132 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3. Sayı 3. Eylül 2006

Transkript

1 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3, Sayı 3 (Eylül 2006) Mak. #48, ss Telif Hakkı Ankara Üniversitesi Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü Tanıtmalar Dmitriy Pavloviç URSU: Bekir Çoban-Zade. Jizn. Sud ba. Epoha. Simferopol:Krims ke navçal no-pedagogiçne derjavne vidavnitstvo, 2004, 276+içinde resim ve belgeli 24 s. ISBN Birinci Dünya Savaşı öncesinde İstanbul da Kırım Tatar öğrencilerinin tahsil görmesi ve bunların öğrenimlerini tamamladıktan sonra Kırım a dönmesi yeni bir Kırım Tatar Türk aydını kitlesinin teşekkülünde önemli rolü olmuştur. Böylece Noman Çelebi Cihan, Cafer Seydahmet, Abdülhakim Hilmi, Bekir Sıtkı Çobanzade, Habibullah Temircan Odabaş, Abdürrahim Sükutî, Abdullah Lâtifzade, Midat Refatov, Mamut Nedim, İbrahim Tarpi, Yakup Kemal, Yakup Kerçî ve diğerleri, 1935 yıllarına kadar Kırım ın siyasî, içtimaî ve edebî hayatında birinci derecede rol oynamışlardır. İ. Gaspıralı nın başlattığı millî reform hareketinin ve Genç Tatarların inkılâpçı milliyetçiliğinin varabilecekleri en yüksek seviyelere eriştiği ve bir manada tıkanma noktasına geldiği bir ortamda, İstanbul dan yeni bir kaynak doğmaya ve Kırım ın fikrî, siyasî ve kültürel hayatını beslemeye başlamıştır. Osmanlı okullarını bitirmiş ve büyük çoğunluğu itibarıyla reform taraftarı olan Kırım gençleri Kırım daki millî modernleşme hareketinde etkin rol oynamışlardır. İşte bunlardan biri de büyük yazar ve Türkolog Bekir Çobanzade dir. XX. yüzyılın başında SSCB de gerçekleşen ve inanılmaz boyutlara ulaşan büyük terör, insanlık tarihinin en trajik sayfalarındandır. Kısa bir zaman içinde yüz binlerce masum insan öldürülmüştür. Özellikle 1930 lu yıllar, boyutlarına, amaçlarına ve sonuçlarına göre bir kültür katliamı olarak kabul edilmektedir. Burada amaçlanan, bütün siyasî ve ilmî kadroları yok etmektir. Çeşitli bahaneler altında kültür ve dil asimilasyonunu önleyen her şey ve herkes yok edilmiş, millî kültürün özünün, vatanseverlik duygusunun, etnik değerlerin ve yüzyıllar boyunca oluşan geleneklerin daha başlangıçta yok edilmesi amaçlanmıştır. İşte bu dönemde yetişen büyük şair,

2 132 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3. Sayı 3. Eylül 2006 Türkolog, millî mücadele lideri, maarif sisteminin öncüsü, Kırım için önemli bir dönemde kültür kalkınmasının kurucularından olan B. Çobanzade bu siyasî sistemin kurbanı olmuştur. Okuyucularına birçok ilmî ve edebî eser bırakan B. Çobanzade kendi hayatı üzerine pek bir şey bırakmamıştır. Edip belgesel kaynakların yokluğu, arşiv malzemelerinin ulaşılmazlığı, uzun yıllar boyunca ilmî literatürde suskunluk gibi objektif sebeplerden ve sübjektif düşüncelerinden dolayı zamanla efsanevî bir kişiliğe dönüşmüştür (7). D. P. Ursu nun Bekir Çoban-Zade. Jizn. Sudba. Epoha (Bekir Çobanzade: Hayatı. Kaderi. Dönemi) adlı eseri profesör B. Çobanzade nin hayatını, kaderini ve yaşadığı dönemi anlatan ilk ilmî biyografidir. B. Çobanzade nin biyografisi, sınırlı olmak üzere hem yerli hem de yabancı araştırmacılar tarafından yapılmıştır. SSCB deki sert sansür dolayısıyla B. Çobanzade gibi aydınların isimleri basına ulaşmadığı için asıl çalışmalar rejimin yumuşamasından sonra gerçekleşmiştir. SSCB dışındaki ve özellikle Türkiye deki araştırmacılar ise demir perdenin arkasından dışarıya sızabilen çok az bilgilerle çalışmalarını hazırlamışlardır. B. Çobanzade hakkında hazırlanan kitaplar şunlardır: İ. Noyan, Kırımlı Filolog-Şair Bekir Çobanzade: Hayatı ve Eserleri, 1967, 91 s. (İ.Ü. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi); A.M. Babayev, Rol Prof. B.V. Çoban-zade v Razvitii Azerbaycanskoy Sovetskoy Yazıkovedçeskoy Nauki (Prof. B.V. Çoban-zade nin Sovyet Azerbaycan Dilbiliminin Gelişmesindeki Rölü), Bakü, 1969; A. Babayev, Bekir Çobanzade, Bakü, 1998; İ. Otar, Kırımlı Türk Şair ve Bilgini Bekir Sıdkı Çoban-zade, İstanbul, 1999; K. Acar, Kırımlı Dilci Bekir Sıdkı Çoban-zade: Dilciliği ve Araştırmacılığı, Ankara, Ayrıca bu konu üzerine makale düzeyinde de araştırmalar yapılmıştır: A.B., Taymas, Kırımlı Filolog, Şair Bekir Çobanzade yi Tanıtma Tecrübesi, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Belleten 1954, Ankara, 1954, s. 239; S. Bektore, Profesör Bekir Sıtkı Çobanzade, Kırım, 1961, no. 11 (23), s. 175; F.D. Aşnin, Bekir Vagapoviç Çobanzade, Narodı Azii İ Afriki, 1967, no. 1, s ; A. Tagirzade, A. Guliyev, Profesör Bekir Vagab Oglı Çoban-zade, Sovetskaya Türkologiya, 1990, no. 6, s. 77; İ. Otar, Bekir Sıdkı Çobanzade nin Birkaç Mektubu, Kırım, 1993, no. 2, s ; A.M. Memetov, B.Çoban-zade ve Kırımtatar Tilşınaslıgı, Yıldız, 1993, no. 5-6, s ; V. Aslanov, Bekir Çobanzade, Emel, 1993, no. 196, s. 20; H. Jankowski, Notes on Bekir Çobanzade s Lıfe and Activity in Hungary, Acta Orientalia Academiae Scientarum Hung, 1994, T. 47, no. ½, p. 134; İ, C., Özcan, Bekir Vahap Oglu Çobanzade: Duruşma Zabıtları, Kırım, 1998, no. 15, s. 2-4; F.D. Aşnin, V.M. Alpatov, Delo Professora B.V. Çoban-zade (Profesör B.V. Çoban-zade nin Davası), Vostok, 1998, no. 5, s ; E.G. Emirova, Novıye Materyalı i Bibliografii B.V. Çobanzade (B.V. Çobanzade Üzerine Yeni Malzemeler ve Bibliyografya), Biblioteçnoye Delo i Krayevedeniye, 1999, no. 1, s ; D.P. Ursu, Vıdayusşiysya Uçenıy- Türkolog Bekir Çoban-zade: Jizin i Deyatelnost (Ünlü Bilgin Türkolog Bekir Çoban-

3 Tanıtmalar 133 zade: Hayatı ve Faaliyetleri), Vostokovednıy Sbornik, Simferopol, 1998, bıp. 2, s. 7; D.P. Ursu, Studençeskiye Godı Bekira Çoban-zade (Bekir Çoban-zade nin Öğrencilik Yılları), Biblioteçnoye Delo i Krayevedeniye, 2002, no. 3, s Ukrayna Tarih Bilimleri Akademisi üyesi D.P. Ursu B. Çobanzade nin biyografisini hazırlarken onun hayat öyküsünü yaşadığı dönemin siyasî, sosyal ve kültürel yapısıyla iç içe incelemiştir. Böylelikle B. Çobanzade nin bulunduğu ülkelerin (Rusya, Kırım, Azerbaycan, Türkiye, Macaristan) o dönemdeki siyasî olayları incelenmiştir. Birkaç ihtilâl, dünya ve yurt savaşları, üç büyük imparatorluğun yıkılışı, açlık, toplu şiddetler ve Sovyet rejiminin totaliter yapısını görüp yaşayan edibin ruhunda, bütün bu olaylar derin izler bırakmıştır. Buna bağlı olarak çalışmada, şairin davranışlarının iç mantığı çözülmeye çalışılmıştır. E.M. Sidorenko redaktörlüğü altında hazırlanan bu kitabın maksadı geniş çaplı belgesel kaynakların, hatıraların, basın ve bu konu üzerine yapılan araştırmaların derin tahlilini yaparak bir şair, bilgin ve toplum adamı olan B. Çobanzade nin hayat öyküsünü bilimsel bir şekilde okuyucuya sunmaktır. Bunun için bilgiler uzun yıllar boyunca tek tek çeşitli arşivlerden toplanılmıştır. Kırım Özerk Cumhuriyetinin Devlet Arşivi, Rusya Federasyonu Merkezî Devlet Arşivi, Rusya Devlet Toplumsal ve Politik Tarihi Arşivi, Rusya Devlet Edebiyat ve Sanat Arşivi (Moskova), Rusya Bilimler Akademisi Petersburg Şubesi ve Rusya Federasyonu Savunma Bakanlığının Merkez Arşivinde muhafaza edilen Kırım ın NKVD si ve SSCB Yüksek Mahkemesi Askerî Kurulu nun gizli kaynakları ilk defa ele alınıp incelenmiştir. Bunlar dışında İsmail Otar ın özel kütüphanesinde bulunan basılmamış değerli kaynaklar, B. Çobanzade nin şahsî belgeleri ve Galatasaray Lisesi Arşivindeki belgeler de ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Kitabın eleştirmenleri Prof. Ayder Memetov, Safter Nagayev, Ayder Emirov dur. (14). Eserin konusu olan Bekir Çobanzade nin hayatı kronolojik bir şekilde çeşitli belgeler, özellikle arşiv belgeleri, ekler ve orijinal foto belgelerle desteklenerek ayrıntılı olarak anlatılmıştır. Kitap Giriş, Gezgin Hayatı Yaşadığı Yılları, Olgunlaşma Yılları: Kırım, Sınav Yılları: Bakü başlıklarından oluşan üç bölüm, Dipnotlar, Ekler, İsim Dizini ve Kısaltmalar Dizini nden oluşmaktadır. Kitap D.P. Ursu nun Efsaneden İnsan başlıklı Giriş (5-15) yazısıyla başlamaktadır. Bölüm şair ve sanatçıların hayat öykülerini yazan ünlü Fransız şairi Şarl Bodler in Bazı biyografilerin yazılması kolaydır. Meselâ, olay ve maceralarla dolu insanların hayatı. Bunun için olguları toplamak, sıralamak ve tarihleri vermek yeterlidir. sözüyle başlar (5). Yalnız Ursu, B. Çobanzade nin hayatının belirsizlikler, çelişkiler ve tahminlerle dolu olduğunu belirterek onun biyografisini yazmanın o kadar da kolay bir şey olmadığını anlatmakta ve sebeplerini açıklamaktadır (6-7). B. Çobanzade yi Tanıdığımız Yabancı olarak vasıflandırarak onun herkes tarafından tanındığını ancak gerçek hayatının günümüz araştırmacıları için karanlık olduğunu

4 134 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3. Sayı 3. Eylül 2006 belirtmektedir (7). Daha sonra bu konunun kronolojik bir şekilde araştırma tarihini vererek onları tahlil etmiş ve hatalarını açıklamıştır (7-14). Araştırma tarihinin ardından, yazar, kitabı yazmadaki en büyük amacını gerçeğin belirlenmesidir şeklinde ifade etmektedir (14). Giriş kısmının sonunda araştırmada kullanılan Rusya, Türkiye ve Kırım arşivlerindeki gizli belgeler ve İ. Otar ın şahsî kütüphanesindeki değerli kaynaklar ve tebrik (ilk sıralarda tebrik edilenler arasında yol göstericileri olan F.D. Aşnin, İ.Otar gösterilmektedir) yer almaktadır (14). Kitabın Gezgin Hayatı Yılları (16-53) adlı birinci bölümünde şairin hayatının ilk yılları, İstanbul da Rüştiyede geçen okul yılları ve Budapeşte de üniversite yılları gibi konular alt başlıklar altında anlatılmaktadır. Edibin hayatının ilk yıllarına paralel olarak de Rusya, Kırım, Türkiye ve Macaristan da o dönemin siyasî, sosyal ve kültürel yapısı ve eğitim sistemi verilmektedir. Böylelikle B. Çobanzade nin bir şair ve bilgin olarak şekillenmesinde önemli rol oynayan faktörler, sosyo-kültürel ortam ve etkilendiği şahıslar gösterilmektedir. Ayrıca o dönemde yurt dışında bulunan Kırım Türkleri ve diğer Kırım aydınlarının hayatları ve millî mücadele aydınlatılmaktadır. Bilgiler bu konuda günümüze kadar yapılan çalışmalarla karşılaştırılarak ve akıl yürüterek ortaya konmuştur. Özellikle tarihler ve rakamlar üzerinde ayrıntılı durulmuştur. Kitabın Olgunluk Yılları: Kırım (53-117) adlı ikinci bölümünde B. Çobanzade nin Kırım a dönüşü ve burada bulunduğu dört yılı anlatılmaktadır. B. Çobanzade memleketi olan Kırım a daha dönmeden, o zaman baş gösteren sosyopolitik savaşa karışmıştır. Kırım da geçirdiği dört yıl zarfında bu mücadelenin merkezinde bulunmuş ve bu mücadelede kesin pozisyonu yurtsever vatandaş şeklinde olmuştur. Onun sosyal faaliyetleri halkının hizmetine adanmıştır ve kültür ve eğitimin gelişmesine, ana dili, gelenek ve göreneklerin korunmasına yöneliktir. İkinci bölümün ilk kısmı olan Halk Partisinin Başında (53-81) başlığı altında Millî Fırka nın oluşum tarihi, Millî Fırka Halk Partisinin başkanlığı, faaliyetleri, amacı ve B. Çobanzade nin bu partinin içindeki rolü ve yeri açıklanmaktadır. Ayrıca yüzeysel olarak açlık yılları, siyasî cinayetler, Sovyet hükümetinin Kırım Tatar aydınlarıyla çatışması gibi konular da işlenmiştir. Aydınlık Deryasında Tükenmez Enerjisiyle (81-98) adlı ikinci kısımda yılları arasında B. Çobanzade nin Kırım Tatar kültürünün yükselmesindeki yeri ve faaliyetleri anlatılmaktadır. O dönemde Kırım daki eğitim durumu, Sovyet hükümetinin okullarda uyguladığı politikalar, alfabe reformu, Rusların dil ve milliyetler siyaseti gibi konular işlenmiştir. Kırım Üniversitesinin Profesörü (98-109) adlı üçüncü kısımda onun 1922 de Kırım Üniversitesinde profesör olması, Kırım üniversitesinin kapanması ve sebepleri anlatılmaktadır. İkinci bölümün Elinde Lügat ve Kalemle ( ) adlı dördüncü kısmında Türkolojinin önemli dallarını kapsayan çalışmaları, Kırım da bulunduğu yıllar boyunca edebî ve ilmî kapasitesi, sanatı yüzeysel olarak tahlil edilmiştir. Burada

5 Tanıtmalar 135 yazar B. Çobanzade nin sanatını şu şekilde tasvir etmektedir: yılları arasında yapılan çalışmalardan şu sonuç ortaya çıkmakta: onun ilmi şiirsel, şiirleri ise ilmîdir. Bunu o tam anlamıyla yapmıştır. (109) Bu bölümde B. Çobanzade nin sosyopolitik faaliyetleri yaşadığı döneme uygun şeklinde incelenmiştir. Sınav Yılları: Bakü ( ) adlı kitabın üçüncü bölümünde B. Çobanzade nin Azerbaycan da geçirdiği büyük sosyal, ilmî ve eğitim faaliyetleriyle yüklü hayatının son on iki yılı anlatılmaktadır. Bu bölümün ilk kısmı olan Yeni Türk Alfabesi Mücadelesinde başlığı altında dil reformuna bağlı yeni Türk alfabesi ve karşılaştıkları sorunlar, edibin Kırım ve bütün Türk dünyası için Latin alfabesi konusundaki tutumu ve faaliyetleri söz konusu edilmiştir. İkinci kısım olan Onun Pedagojik ve İlmî Faaliyetleri ( ) başlığı altında Azerbaycan da bulunduğu zamanın onun ilmî açıdan sanatkârlığının zirvede olduğu dönemi olarak değerlendirilmektedir. Ardından meydana getirdiği eserlerden, Kırım aydınları için o dönemin zor şartları, bu şartlara B. Çobanzade nin mecburî uyumundan bahsedilmektedir. Üçüncü bölümün üçüncü kısmı olan Bütün Dünya Tarafından Kabulü ( ) başlığı altında Azerbaycan Üniversitesi Doğu Bilimleri Fakültesi dekanı olan B. Çobanzade ye dünya çapındaki ününü 1926 Bakü Türkoloji Kongresinin kazandırdığı belirtilmektedir. Bu yıllarda ününün bütün dünyaya yayıldığını, bütün Türkologlar tarafından tanındığını görmekteyiz. Tüm dünya çapında ünlü bilim adamlarının B. Çobanzade hakkındaki fikirleri ve o dönem basınında onun faaliyetleri hakkındaki görüşler verilmiştir. Üçüncü bölümün İnsan Avı adlı dördüncü kısmında Kırım da ve tüm SSCB de siyasî ortam ve o dönemdeki siyasî olaylara bağlı olarak uygulanan baskı rejimi anlatılmaktadır. Kırım, Tataristan ve Başkurdistan ın siyasî ve kültürel aydınlarına yapılan baskılar, B. Çobanzade nin dünya görüşü ( ), 1929 daki alenen suçlamalar, soruşturmalar gibi konular işlenmiştir. İnsan avı olarak adlandırılan Stalin in iyi işlenmiş baskı mekanizması, B. Çobanzade nin tehlike karşısındaki tavrı anlatılmaktadır (163). Üçüncü bölümün beşinci ve son kısmı olan Ölüm Kuşları Başucunda Duruyorlar başlığı altında 1937 yılının Ocak ayında tutuklanmasından Ekim ayında gerçekleşen ölümüne kadar B. Çobanzade nin hayatının en trajik zamanları anlatılmaktadır. Hapiste B. Çobanzade ye yapılan soruşturmalar, işkenceler, hukukî ve edebî rehabilitasyonu gibi konular işlenmiştir. Kitabın sonunda Dipnotlar, Ekler, İsim Dizini, Kısaltmalar Dizini yer almaktadır. Ekler de ( ) çalışmada kullanılan belgeler numaralandırılmış bir şekilde verilmiştir. Belgelerdeki yazım kuralları ve duraklama işaretleri orijinal biçimiyle alınmış ve açıklamalar yapılmıştır. Belgeler arasında B. Çobanzade nin otobiyografisi, yazıları, dilekçeleri, protokoller, mektuplar, fotoğraflar, fotokopiler, anılar yer almaktadır. Kitap okul ve üniversite öğretmenleri, lise ve üniversite öğrencileri ve Kırım ın tarihi, edebiyatı ve kültürüyle ilgilenen geniş kitle okuyucuları için önemli bir kaynak

6 136 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3. Sayı 3. Eylül 2006 niteliğindedir. Kitap Kiril alfabesiyle Rusça olarak yazılmıştır. Daha geniş bir kitle tarafından faydalanılabilmesi için Türkçe ye, İngilizce ye ve diğer dillere çevrilmesinin faydalı olacağı muhakkaktır. Elvina Abduvaliyeva (Ankara) (Alındığı tarih 25 Ağustos 2006) (E-Yayın tarihi 29 Eylül 2006)