Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Vell. Araştırma Merkezi. ~ TAŞ VELi. Araşllrma Dergisi. Research Quarterly.

Transkript

1 Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Vell Araştırma Merkezi Araşllrma Dergisi Research Quarterly ~ TAŞ VELi Win~~~

2 insan OLARAK KADIN, KADININ TOPLUMDAKi YERi VE OSMANLl'DAN KALMA ÖNEMLi BiR BELGE Haydar TEBEROGLU* ÖZET Bu yazıda, kadın kavramının çeşitli kaynaklardaki karşılığı, toplumsa/ dinamikler içinde kazandığı anlamlar, çeşitli toplum büyüklerinin kadına bakışı ve kadın hakkındaki değerlendirme/erine yer verilmiştir. Yazıda ayrıca, f1acı Bektaş Ve/i'yi kendisine rehber edinen bir aileye ait olan, Osmanlı Devleti zamanından ka~ma bi; belge, günümüz harfleriyle yayım/anmıştır. Bu belge, kadın/ar ve erkekler arasındaki eşit/ilji gôsteren önemli bir el yazması belgedir. Yazının sonunda kadını konu edinen bir şiire de yer verilmiştir. ABSTRACT in this article, are mentioned the equiva/ent of ıhe term woman in various works, its meaning in social dynamics, ıhoughts of various respected peop/e about l-l(oman, and eva/uations about woman. Besides this, in ıhe study, a document from Ottoman time belongs to a family ıhat fo/lowed the patlı of Hacı Bektaş Veli was updated and pub/ished. This document that indicates the equality between men and woman is an important manuscript. At ıhe end of ıhe article, a poem about woman was added. Anahtar Kelimeler: Kadın, Hacı Bektaş Veli, El yazması belge Key Words: Women, Hacı Bektaş Veli, Manuscript Yeryüzünde yaşayan canlı l arın en gelişm i ş, üstün vasıflı olanı insandır. İnsanın en büyük özelliği düşünebilmesidir. Düşünmenin temelinde akıl ve irade yatar. Tüm yaratılmışların (bitki, hayvan ve diğer varlıklara hükmettiğinden) en üstünü insandır. Semavi dinlere göre insan, Hz. Adem (A.S.) neslinden gelm i şt ir. "Erişkin dişi cinsten insan" olarak tanımlanan kadın sözcüğünün karşılığı; Arapçada nisa, İn gilizcede woman'dır. Eski Türk metinlerinde kadın yerine daha çok hatun kişi tabiri kullanılmıştır. Bu tabirin 16. yüzyıla kadar kullanıldığı görülmektedir. Kadını, adam ın veya erkek cinsinin karşıtı olarak ta nıml amak müml<ündür. Kadın sözcüğüne alternatif olarak kullanılan bayan kelimesi ise zaman içinde daha nezaketli söyleyişlerde kullanılır hale gelmiştir. Bunun yanında daha kaba bir ifa- ' de olarak evli (refika- zevce) kadınlar için avrat veya karı tabirinin halk arasında kullanıldığını görüyoruz. Hanım sözcüğü ise hem kadınlar hem de yetişkin kızlar için kullanılmaktadır. Örneğin h~nım kız, hanım kadın. gibi. Bayan sözcüğünün, kadınlara saygının ifadesi olarak; ad veya soyadlarının başına get ir ildiğini görüyoruz. Örneğin: Bayan Ayşe, Bayan Teberoğlu, Bayan Mualla Hanım gibl Kadın, in san lığın eski çağ larında çok kısa bir süre için anaerkil aile tipinde üstün duruma yükselmişse de bütün sonraki dönemlerde kadın ı dünyanın bütün top- Hacı Bektaş Veli/

3 lumlarında kadını arka plana atmıştır. Yüzyıllar içinde kadın itilmiş, kakılmış, ağır işlerde çalıştırılmış ve fuhuş için satılmıştır. Bütün bunların temelinde kadının sosyal yapıda değerini kaybetmesi yatmaktadır. Kadının aile reisi konumunda olduğu bazı ilkel toplumlarda yine mülkiyetin paylaşımı hususunda geride kaldığı görülmektedir. Mal taksiminde ortaya çıkan bu farklılık aslında kadın ve erkeğin toplumsal konumuyla ilgili tarihsel şartlanmaların sonucudur. Yine tarih içinde göbek bağından dolayı; soy zincirinin kadın soyuna göre hesaplandığını da görüypruz. Buna neseb bağı da denilmektedir. Engels, Ailenin Kökeni adlı eserinde yukarıda bahsettiğimiz sosyal yapının ve kadın erkek arasında ortaya çıkan ayrımcılığın nedenlerini ayrıntılarıyla açıklar. Bütün ilkel inanışlar, kadının erkeklerden eksik ve aşağı olduğunu ispata çalışır. Kadına eşit hakları asla vermezler. Fransa' da Feminisme akımıyla kadınların erkeklerle eşitliklerini sağlanmaya çalışılmıştır. Günümüz dünyasında ekonomik seviyesi ve eğitim seviyesi düşük toplumlarda kadının hala horlandığını ve aşağılandığını, fuhuş batağı yüzünden milyonlarca kadının onurunun ayaklar altına alındığını görüyoruz. 1 1Kadının yüzünün karası, erkeğin elinin kınası. 11 düşüncesi bazı erkekler için övünme tarzı haline gelmiştir. Bu bir insanlık ayıbıdır. Çünkü bir elmanın bir yanı kadın, diğer yanı ise erkektir. Erkek ve kadın birbirini tamamlayan eşlerdir. Kadınlar hem bünye (vücut) hem de duygu olarak çok narindir. Hristiyanlığın ve İslamiyetin yayıldığı yıllarda, kısmen kadına bazı haklar verilmiş ise de insanlığın karanlık çağlarında cahiliye devrinin alışkanlıklarının ağır bastığını ve kadınlara verilen hakların uygulanmadığını görüyoruz. Örneğin Hz. Muhammed Mustafa (S.A.V.) bir hadislerinde, "Cennet annelerin ayağı altındadır." buyurmuştur. Bu ne yüce bir iltifattır. Çünkü anne de bir kadındır. Cahil kabileci Arap toplumu kadına verilen değeri ayaklar altına alarak; kadını burkası, peçesi ve dört duvar arasına hapis etmiştir. Kadın, İslam dininin nimetlerinden yararlandırılmamıştır. Yüce kitabımız Kur'an-ı Kerim' de, kadınla ilgili 102 (yüz iki) ayet yer almasına rağmen İslam ülkelerinde kadın hakkettiği konuma ne yazık ki gelememiştir. Bu bir insanlık ayıbıdır. Cumhuriyetimizin kurucusu ulu önder Mustafa Kemal Atatürk, 3 Şubat 1923 tarihinde İzmir ' de yaptığı bir konuşmada, "Kadının en büyük görevi analıkt1r. 11 diyerek kadının analık görevinin kutsallığını vurgulamıştır. Ayrıca Atatürk, kadının analık görevini başarıyla yerine getirebilmesi için kadınlara erkekler gibi eğitim imkanı ver:ilmesi gerektiğini ve toplumsal hayatta kadın ve erkeğin birbirlerine destek olmaları gerektiğini söylemiştir Hacı Bektaş Veli/

4 insan Olarak Kadın, Kadının Toplumdaki Yeri... Nitekim Tevhid-i Tedrisat Kanunu'yla kız çocuklarının okuması zorunlu hale getirilmiştir. Cumhuriyet devri kanunlarında kadın hakları kesin çizgilerle çizilerek; kadın- erkek eşitliği prensip olarak benimsenmiştir. Türk Medeni Kanunu kadın-erkek eşitliğini özel hukuk alanında o günün şartlarında hiç eksiksiz sağlamıştır. Mirasta, karı-koca ilişkilerinde, hatta şahit likte blle, erkekten farklı bir konumda olan kadın, Medeni Kanun'un yü rürlüğe girmesiyle yargıcın (hakimin) önünde erkekle eşit bir duruma getirmiştir. Bu durum, toplumda Türk kadınının önünü açmıştı r. Ticaret ve iş hayatında kadın dünyada ilk defa hak ettiği konuma gelmiştir yılında yayımlanan Belediyeler Kanunu ile Türk, kadını ilk defa seçme ve seçilm~ hakkını elde etti. 1933'te yayımlanan Köy Kanunu ile de muhtar ve ihtiyar meclisi üyesi seçilme hakkı Türk kadınına ulu önder Mustafa Kemal Atatürk tarafından verilmiş oldu Anayasasının 1 O ve 11. maddeleri 1934'te 2599 sayılı kanunla değiştirildi. Bu sayede Türk kadını, Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerinde seçme ve seçilme hakkı kazandı. Böylece, Avrupa ülkeleri ve Amerika' dan önce ve daha geniş ölçüde erkeklerle eşit haklara sahip olan Türk kadını, 1961 Anayasası'nda aldığı tüm haklarını koruyarak ge li ştirmişti r. 1961Anayasası'nın12. maddesi 11 şöyledir: Türkiye'de cinsiyet farkı gözetilmeksizin herkes kanun karşıstnda eşittir. 11 Hatta ayn ı anayasanın 43. maddesi, çalışma şartları bakımından kadınların, çocuklar ve gençlerle birlikte özel şartlarda korunacağı hükmünü getirmiştir. Böylece, kadının kanun önünde erkeğin önüne geçtiği söylenebilir. Kadının hakkı, insanlık tarihi boyunca ana hakkı, analık hukuku terimleriyle korunmaya çalışılmış olsa da bu mümkün olmamıştır. İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra UNESCO, kadın hak larını gündeme getirerek Kadtn Hakları Beyannamesini yayımlamıştır. Türk kadınından sonra dünya kadınlarına verilen bu haklar ne yazık ki devletlerin kanunlarında cinsiyet ayrımın ı kaldırmış olmakla beraber; kadının evrensel ölçüdeki hakları uygulamada erkeklerinkine eşit değildi_r. Anadolu bozkırında 13. yüzyılda, görüşleriyle dünyaya ışık saçan büyük insan Hünkar Pir H ac ı Bektaş Veli Hazretleri kadına layık olduğu değeri vermiştir. Onun tarihe mal olmuş vecizelerinden birkaç tanesi şöyled.ir: - Kadtnları okutunuz. - Kızlarımzı okutunuz; çünkü onlar geleceğin anneleridir. Hacı Bektaş Veli/

5 HaydarTEBEROGLU Nefsine ağır geleni; kimseye tatbik etme. - Hiç bir milleti ve insant ayıplamaymız. - Erkek pirinden; kadm, erinden sorulur. Eski Türk edebiyatında 15. yüzyıldan itibaren cönklerde Alevi-Bektaşi kadın şairlere rastlamak mümkündür. Örneğin: 15. yüzyılda Hafız Hatun, Leyla Hatun; 16. yüzyılda Laima Hatun, Hawa Hatun, Duırriye Hatun; 17. yüzyılda Sakine Hatun, Latife Hanım; 18. yüzyılda Sakine Hatun, Leyla Hatun, Kaduncuk Hatun, Meryem Hatun; 19. yüzyılda Şah Sultan, Nazmiye Hatun, Şerif Bacı, Nehri Bacı, Hayriyye Bacı, Afife Bacı, HaV'(a Ana ve diğerleri ile yirminci yüzyılda hele de Cumhuriyet yıllarında yüzlercesinin adını yadetmek mümkündür. Hünkar Pir Hacı Bektaş Veli, gönülle hem insa.na hem de Hakk'a ulaşılacağını; kadın, erkek, ırk, din, mezhep (içtihat) ayrımı olmadan, insanın merkez (çekirdek) olduğunu söylemiştir. Hünkar Pir Hacı Bektaş Veli felsefesi yaratılm ışların içinde sadece insanda var olan akıl, izan ve hoşgörüyle özdeşleşerek tüm dünyaya yayılmıştır. Pir Hacı Bektaş Veli, kadına büyük değer vermiş. Kadını hiçbir zaman ikinci sınıf birey olarak görmemiş; kadına sadece erkeğin karşı cinsi olarak bakmamış, diğer yarısı olarak görmüştür. Pir Hacı Bektaş Veli, kadına İslam'ın bağnaz (gerici) kesiminin gözünden asla bakmamış, dört duvar arasında kalmaması gerektiğini savunmuştur. Kadınla, erkeğin yan yana, mutlu, birbirine kardeş, yoldaş, ana, bacı, evlat, eş olduğunu savunmuştur. Bizim sayfalarca yazacağımızı o büyük.pir B~ktaş Veli, bakınız bir dörtlükte ne kadar öz anlatmıştır: Erkek, dişi sorulmaz muhabbetin dilinde. Hak'kın yarattığı her şey, yerli yerinde. Bizim nazartmızda kadm, erkek farkı yok. Noksanlıkla eksiklik senin görüşlerinde. Pir Hacı Bektaş Veli'nin felsefesinde kadın, Allah'ın Cemal (yüz güzelliği) isminin; erkek de Celal (hiddet-sertlik ) isminin bir tecellisi olarak görülmüştür. Hacı Bektaş Veli, ailenin kutsallığını; evlenmenin Allah'ın emri olduğunu vurgulam ı ş, mücerretliği (evlenmemeyi) ısrarla menetmiştir. Pir Hacı Bektaş Veli, dört kapı kırk makamı sayarken "Ahd-i nikah eylemenin" dokuzuncu bab (makamı) olduğunu belirtmiştir. Erkek ve kadına eşit sorumluluk vermiştir. Pir Hacı Bektaş Veli, Erkanname'sindeki evlilik akdini (nikahı) evladı Resü l soyundan olan pir ya da mürşit yüzyıllar boyu uygulamışlardır. Gençlerin reşit olmaları şartıyla, vekalet alınmadan bizzat kendilerinin katılımıyla, şahi tlerin ve mevcut cemaatin huzurunda evlenmeleri sağlanmıştır. Evlenen gençlerden, kul Hacı Bektaş Veli/

6 insan Olarak Kadın, Kadının Toplumdaki Yeri... hakkı yememek, zina yapmamak, livata yapmamak, çocuğunu diri diri öldürmemek gibi diğer nasihatlerle Kur'a n-ı Kerim' de belirtilen emirlere uymaları istendikten sonra; Peygamberimiz Hz. Muhammed Mustafa'nın (S.A.V.) kavli, altıncı torunu İmam Cafer-i Sadık'ın içtihadı üzerine nikahları kıyılmıştır. Ayrıca, eşini öldürmeye teşebbüs, zina ve çocuğunu bile bile öldürmeye kalkma suç l arı dışında boşanmaya cevaz verilmemiştir. Nikahı kim kıydı ise. boşanmayı da aynı kişilerin yapması uygun görülmüştür. Nikah kıyanlar vefat etmiş iseler vekillerinin halk mahkemesi yaparak bir karara varmaları tavsiye edilmiştir. Kısacası bugün Türkiye Cumhuriyeti Medeni Kanunu'nda yerini alan; evlilik müessesesi ve kadın hakları Pir Hacı Bektaş Veli tarafından yüzyıllar öncesinde kurumsallaştırılmışt ır. Onun felsefesine ve biatına bağlı kişiler "Kadını erene (kocasına); erini de Pirine" bağlamışlardır. Bu ilkeleri yüzyılla r boyunca uygulayarak toplumun sosyal düzenini sağlamışlardır. Pir Hacı Bektaş Veli, Horasan yolu ile Orta Asya' dan gelen Ali evlat nesli Muhammed'in pak soyundan olan ocakzadeleri geliş sırasına göre Makalat-ı Karadeniz ad l ı deftere hem kayıt etmiş hem de ocakları silsile yoluyla birbirlerine ve en sonra da kendilerine biatla (ikrarla) bağlamıştır. Bu ailelerin her birine o tarihten itibaren ocak denmeye baş lanmış olup; bu ocak l arın ikrar bağı bozulmadan günümüze kadar gelmiştir. Pir Hacı Bektaş Veli'ye biatla (ikrarla) bağlı canlar, Ulu Veli'nin sözlerinden çıkmamışlar; yüzyıllar boyu bu evrensel görüşü savunmuşlardır. Kadına karşı yapılan haksızlığı ve yobazlığı asla kabul etmemişlerdir. Bu ocaklardan birisi de 13. yüzyılda Çubuk İlçesi Sele köyünün kurucusu S. Siyami Fakı Hazretleri'nin oğlu Seyyid Kalender Veli Hazret/er1dir. S. Kalender Veli Hazretleri'nin büyük oğlu Hamdi Sultan'ın ve neslinden gelen evlatlarının Hünkar Pir Hacı Bektaş-i Veli'nin izinde olduklarını; kadına, erkekle eşit oranda hak verdiklerini gösteren bir belgeyi buraya alıyoruz. Belgenin aslı, okunuşu ve günümüz Türkçesine çevrilmiş ~ekli aşağıdadır. Okunuşu: Tuğra Sultan Mahmut Han Hazretleri Yüz kuruştan bin kuruşa kadar olan ve bey ve şira kıymeti yazılmak için varaka-i niyabiyedir. Kıymeti yirmi para. El-emru kema zükira fihi Hacı Bektaş Veli/

7 Haydar TEBEROGLU ; Nemmekahu'I fakir ileyhi'i gani Çubukabat kazısından Seyyid Hüseyin Kani Mühür: Seyyid Hüseyin Kani Vech-i tahrir-i huruf oldur ki, Çubukabat kazası kurasından Karkın kariyesi ahalisinden olup bundan akdem vefat iden Ali Efendi ibni Ahmed Efendi bin Mustafa'nın veraseti sulbi-i kebir oğlu Yahya Efendi ve sulbiye-i kebire kızları Anakız ve Ayşe ye Fat'ımı ve Melek hanımlara munhasıra ve mesele-i mirasları bihükmi'i feraiz altı sehimden olup siham-ı mezburdan iki sehmi ibn-i mezbur Yahya Efendi'ye ve birer sehimden ceman dört sehmi benat-ı mezburat Anakız ve Ayşe ve Fatma ve Melek hanımlara isabeti badet tahakkuku'ş şeri zatları tarif-i şer-i ile muarefeler benat-ı mezburat Anakız ve Ayşe ve Fatma ve Melek hanımlar meclis-i şer-i şerif-i enverde tereke-i müteveffa-yı mezbur bi'i verase vad'-ı yed-i mütehakkık olan ibn-i mezbur Yahya Efendi mahzarında her biri ikrar ve takrir-i kelam idup bizler verese-i kibar olduğumuzdan müverrisemiz babamız müteveffa-yı mezburun bi'i cümle tereke-i malumesini beynimizde her birimiz bi'r razı iktisam ve hisse-i irsiyelerimizi ahz u kabz ve istifa-yı hak eylediğimizden sonra müverrisemiz babamız müteveffa-yı mezbur Ali Efendinin terekesine müteallıka amme-i deavi ve mutalabad ve kaaffe.:i iman ve muhasemattan her birimiz aharın zimmetini ibra-i am rafiu'i hi- 60 Hacı Bektaş Veli/

8 İnsan Olarak Kadın, Kadının Toplumdaki Yeri... sam ile ibra ve iskat idip ve yine her birimiz aharın ibrasını ber minval-i muharrer kabul iyledik didiklerinde kıbbe't tasdiki'ş şeri ma vakaa bi't talep ketb olundu fi'i yevmi'! hamis ve'i ışrln mine'i muharremi'! haram li-sene tis!n ve mieteyn ve elf. Şuhudü'I hal: Emir oğ lu Hasan imam Ali Efendi Emir oğlu fy1ehmed Peşteli oğlu Mustafa Kemikkıran oğlu Mehmed Günümüz Türkçesine Çevirisi: Tuğra Sultan Mahmut Han Hazretleri Yüz kuruştan on kuruşa kadar olan satış kağıtt ır. işlemlerinde kullanılmak üzere matbu Yazan: Çubukabat kazasından Seyyid Hüsyin Kani Efendi Bu belgenin yazılış sebebi şudur: Çubukabat kazasına bağlı köylerden karkın köyü sakinlerinden olan ve bir süre önce ölen Mustafa oğlu Ahmed Efendi oğlu Ali'nin mirası, büyük oğlu Yahya Efendi ve büyük kızları Anakız, Ayşe, Fatma ve Melek hanımlara kalmıştır. Miras, altı paydan oluşmaktadır. Bunlardan ikisi Yahya Efendi'ye ve birerden toplam dört payı da kızlara düşmüştür. U mirasçıların her biri mahkemeye gelerek mirası aralarında paylaştıklarını, her birinin miras ı aldıklarını, kimsenin kimseden alacağı o l madığını, aralarında hiçbir ihtilafın çıkmadığını söylediklerinden dolay ı mahkemece kendi istekleri üzerine bu belge düzenlenmiştir. 1290/1873 yılı ~uharrem ayının yirmi beşinci günü. Şahit ler : Emir oğlu Hasan İmam Ali Efendi Emir oğlu Mehmed Peşteli oğlu Mustafa Kemikkıran oğ lu Mehmed 1 Yazımızı, tarafımızdan yazılan kadınla ilgili bir şiirle bitirelim. Hacı Bektaş Veli/

9 Haydar TEBEROGLU KADIN Hatundur kadın kişi, Analıktır onun işi, Cinsiyeti bil, dişi. Evlat anaya muhtaçtır. Yar olan başa taçtır. Kadın sözü bil ilaçtır. Gariptir kadın kişi. Hassastır yürek başı. Bir tülbente sığar başı. Elti, görümce, kızdır kadın. Kadın çocuk büyütüyor. Bilgisince eğitiyor. Her dertleri öğütüyor. Ana, bacı, yardır kadın. Kadın çalışkan olursa; Eşi de başına yarsa; Kadrini bileni bulursa Hacı Bektaş Veli/

10 İnsan Olarak Kadın, Kadının Toplumdaki Yeri... Kadının tadına doyulmaz. Anadan ayrı durulmaz. Ana, yardan ayrılmaz. Elti, görümce, k ı zd ır kadın.. ~ Kadındır nesli üreten. Ana dilimizi öğreten. Rahimde cenin ge l iştiren. o Ana, bacı, yardır kad ı n. Kadın aydın olursa. Bir de dengini bulursa; Edepli, uslu durursa. Hepisinin birdir teni. Analar var etti seni. TEBEROGLU kendini tanı. Ana, bac ı, ya rd ı r kadın. Elti, görümce, k ızdır kadın. Her derde i l açtır kadın. DiPNOTLAR Haydar TEBEROGLU Öğretmen, Araştırmacı Yazar 1 Bu belgenin aslı Kara Veli oğlu Ahmet Kuzukıran'da olup; G. Ü. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi uzmanı H acı YILMAZ tarafından okunup günümüz Türkçesine aktarı l mıştır. Bir nüshası Araştırma Merkezinde bulunmaktadır. Hacı Bektaş Veli/

11 KADIN Hatundur kadın kişi, Analıktır onun işi, Cinsiyeti bil, dişi. Evlat anaya muhtaçtır. Yar olan başa taçtır. Kadın sözü bil ilaçtır. Gariptir kadın kişi. Hassastır yürek başı. Bir tülbente sığar başı. Kadın çocuk büyütüyor. Bilgisince eğitiyor. Her dertleri öğütüyor. Kadın çalışkan olursa; Eşi de başına yarsa; Kadrini bileni bulursa... Elti, görümce, kızd ı r kadın Hacı Bektaş Ve/f /

12 insan Olarak Kadın, Kadının Toplumdaki Yeri... Kadının tadına doyulmaz. Anadan ayrı durulmaz. Ana, yardan ayrılmaz... Kadındır nesli üreten. Ana dilimizi öğreten. Rahimde cenin geliştiren. Q Elti, görümce, kızdı r kadın. Kadın aydın olursa. Bir de dengini bulursa; Edepli, uslu durursa. Hepisinin birdir teni. Analar var etti seni. TEBEROGLU kendini tanı. Her derde il açtır kadın. DiPNOTLAR Öğretmen, Araştırmacı Yazar Haydar TEBEROGLU Bu belgenin aslı Kara Veli oğlu Ahmet Kuzukıran'da olup; G. Ü. Türk Kültürü ve.hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi uzmanı Ha cı YILMAZ tarafından okunup günümüz Türkçesine aktarılmıştır. Bir nüshası Araştırma Merkezinde bulunmaktadır. Hacı Bektaş Veli/