy Nauki v Uzbekistane v Svete Resheniy XXII sezda KPSS., Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane, Sayı:8, Tashkent, s

34 3) İlmiy Ateizm (Nauchnıy Ateizm).,V kn. İlmiy Ateizm Asosları, Toshkent, s ) K Pozornomu Stolbu(o svobode A. Gizenge), Pravda Vostoka, 30 Yanvarya sayısında yayımlanmıştır Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) 40-Let Uzbekskoy SSR, Znaniye Yayınları,Moskova 2) Filosofskaya Nauka v Uzbekistane za 40-let. V kn.,obyedinennaya nauchnaya sessiya,posveshennaya 40-letiyu Uzbekskoy SSR i Kommunisticheskoy Partii Uzbekistana, Tezisı Dokladov, Tashkent, s Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) Abdurahman Dcami Kak Uchenıy-Mıslitel.,Vıstupleniye na Obedinennoy Nauchnoy Sessii AN UzSSR i Sam GU, posveshannoy 550-letiyu so dnya rocdeniya Dcami, 19 Dekabrya,Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı:2,s ) Buyuk Mutafakkir Comiy (Velikiy Mıslitel Dcami),Fan va Turmush,Sayı:3,s ) Vstupitelnoye slovo (na konferensii po primeneniyu matematicheskih metodov),v kontse Primeneniye Matematicheskih Metodov i EVM v Ekonomicheskih İssledovaniyah, Nauka Yayınları, Tashkent 4) Za Dalneysheye Ukrepleniye Tvorcheskih Svyazey Nauki i Literaturı (v svyazi s V sezdom pisateley Uzbekistana),Obshestvennıye Nauki v Uzbekşstane,Sayı:6 30

35 5) İtogi i Zadachi Nauchno-İssledovatelskih Rabot Po Otdeleniyu Obshestvennıh Nauk, Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı:1 6) Narodom Lyubimıy.K 80-letiyu So Dnya Rocdeniya U. Ahunbabayeva,Pravda,2 iyulya sayısında yayımlanmıştır. 7) Ob İtogah Goda,Tashkentskaya Pravda, 1 Yanvarya sayısında yayımlanmıştır. 8) Plamennıy Propagandist İdey Marksistko-Leninskoy Filosofii,Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı:5 9) Revolyutsiya va Fan, (Revolyutsiya i Nauka),Fan va Turmush, Sayı: Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) Vıdayusheesya Mısliteli Sredney Azii,Znaniye Yayınları,Moskova 2) İtogi i Zadachi İssledovaniy v Oblasti Obshestvennıh Nauk, Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane, Sayı:1 3) Resheniye Natsionalnogo Voprosa v SSSR i Ego Znacheniye,Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı: Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) Ali Kushchi, V kn. Ozbek Sovyet Ensiklopedyası, T.I. Toshkent, s.228 2) Ali Kushchining Bir Risolasi Hakida, (ob odnom traktate Ali Kushchi),Fan va Turmush,Sayı:5 3) Vıstupitelnoye i Zaklyuchitelnoye Slova, V.Kontse Rassvet Sotsialisticheskih Natsii i İh Sbliceniye,Materiyalı nauchnoy sessii iyunya,tashkent,s.9-21,

36 4) İtogi i Zadachi Nauchno-İssledovatelskoy Rabotı Po Otdeleniyu Obshestvennıh Nauk AN UzSSR, Obshesvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı:1 5) İstoriya Uzbekskoy SSR, T.I.İzdatelstvo Fan,Tashkent 6) V Razdelyah Kulturı i Nauki s IX do XX v.voprosı İstorii Estesvenno Nauchnoy i Obshestvennoy-Filosofskoy Mısli İzlocenı İ. M. Mominovım.(iz predsloviya) 7) İstorii Zadachi Nauchno-İssledovatelskoy Rabotı po Otdeleniyu Obshestvennıh Nauk AN UzSSR İz, Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane, Sayı:1 8) İtogi i Zadachi Nauchnıh İssledovateley v Oblasti İstorii Estestvoznaniya v Uzbekistane.Doklad na I Srednoaziyatskoy Konferensii İstorikov Estestvoznaniye i Tehniki. Dushanbe,Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane, Sayı:6 9) Nachalo novoy erı vo vsemirnıy istorii.doklad, prochitannıy na yubileynoy nauchnoy sessii AN UzSSR, posveshennoy 50-letiyu Velikoy Oktyabrskoy Revolyutsii.,Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı:11 10) Partiyaning Cangovar Yordamchisi (Boyevoy Pomoshnik Partii),Ozbekiston Kommunisti, Sayı:7 11) Razvitiye Marksistko-Leninskoy Filosofii v Uzbekistane v gg.v Kontse İstoriya Uzbekskoy SSR,T.III. Tashkent 32

37 12) Resheniye Natsionalnogo Voprosa v SSSR i ego Znacheniye.V Kontse Rassvet Sotsialisticheskih Natsiy i ih Sbliceniye, Materiyalı Nauchnoy Sessii,21-22 iyunya, Tashkent 13) Torcestvo Marksistko-Leninskoy Teorii Kulturnoy Revolyutsii (na materiyalah respublik Sredney Azii),Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı:2 14) Etika,Uning Buyumu va Vazifaları (Etika,ee Predmet i Zadachi), V Kontse Markscha-Lenincha Etika Asosları,Toshkent 15) İstoriya Uzbekskoy SSR, T.I.,Glava XI.,XII.,(razdelı o nauke i kulture s IX do seredinı XIXvv),Fan Yayınları,Tashkent 1968 Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) Alisher Navoi-Velikiy Mıslitel-Prosvetitel, Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı:6 2) Amir Temurning Orta Osiya Tarihida Tutgan Orni va Roli, Fan Yayınları, Toshkent 3) Rol i Mesto Amir Timura v İstorii Sredney Azii, Fan Yayınları,Tashkent 4) Vvedeniye, V Kontse Uloceniye Timura, Tashkent 5) Vıstupitelnoye Slovo i Prodisloviye.V Kontse Ali Kushchi,Astronomiyaga oit risola,(traktat ob astronomii),özbek ve Rus dillerinde, Tashkent 6) Markscha-Lenincha Filosofiya Asosları,(razdeli:Markscha- Lenincha Falsafaning Predmeti va Vazifaları,Tarihiy 33

38 Materyalizmning Shakıllanıshı va Rivoclanishi,Fan Yayınları, Tashkent 7) İtogi i Zadachi Nauchno-İssledovatelskoy Rabotı po Otdeleniyu Obshestvennıh Nauk AN UzSSR, Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı:1 8) K Mecdunarodnoy Konferensii po Kushanskoy Probleme, Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı:8 9) Literaratura i Obshestvenno-Politicheskaya Mısl v Uzbekistane v Kontse XIX v, İstoriya Uzbekskoy SSR,T.II., Tashkent 10) Narodı Sredney Azii X-XXvv., V Kontse İstoriya Filosofii SSSR, T.I s., Moskova 11) Sozdadim Ensiklopediyu, Dostoynuyu Velikoy Sovetskoy Epohi, Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı:5 12) Ustozim-Volidam, Fan va Turmush, Tashkent 13) Akademii Nauk Uzbekskoy SSR-25 let., Obshestvennıye Nauki v Uzbekistane,Sayı:11 14) Velikiy Uchenıy i Revolyutsioner,Fan va Turmush,Sayı:5 15) Ob İstoricheskiy Kornyah Vozniknoveniya i Razvitiye İskusstva Sredney Azii Epohi Timuridov, Semerkant 16) İstoriya Uzbekskoy SSR, T.II. glava IX,razdel 5,İzdatelstvo Fan,Tashkent 1969 Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) Ob İstoricheskih Kornyah Vozniknoveniya i Razvitiya İskusstva Sredney Azii Epohi Timuridov,Tezisi Dokladov,İzdatelstvo Fan 34

39 UzSSR,(uluslar arası konferans),özbek,rus ve İngiliz dillerinde yayımlanmıştır. 2) Ob İstoricheskih Usloviyah Razvitiye İskusstva Sredney Azii Epohi Timuridov Obshestvennıye Hauki v Uzbekistane,Sayı:8-9 3) Samarkand-Stolitsa Gosudarstva Timuridov,V Kontse İstorii Samarkanda T.I s 4) Sarkandu 2500 let V Kontse Obedinennaya Nauchnaya Sessii, posvyatshayetsya 2500-letiyu Samarkandu,Tashkent 5) Simpozyum, posvyashennıy iskusstvu Timuridov,Guliston,Sayı:1 6) Tanlangan Asarlar,I.Cilt, İzdatelstvo Fan UzSSR, Tashkent 7) İstoriya Samarkanda, Tom.I.Glava II,İzdatelstvo Fan AN UzSSR,Tashkent 1970 Yılında Yayımlanan Çalışmaları: 1) İzbrannıye Trudı,II.Cilt, İzdatelstvo Fan AN UzSSR,Tashkent 2) Samarkandu-25 vekov, Obshestvennıye Hauki v Uzbekistane,Sayı:9 3) İzucheniye Tvorchestvo Ergasha Dcambulbul Oğlu i Ocherednıye Zadachi Nashih Folkloristov, Obshestvennıye Hauki v Uzbekistane,Sayı:10 4) Lenin i Nauka, Obshestvennıye Hauki v Uzbekistane, Sayı:2 5) O Kulture Rechi-Uzbekskiy Yazık i Literatura,İzdatelstvo Fan AN UzSSR, Tashkent 35