TÜRK-İSLAM MEDENİYETİ

Transkript

1 TÜRK-İSLAM MEDENİYETİ AKADEMiK ARAŞTIRMALAR DERCİSİ Kış ve Yaz Dönemlerinde, Yılda İki Kez Yayınlanan Uluslar Arası Hakemli Bir Dergidir. Sayı8/ Yaz Konya -2009

2 KONYA İLİ EREGLİ ilcesinde EL DOKUMASI HALICILIK ~ _ GELENEGİ VE DOKUYUCULARIN ÖZELLİKLERİ Prof.Dr. Nuran KAYABAŞI Yrd.Doç.Dr. Fatma Nur BAŞARAN.. Abstract: Hand-Woven Carpet Tradition and Features of the Weavers in Konya City, Ereğli District Hand-woven carpets, is a radical handcraft in traditional Turkish life maintained by every family member regardless of their age. With this division of labour, carpets, gaining importance in social status, form an appropriate occupation area for especially family structure of country life and keeps the family supporting actuality without requiring any kind of large fund. Also, carpet business efficiently utilize the inactive workforce of the local people didn't have the opportunity of education. Through this positive features of hand-woven carpet business has gained significance in terıns of; avoiding the hopeful internal migrations towards the cities because of the concern of unemployment, providing regional development as well as supporting families' and country' s economy by putting local raw materials and workforce into use. Beside its socio-economical value, scientific documentation of the substantial samples carry even more importance to cherish this art, which has a big part in Turkey' s cultural fortune, and prevent it from corruption. In this study, hand-woven carpet iradition and weavers' features of Ereğli District is presented. GİRİŞ Anadolu kadını, sosyoekonomik ve geleneksel yapıya uygun olarak, çok küçük yaşlardan itibaren, tüm duygu ve isteklerini, inançlarını, kendi zevk ve anlayışıyla değerlendirerek dokuduğu halılar üzerinde dile getirmektedir. Sanat boyutunda olduğu kadar ülke ekonomisinde de önemli bir yere sahip olan halıcılık, teknik açıdan küçük el sanatları olara."!( nitelendirilmekte ve bu sanah yaşatan kuvvet genellikle aile temellerine daya...'ullaktadır. Halı üretimi özel kesim tarafından, geleneksel boyutlarda ve aile ihtiyaçlarını gidermeye yönelik olduğu gibi, siparişe dayalı özel şirket, kooperatif yapılanmalarıyla veya kamu kesiminde (Sümer Halı A.Ş., vakıflar vb) genellikle standartıara bağlı olarak Ankara Üniversitesi Ev Ekonomisi Yüksekokulu Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi, El Sanatlan Eğitimi Bölümü, Tekstil Dokuma ve Örgü ABD -Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi, El Sanatlan Eğitimi Bölümü, Tekstil Dokuma ve Örgü ABDalı 71

3 denetimli şekilde yapılmaktadır. Ancak geleneksel veya ticari alanda, üretimin her kesiminde, benzer veya farklı sorunlar yaşanabilrnektedir. Yöresel üretimde halıcılık, Türk geleneksel yaşamında her yaştan, tüm aile bireylerinin dayanışmasıyla yürütülen, köklü bir uğraştır. Koyunlar erkekler tarafından kırkılmakta, genellikle ailede yaşça büyük olan kadınlar tarafından iplik yapılmakta, çözgüde komşu yardımı alınmakta, genç kız ve kadınlar ise dokuma işiyle uğraşmaktadır. Bu iş bölümü göz önüne alındığında halıcılık: sosyal anlamda da önem kazanmaktadır. Dolayısıyla halıcılık sosyal güvence sağlayan bir meslek dalı olmamasına rağmen, Türk kültürüne ve özellikle kırsal yaşamda aile yapısına uygun bir uğraşı alanı oluşturmakta, herhangi büyük bir sermaye gerektirmeden aileye katkı sağlama güncelliğini korumaktadır. Aynı ~amanda kırsal bölgelerde eğitim fırsah bulamayan insanlarımız için bir ata sanah olarak gelir getirirken, boş iş gücünü de değerlendirmektedir. El dokuması halıcılığın yaşatılmasını sağlayan bu çalışmaların ve günümüzde halen var olan halı örneklerinin bölgesel özellikleriyle araştırılıp, belgelenmesi ayrı bir önem taşımaktadır. Bu amaçla çalışma, günümüzde halen el dokuması halı üretimini sürdüren bölgelerden biri olarak Konya ili Ereğli ilçesinde gerçekleştirilmiştir. YÖNTEM Yöre halıcılığına ait bilimsel çalışma azlığı dikkate alınarak gerçekleştirilen çalışmada, Ereğli halıcılığının bugünkü durumunu belirlemek, halı örneklerini belgelemek amaçlanmıştır. Ereğli yöresinde merkez ve köylerde halı dokuyucularına anket ve karşılıklı görüşme tekniği uygulanmıştır. Halı dokumacılığı ile uğraşan bireylerin demografik özellikleri, halı dokuma teknikleri, sağlık sorunları, ekonomik durumları ve halı dokumada kullanılan araç-gereçlerin özelliklerine ilişkin bilgiler belirlenmiştir. Halı örnekleri fotoğraflar la belgelenmiştir. EREGLİ İLÇESİNDE EL DOKUMASI HALICILIK Ereğli, Konya iline bağlı olarak Orta Anadolu' da yer alan bir ilçedir. Milattan önceki yıllarda "Kybistra" adıyla kurulan şehir, ilk çağlarda Yunanlıların gücünden ötürü Tanrılaşan kahramanları Heracles'in ünü ile adlandırılınış, zamanla ismi değişikliğe uğramıştır. Evliya Çelebi'nin bahsettiği şekilde, Alaaddin Keykubat'ın sefer dönüşü Peygamber pınarı denen çamurun (şu anki Akhöyük köyü) yaralı askerleri iyileştirmesi sonucu Erkili adı verilen ilçe, Ereğli olarak günümüze ulaşınıştır 1. Anadolu'nun en eski örneklerinden Selçuklu halıları ile başlayan Konya yöresi halıları, Konya çevresinin değişik merkezlerinde üretilen, farklı 1 Anonim. Ereğli (Konya). Tuvana Şenliği Kutlama Kornitesi Yayınlan No:l. Çağdaş İvriz Matbaası, 128 s. Ereğli,

4 kompozisyonlada büyük çeşitlilik ve zenginlik gösteren halılardır2. Anadolu Selçuklularına başkent olan Konya yöresi, pek çok geleneği yakın zamana kadar korumuştur. Ladik, Ereğli, Mucur, Karapınar, Karaman, Obruk, Kırşehir, İniice gibi merkezlerde dokunan halılar, geniş bir bölgeye yayıldığı için Orta Anadolu Halıları olarak tanımlanabilmektedir. Ereğli ilçesinde el dokuması halıların mezarlıklı, Karapınar, keçimuhsine, sille, saray, kavaklı olarak sıruflandırıldığı görülmektedir3. YÖRE HALILARININ ve DOK.UYUCULARIN ÖZELLİKLERİ Anadolu' da ana geçim kaynağı veya ek iş olarak, boş zaman değerlendirirken aynı zamanda ihtiyacı da karşılayan halı dokumacılığı, çeşitli yaş gruplarında, hem kadın, hem erkek bireyler tarafından sürdürülen bir gelenektir. Dolayısıyla çok geniş bir istihdam alanı sağlamaktadır. Ereğli' de halı dokuyan bireylerin büyük bir çoğunluğu yöre kadınlarından oluşmakla birlikte az sayıda erkek bireyin de bulunduğu tespit edilmiştir. Araştırma esnasında eski adı "Arısama" olan Belkaya kasabasında, el dokuması halıcılıkla uğraşan erkek bireylere rastlanınıştır. Söz konusu bireyler, çoğunlukla köyde bulunan halı ipliklerinin renidendirildiği boya atölyesinde çalışmanın yanında zaman zaman halı dokuma işlerini de yürüttüklerini belirtmişlerdir. Buna göre, Ereğli yöresinde dokuyucu profilini kadın ve genç kızlar oluşturmaktadır (Şekill). Yaş ortalaması 36 olan ve çoğunluğıınu ilkokul mezunlarının oluşturduğu bu bireyler yaş aralığında dağılım göstermektedir. Halı dokumacılığını genellikle küçük yaşlarda öğrenen bu bireyler günümüzde halen bahçe, kömürlük, depo gibi yerlerde veya evlerinin kullanılınayan bir odasında halı dokumaktadır. Gelir elde etmek, kendi halı ihtiyacını karşılamak, çeyiz hazırlamak ve boş zaman değerlendirmek amacıyla yapılan halı dokumacılığında, yörede yetiştirilen koyunlardan elde edilen yünler değerlendirilmektedir. Dokuyucuların büyük çoğunluğu atkı, çözgü ve ilme ipliklerini, iğ ve çıknk gibi el aletleri ile kendileri hazırlamaktadır (Şekil 2). Tamamıyla yün malzeme ile dokunan halılarda kullanılan ipliklerin, strayhgarn iplik tipinde olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca numara ve büküm özellikle:ı;i incelendiğinde, yörede orta tip halı üretiminin yapıldığı sonucuna varılrmştır. Ereğli yöresi halılarında kullanılan atkı ve ilme iplikleri genellikle sağ büküme (Z) sahiptir. Çözgü iplikleri ise sağ bükümle hazırlanan iki ipliğin, ters yönd,e birbiri ÜZerine yeniden bükümlenmesi ve sol büküm (S) kazandırılınası ile elde edilmektedir. Belkaya (Ansama) yöresinde bir boya atölyesi bulunmakla birlikte, ipliklerin renklendirilmesi doğal boyama yöntemleri ile çoğunlukla 2 Dirik, K.. Eski ve yeni Türk halıcılığı Cihan halı tipleri ve panoraması. Alaeddin Kıral Basırnevi. İstanbul, ön ge, Y. "Eğer örh'isü olarak dokımmuş Konya halıla n". Türk Dünyası Araşhrınaları. Türk Halıları Özel Sayısı. Afşin Matbaası. İstanbul,

5 dokuyucular tarafından yapılmaktadır. Bu amaçla yörede yetişen çeşitli bitkilerden yararlanılmaktadır. Kök, sürgün, yaprak, meyve vb. gibi bölümleri kullanılan bu bitkilerin bazılan, kökboya, ceviz, palamut, sütleğen, mazı kobalağı, havaciva (ennik otu), soğan, yavşan otu, melengiz yaprağı (sakız ağacı), asma, nar vb.dir. Yörede bitkisel boyamacılık çok eskiden beri yapılmakta, boyama işlemlerinde mordan olarak "seğ" adı verilen şap kullanılmaktadır4. El dokuması halılar çoğunlukla metal Hereke tipi tezgahlarda üretilmektedir. Tezgah ve kullanılan diğer araçlar, yörede bu araçların üretimini gerçekleştirilen kişilerden temin edilmekte veya tüccarlar tarafından sağlanmaktadır. Halı hazırlık aşamasında çözgüler, yardımlaşma yolu ile deneyimli kişiler tarafından tezgah üzerinde hazırlanmaktadır. Ereğli yöresi halılarının taban, çeyrek, somya, seccade, yastık gibi çeşitli tiplerde, kullanım, saklama ve pazarlama kolaylığı ile yaşanan mekanların getirdiği sınırlılıklar çerçevesinde çoğunlukla küçük boyutlarda dakunduğu belirlenmiştir (Tablo 1). Bazı dokuyucular odalannın ölçülerini alarak halılarını buna uygun ebatlarda dokuduklarını ifade etmektedir. Halıların kaliteleri ise (dokuma yoğunluğu) ortalama olarak 27x31, 26x33 civarında değişim göstermektedir (Tablo 2). Tablo 1. Ereğli ilçesinde dokunan halıların boy j en oranlarına ilişkin istatistiksel bilgiler Halının cinsi - - n x+sx Min. Max. V.K Taban Somyalık Çeyrek Seecad e Yastık Tülü Toplam Tablo 2. Ereğli ilçesinde dokunan halıların 1dm 2 ' deki toplam düğüm sa yılarına ilişkin istatistiksel bilgiler Halının cinsi - - n x+sx Min. Max. V.K Taban Somyalık Çeyrek Seecad e Yastık Tülü Toplam Başaran, F.N.; Kayabaşı, N. "Hmıdwoveıı Carpets In Konya CıhJ Ereglı Dıstnct And Yanı Dyemg Applıcatıons". 27th Meeting of Dyes in History Archaeology (poster pa per) Istanbul

6 Yörede bazı örneklere, taşıdıkları motiflerden dolayı Gijen, kavaklı, bademli, çavuş, civil göbek, merdivenli vb. gibi özel adlar verilmektedir (Şekil 3; Şekil 4). Taban, somya, yastık ve çeyrek halılar genellikle bitkisel ve geometrik hatlarla madalyon göbekli bir düzenlemeye sahiptir. Seccade halılarda ise sütunlar arasında uygulanan milırabın genellikle kandillerle süslendiği dikkat çekmektedir. Kandillerin etrafı bazı örneklerde boş bırakılırken bazı seccadelerde bitkisel motiflerle dolgulanmaktadır (Şekil 5). Genellikle eski halı desenlerinden veya hafızadan dokunan halıların yanında, tüccar adına dokuma yapan bireyler kendilerine verilen hazır desenleri kullanmaktadır. Tüccarlar tarafından sipariş dakutulan bu halıların, malzeme, kalite ve desen yönünden ne yazık ki yozlaşmış örnekler olduğu görülmektedir. Bireylerin halı dokumacılığına yaşlarında başladıklan ve bu sanah büyük oranda aile içinde öğrendikleri belirlenmiştir. Yapılan görüşmelerde genellikle orta yaşlı bireylerin günde yaklaşık 8 saat çalışarak tüm yıl boyunca, genç bireylerin yaz ve kış tatili döneınlerinde, yaşlı bireylerin ise sağlıkları elverdiği ölçüde halı dokudukları anlaşılınışhr. Yöredeki dokuyucuların herhangi bir sosyal güvenceye sahip olınadıkları, eş veya babalarının meslekleri nedeniyle SSK, Bağkur gibi kuruluşlardan yararlanabildikleri belirlenmiştir. Coğrafi konum ve iklim koşulları açısından tarıma oldukça elverişli olan yörede, halı dokumacılığı dışında yoğun olarak tarım ve hayvancılıkla uğraşılmaktadır. Ereğli ilçe merkezi ve köylerinde yapılan tarımsal faaliyetler, bazı ailelerin temel geçimini sağlarken, bazı ailelerin ikincil geçim kaynağını oluşhırmaktadır. Yöredeki arazi durumu ve iklim şartlarının uygunluğundan dolayı öncelikle gelir elde ehnek ve kendi ihtiyaçlarını karşılamak üzere, çeşitli sebze-meyve, tahıl vb. üretimi yapılmakta, yarış ah yetiştiren çiftlikler bulunmakta, çevredeki küçük göllerden toplanan saz, kamış gibi bitkisel hamınaddeler, yapı malzemesi olarak demetler halinde yurt dışına gönderilmektedir. Ayrıca tavşan, büyükbaş ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği sayesinde elde edilen ürünler (et, süt, peynir, yün vb.) aile içinde tüketilınekte veya satılarak kazanca çevrilınektedir. Pek çok ailede, köy ve ev içerisindeki günlük işler dışında, aile ekonomisine katkıda bulunacak şekilde yapılan halı dokumacılığı, ek gelir sağlayan bir iş kolu durumundadır. Ancak dul veya eşi işsiz olan bazı dokuyucular için halı dokumacılığı, tarım yapacak araziye sahip alınamaları ve yörede gelir getirecek başka bir iş bulamamalarından dolayı tek geçim kaynağı olarak sürdürülmektedir. Bedensel olarak oldukça yoğun bir güç kullanımı gerektiren halı dokumacılığında, bu işten kaynaklanan, doğuştan gelen ya da genel sağlık probleınleri yaşanabilmektedir. Genel olarak el sanatlarının rahatlahcı yönde rehabilite özelliği olsa da, halı dokumacılığını gelir elde ehnek için zorunlu 75

7 olarak sürdüren bireylerde psikolojik rahatsızlıklaras da rastlanabilmektedir6. Ereğli yöresinde halı dokumacılığı yapan bireylerin üretimdeki verimlerini doğrudan etkileyebilen başlıca sağlık sorunlan, oturuş biçiminden ve tozlanmadan kaynaklanan rahatsızlıklar, göz ve parmaklarda yaşanan sorunlardır. Yörede halı dokuma esnasında dokuyucular tezgahın yüksekliğine uygun olarak hazırlaruruş alçak tahta tabureleri veya üst üste koyarak uygun yüksekliğe getirdikleri yastıklan kullanmaktadır. Dolayısıyla yere yakın olarak ve çoğunlukla eğilrnek suretiyle uzun süre çalışmayı gerektiren bu oturuş biçimi, dokuyucularda boyun, sırt, mide ağrılan gibi rahatsızlıklar yaratmaktadır. Uzun yıllar bu uğraşın sürdürülmesi duruş bo~uklan ile de sonuçlana bilmektedir. Bu durum çeşitli araştırmalarda, -halı dokumada olduğu gibi- sürekli oturarak yapılan faaliyetlerde özellikle sindirim ve solunuin sistemleri gibi bazı iç organların fonksiyonlannın bozulduğu, abdominal kaslarda gevşeme olduğu ve omurganın kıvrımlandığı, kalçalarda ağır doku baskınının olduğunu vurgulanmaktadır. Dokuma yaparken öne doğru eğilerek çalışma biçimi, kalçanın arkaya doğru rotasyonu, kuyruk sokumu ve bel arnurunun düzleşmesine neden olmaktadır. Desen takibinde başın hareketi ve bu oturuş biçimi boyun kaslarındaki yükün artmasını sağladığından, boyun ve sırt ağrılan yaratmaktadır 7 (Kalınkara vd 1995). Ayrıca her atkı atımından soma atkı ve ilme sıkıştırma işleminin belli bir kuvvetle yapılma gerekliliği kol kaslarını oldukça zorlayabilmekte, kol ve sırtta ağrılara neden olabilmektedir. Düğüm atma işlemlerinde parmakların devamlı gergin çözgü iplikleri arasında hareket etmesi ile sürtünmelerden dolayı parmaklarda zamanla doku kayıplan, nasır veya biçim bozukluklarına rastlanabilmektedir. Hammadde olarak kullanılan yün iplikler ve uzun süre elverişsiz ortamlarda çalışma durumundan kaynaklanan tozlanmalar dokuyucu bireylerde astım, alerji gibi sonuçlar da doğıırabilmektedir. SONUÇ Sonuç olarak, bunca zaman ve emeğin sarf edildiği halı üretiminde dokumacı bireylerin ne yazık ki hak ettikleri karşılığı alamadıklan bilinen bir gerçektir. Bu durum geleneksel halı dokumacılığımızı olumsuz yönlerde 5Görgünay, K. N. "Atatürk Üniversitesi Halıcılık v_e Yünlü EI Sanatlan Enstitüsü'ndeki gündüzlü öğrencilerin sorunlan ile iş yerinde üretimi etkileyen faktörler". Atatürk Üniversitesi. (Basılmamış). Erzurum, Ölmez, F. N. "Niğde ilinde el dokusu halıcılık ve üretilen /ıalılamı bazı teknolojik özellikleri üzerinde bir araşhmıa". Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi Anabilim Dalı. Doktora Tezi (Basılmamış), 202 s., Ankara, Kalınkara,V., Söylemezoğlu F. ve Erdoğan Z. "Çalışma ekipmanlamım halı dokuyuculanııın sağlık ve iş verimine etkileri". Beşinci Ergonomi Kongresi. Milli Prodüktivite Merkezi Yayınlan:570. İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul. 1995, s:

8 etkilemektedir. Ülke genelinde el dokusu halıcılığı yaşatmaya ve özendirmeye yönelik devlet politikalan geliştirilmişse de ticari üretimlerde işçi işveren ilişkilerini düzenleyen tedbirler alınmadığı, dokuyuculann sosyal haklarını kapsayan düzenli yasalar oluşturulmadığı için, genellikle ev üretimi şeklinde kalmışhr. Ayrıca geleneksel toplum yapısında kadın gelirinin hane için "ek gelir" olarak tanımlanışı, haneyi geçindirmekte asıl sorumlunun erkek oluşu, kadınlann düşük ücretlerle çalışmasına zemin hazırlamakta ve dokuyuculann kendi evlerinde, çoğu kez parça başı ücret karşılığı üretime yönelmelerine sebep olmaktadır. Ücret ödemeleri parça başına yapıldığında, az veya çok kazanç sağlama, dokuyuculann hızıyla ilişkilidir. Evde çalışmanın olumsuz özelliklerinden en öneınlisi ise bu tür işlerin yasal çerçevesinin olmayışı, genellikle tüccar veya şirketin belirlediği kurallara bağlı kalmayı gerektirmesidir. Geleneksel ev üretiminin yaygın olarak sürdürüldüğü Ereğli yöresinde de daha önce özel şirketler adına sipariş dokuma yapılmasına rağmen, ücret yetersizliği, şirketlerin iflas etmesi vb. nedenlerle, bu üretim şekli günümüzde oldukça azalınışhr. Yörede halıcılık konusunda kooperatif, atölye vb. şeklinde yapılanma gerçekleştirilememiştir. Dolayısıyla halı dokumacılığını meslek edinen birey olmadığı gibi, dokunan halılann belli bir standartta üretilmesini sağlayacak denetim mekanizması da bulunmamaktadır. Çoğunlukla dokumacı kadınların yaptıklan iş, içinde bulunduklan toplumsal yapının bir parçası sayılması nedeniyle görünmez olmakta veya emeklerinin vasıfsız olarak değerlendirilmesine yol açmaktadır. Bu sonuçlar göz önüne alındığında, ülkemizde özellikle kırsal bölgelerde yöresel kalkıruna yaratacak yapılanmalara ve denetim mekanizmalanna hız verilmesi, bölgesel hammaddelerin yerinde değerlendirilmesine, ülke ekonomisinin geliştirilmesine, kültürel değerlerimizin yozlaşhrılmadan yaşatılmasına katkı sağlayacakhr. KAYNAKLAR Anonim. Ereğli (Konya) Tuvana Şenliği Kutlama Komitesi Yayınları No:l. Çağdaş İvriz Matbaası, 128 s. Ereğli. Başaran, F.N.; Kayabaşı, N "Handwaven Carpets In Konya Cıtıj Ereglı Dıstnct And Yanı Dyeıng Applıcatıons". 27th Meeting of Dyes in History.t\rchaeology (poster pa per) Istanbul. Diril<, K "Eski ve yeni Türk lıalıcılığı Cilımı halı tipleri ve panoraması". Ala ed din Kıral Basımevi. İstanbul. Görgünay, K N "Atatılrk Üniversitesi Halıcılık ve Yiinlii El Sanatlan Enstitılsii'ndeki gündüziii öğrencilerin so nınlan ile iş yerinde üretimi etkileıjen faktörler''. AUıtürk Üniversitesi. (Basılmarnış). Erzurum. Kalınkara,V., Söylemezoğlu F. ve Erdoğan Z "Çalışma ekipmanlannın halı dokuyuculannın sağlık ve iş verimine etkileri". Beşinci Ergonomi Kongresi. Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları:570. İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul, s: Ölmez, F. N "Niğde ilinde el dokusu lıalıcılık ve üretilenlıalılamı bazı teknolojik özellikleri üzerinde bir araştınna". Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi Anabilim Dalı. Doktora Tezi (Basılmarnış), 202 s., Ankara. önge, Y "Eğer örtılsü olarak dokunmuş Konya lıalılan". Türk Dünyası Araştırmaları. Türk Halıları Özel Sayısı. Afşin Matbaası. İstanbul. 77

9 Şekill. Ereğli yöresinde halı dokuyan kadınlar 78

10 r Şekil3.Baderrtlihalı Şekil 4. Madalyonlu halı 79

11 Şekil S. Seccade halısı 80