ÇEVRE VE AHLAK SEMPOZYUM BİLDİRİ METİNLERİ

Transkript

1 ÇEVRE VE AHLAK SEMPOZYUM BİLDİRİ METİNLERİ GAZİANTEP, 2014

2 Sûfî Geleneğimiz ve Çevre Bilinci 381 SÛFÎ DÜŞÜNCEYE GÖRE ÇEVRE BİLİNCİNİN ONTOLOJİK TEMELLERİ Giriş Sema ÖZDEMİR * Dînî anlayış, insana tabiata karşı sorumluluğunun bilincinde olmasını tavsiye eder. Bu teşvikte pratik faydalar bir yana ontolojik sebepler de büyük önem taşımaktadır ve bu ontolojik boyut çevre bilincinin sûfîler tarafından ısrarla vurgulanmasında son derece etkili olmuştur. Genelde tasavvufî düşüncenin tamamında kendini gösteren bu etkinin, özelde vahdet-i vücûd ekolünde daha da bâriz bir şekilde ortaya çıktığı görülmektedir. Bunun sebebi söz konusu ekolün, varlığın birliği düşüncesine bağlı olarak, eşyâyı ve bütün kâinâtı Hakk ın tecellî ettiği bir ayna mesâbesinde görmesi, bu yüzden de tabiata gösterilen, hürmet ve îtinânın, hakîkatte Tanrı ya gösterilen ihtirâmın işareti kabul edilmesidir. Nitekim sûfîler bu çerçevede, her şeyde ilâhî bir vechin bulunduğunu söylemişler, ayrıca insanın küçük âlem, âlemin de büyük insan olduğunu belirterek ve insandaki hakîkatlerin âlemde de bulunduğuna inanarak tabiata bir kutsallık atfetmişlerdir. Diğer taraftan, tüm mevcutların kün ol emriyle varlık kazandığını, bu sebeple de ilâhî birer kelime olduklarını ifade ederek söz konusu kutsallığı ontolojik açıdan temellendirmek istemişlerdir. Bu tebliğde vahdet-i vücûd düşünürlerinin tabiat algısı çerçevesinde, gerçek bir sûfînin çevre ahlâkını neden bu derece önemsediği ontolojik boyutlarıyla ortaya konulmaya çalışılacaktır. * Yrd. Doç. Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, semaozdem@hotmail.com.

3 382 Çevre ve Ahlak Sempozyumu I.Vahdet-i Vücûd Düşüncesinin Temel Argümanları Vahdet-i vücûd düşüncesinin çevre ahlâkını nasıl temellendirdiğini anlamak için öncelikle vahdet-i vücûd kavramından bahsetmek gerekir. Tasavvuf düşüncesinin en önemli meselelerinden birini teşkil eden bu kavram, kısaca varlığın bir olduğu anlamına gelmektedir. Bu görüşü savunan sûfîlere göre var olma kavramı Cenâb-ı Hak dan başka hiçbir şeye yüklenemez. Gerçek varlık sadece Hakk a âittir. Âlemde müşahede ettiğimiz her şey ilâhî varlığın tecellîsinden ibarettir. Sûfîler bu düşünceyi çeşitli örneklerle açıklamaya çalışmışlardır. Bu örnekler arasında özellikle ayna ve renkli camlar metaforları son derece önemlidir. Varlığın birliği düşüncesine göre, âlemdeki tüm mevcutlar, ilm-i ilâhîde birer sabit hakîkat olarak bulunmaktadır ve dış dünyada herhangi bir varlık gücüne sahip değillerdir. Ancak Cenâb-ı Hak, zâtına mahsus ilâhî isimlerin yansımalarını görmeyi dileyip, mahlûkatı yaratınca, başka bir deyişle birer ayna mesâbesindeki sabit hakîkatlere tecellî edince bu hakîkatler dış dünyada zuhur etmiştir. Nitekim sûfîlerin çokça zikrettiği bir kudsi hadiste Ben gizli bir hazineydim. Bilinmek istedim ve mahlûkatı da bunun için yarattım buyrulmuştur. Böylelikle kutsal ilâhî isimlere âit sınırsız özellik, mevcutların hakîkatleri üzerine yansımıştır. Fakat burada dikkat çekilmesi gereken asıl husus, hakîkatlerin istidâdı meselesidir. Şöyle ki bu isimler şey lerin üzerine tüm cömertliğiyle tecellî etse de, önemli olan yansıdığı hakîkatin bu tecellîyi yansıtabilme potansiyeldir. Bu durumda eşya ayna gibidir. Bir ayna ne kadar iyi cilâlanmış ve pürüzsüz hale getirilmiş olursa, görüntüyü o kadar iyi ve doğru yansıtır. Aslında lunaparklardaki sihirli aynalar bu husus için güzel bir örnektir. Burada cilâsı iyi yapılmamış bozuk satıhlı aynalar insanları olduklarından çok daha uzun, kısa, şişman ya da zayıf vb. gösterirler. Oysa aynaların sergilendiği salonun çıkışında her şeyiyle düpedüzgün bir ayna bulunmakta ve kendisine bakana gerçekte nasıl olduğunu göstermektedir. İşte bu sebeple sûfîler ısrarla gönül aynasının mânevî kirlerden temizlenmesinden ve buna bağlı olarak da halvet, riyâzet, mücâhede gibi ibâdetlerden bahsederler. Diğer taraftan Mü min mü minin aynasıdır hadîsinin işâri yorumlarında da bu husûsa dikkat çekilmiş, mü min olan insanın, el-mü min olan Cenâb-ı Hak için bir ayna mesabesinde olduğu vurgulanmıştır. Özetle ilâhî isimlerin ışığı olduğu gibi yansır, fakat bu ışığa mazhar olan hakîkatler, onu ancak kendi gücü ve sınırları nisbetinde tahakkuk ettirebilir. Ancak her ne olursa olsun aynaya ait kusur ya da farklılıklar, kendisine yansıyan görüntünün tek bir kaynaktan geldiği gerçeğini değiştirmeyecektir. Konuyla ilgili ikinci bir örnek de güneşi yansıtan renkli camlar örneğidir. Buna göre ışık aslında renksizdir, fakat yansıdığı cam yeşilse yeşil, maviyse mavi, kırmızıysa kırmızı görünür. Bununla birlikte camların ışığı farklı renklerde göstermesi, her birinde yansıyanın özünde güneş ışığından başka bir şey olmadığını unutturmamalıdır. Muhakkik sûfîler Cenâb-ı Hak ile mevcutlar

4 Sûfî Geleneğimiz ve Çevre Bilinci 383 arasındaki bu heyecan verici irtibatın nasıl kurulduğu sorusunu ise Nefes-i Rahmânî ile açıklar. Dolayısıyla burada nefes-i Rahmânî kavramından da söz etmek gerekir. II. Nefes-i Rahmânî Muhakkik sûfî Dâvûd Kayserî nefes-i Rahmânî yi Vücûdun, el-vehhâb ve el-cevâd ın mertebesinden a yân-ı sâbite üzerine yayılması diye tanımlar. 1 Vahdet-i vücûd düşüncesine göre Cenâb-ı Hak mevcudâtı yaratmak istediğinde onlara kün yani ol lafzıyla emretmiş, bu emre ittibâ eden sâbit hakîkatler dış dünyada zuhur etmişlerdir. İşte bu kün emrinin verildiği anda kutsal nefes-i Rahmânî sayesinde eşya ilâhî bir tecellîye mâruz kalmıştır. Bu tecellînin nefese benzetilmesinin sebebi, sonuçları bakımından insanın nefesiyle yakından ilgili olmasıdır. Bilindiği gibi insanın nefesi bâtından zâhire çıkan bir havadır ve bu hava boğaza çarparak sesi meydana getirir. Sonra da boğazın çeşitli yerleri, dişler ve dudaklar vâsıtasıyla ses harfe dönüşür. Harflerin terkîbinden ise kelimeler meydana gelir. Rahmânî nefes de dışta var olduğunda ona âit bir taayyün ortaya çıkar. Tüm rûhânî ve cismânî sûretler cevher adı verilen bu taayyünde bulunur. Daha sonra nefes bu cevherde çeşitli mertebe ve makāmlarda zuhûr eder. Böylelikle ilâhî taayyün, harfler ve kelimeler meydana gelir. Çünkü ayn ların sûretleri, nefes-i Rahmânî de ortaya çıkmaktadır ve bu yüzden nefes aynlar için cismî sûretlerin maddesi gibidir. 2 Dolayısıyla sûfîler sadece Kelîmullah olan Hz. Mûsâ yı, Kur ân-ı Kerîm de kelimetullah olarak geçen Hz. Îsâ yı ve eşref-i mahlûkat kabul edilen insanı değil, âlemdeki tüm mevcutları ilâhî birer kelime olarak kabul ederler. Zira en büyüğünden en küçüğüne, en güçlüsünden en zayıfına kadar her şey, nefes-i Rahmânî ye bağlı olarak özünde gizli bulunan ilâhî bir kudsiyete sahiptir. Dahası tecellîde tekrarın imkânsızlığı sebebiyle -ki tekrar bir çeşit eksikliktir ve Yaratıcı nın kemâliyle çelişir- âlemdeki her şey biriciktir. Aslında eşyanın özündeki bu birlik kendisi üzerinde tecellî eden ilâhî ismin biricik olmasına bağlıdır. Böylelikle dış dünyada zuhur eden her şey Cenâb-ı Hakk ın zâtına âit özel bir ismi tecellî ettirir. Sûfîler şey ile Yaratıcı arasındaki bu özel bağı vech-i hass yani özel yön diye isimlendirmişlerdir. Bu sebeple hiçbir mevcut diğerinin mazhar olduğu isme ve özel yöne ortak olamaz. Dolayısıyla da sadece kendine âit ve başka hiçbir mevcudun yapamadığı özel bir zikre sahiptir. Bu birlikten dolayıdır ki muhakkik sûfîler, Her şeyde bir delil vardır, O nun biricikliğine delil olan demişlerdir. Böylelikle âlemdeki hiçbir nesnenin fazlalık ya da 1 Dâvûd Kayserî, Şerhu Fusûsi l-hikem (Muttalau Husûsi l-kelim fî Meânî Fusûsi l-hikem), (nşr. Hefdu Hemîn Nümâyişgāh), Şirket-i İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, Tahran 1375,s Kayserî, a.g.e., s. 737, 855; 877.

5 384 Çevre ve Ahlak Sempozyumu gereksizlikle itham edilmesi mümkün değildir. Her şey kendisi olarak çok özeldir ve bir başkası asla bu özelliğe sahip olamayacaktır. Eşyadaki bu ilâhî sır, beraberinde çok önemli bir sonucu getirir: Canlılık. Her şeyde sâri olan bu ilâhî hüviyet sayesinde, durağan gibi görünmesine rağmen, cansız diye nitelendirdiklerimiz de dâhil olmak üzere tüm mevcutlar canlıdır. Çünkü nefes-i Rahmânî nin sirâyet ettiği her şey kendine özgü bir hayâtiyet kazanır. Hangi derecede olursa olsun bütün kelimeler in hayat sâhibi olması ilâhî nefesin tek tek her birine sirâyet etmesine dayanır. Sûfîler Yere bir ip sarkıtsaydınız kesinlikle Allah ın üzerine düşerdi. hadîsini bu sirâyetle açıklamışlardır. Onlara göre üst ya da alt gibi yönlerden herhangi birinin Allah a nisbetinin eşittir. Çünkü Hak âlemdeki mevcutların bir kısmını değil, hepsini ihâta etmektedir. Öyleyse Hakk a üst ya da alt ın nisbet edilmesi arasında bir fark yoktur. 3 O her şeyle sımsıkı bir irtibat halindedir. Netîce îtibâriyle hâriçte varlık kazanmış hiçbir şey, yâni hiçbir kelime hayattan hâlî değildir. Eşyâdaki bu canlılığı ancak Hakk ın esrârından ve âlemde apaçık görünen nûrundan perdelenmemiş kimseler bilebilir. Bunlar gerçek hayâtı elde etmiş ve iç dünyâlarını aydınlatmış kimseler olup tüm mevcutların diri olduğunu ve Hakk ı tesbîh ettiklerini müşâhede ederler. Nitekim sahâbeden İbn Mes ûd un Biz yemek yerken, onların tesbihlerini duyardık dediği rivâyet edilmiştir. Tesbîh eden bir şeyin canlı olmaması ise mümkün değildir. Yine müezzinin sesinin ulaştığı her şeyin onun için şehâdette bulunacağının haber verilmesi ve Hz. Peygamber in yolda selamladığı taş ya da ağaçların bu selâma cevap verdikleri rivâyeti eşyâdaki canlılığın örnekleridir. Bununla birlikte şüphesiz her mevcûdun canlılık derecesi eşit değildir. Çünkü hayâtın dereceleri vardır ve her şey varlık türüne bağlı olarak bu hayattan bir paya sâhiptir. 4 III. Devriye Nazariyesi Sûfîlerin çevre bilincindeki ontolojik sebepleri çözümlemeye çalışırken devriye nazariyesinden de bahsetmek gerekir. Hiç ilgisi olmamakla birlikte zaman zaman reenkarnasyonla karıştırılan bu nazariyeye göre âlemdeki her şey sürekli bir dönüşüm içindedir ve buna bağlı olarak da hiçbir şey olduğu hal üzere bâkî değildir. Mesela tohum toprağa ekilince bitkiye dönüşür. Bir hayvan tarafından yenince hayvana dâhil olur ve onun etini, kemiğini vs. meydana getiren unsurlardan biri haline gelir. Bu hayvan kesilip bir insan tarafından yenilince de insana dâhil olarak onun bedenini oluşturur. Neticede insan da ölür ve beden toprağa karışır, böylelikle döngü yeniden en başa döner. Yine aynı şekilde tohum 3 Kayserî, a.g.e., s Bkz. Kayserî, Tahkîku Mâi l-hayât ve Keşfü Esrâri z-zulumât, er-resâil içinde (haz. Mehmet Bayrakdar), Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kayseri 1997, s. 185.

6 Sûfî Geleneğimiz ve Çevre Bilinci 385 ekilir, buğday olur, buğdaydan un, undan ekmek yapılır, insan tarafından yenir ve neticede ölen insanla birlikte toprağa geri döner. Bu sebeple insan toprak olmaktan, bitki ya da hayvan ise insan bedenine karışmaktan uzak değildir. Nitekim Ömer Hayyâm bir rubaisinde elindeki şarap testisiyle konuşur ve ona aslını sorar. Şarap testisi şaire gözyaşları içinde cevap verir ve şöyle der: Ben vaktiyle âşıkların bakmaya doyamadığı nazlı bir güzelin al yanağıydım. O güzel öldü de onun toprağa dönen vücûdundan beni alıp testi yaptılar. Şimdi ise sana şarap sunmadayım Gerek vahdet-i vücûd düşüncesinin temel argümanları olan kelime, ilâhî isimler, nefes-i Rahmânî ve vech-i hass gibi kavramlara, gerekse tasavvufi edebi literatürümüzde pek çok örneklerine rastlayacağımız devriye nazariyesine baktığımızda görürüz ki sûfîler âlemi ve eşyayı hayret verici bir genişlik ve derinlik içinde seyretmektedir. İşte bu engin düşünce tarzıdır ki sûfîyi âleme, tabiata, dünyaya, eşyaya ve nihayet kendine karşı da mükemmel hassâsiyete sahip bir muâmele tarzına sevk etmiştir. Kâinâtı bu bakış açısıyla seyretmek, dînî literatürdeki pek çok argümanı daha anlamlı hale getirmektedir. Mesela Hz. Peygamber, sahabesine kuyu başında susuz gördüğü köpeğe kuyuya inerek su çıkaran günahkâr adamın bağışlandığını anlatmış, çok ibadet etmesiyle bilinen fakat kedisini bir odaya hapseden kadının Allah katında makbul olmadığını bildirmiş, sahibinden şikâyetçi olan deveyi sahibine karşı korumuştur. Yine o peygamberdir ki önlerinden geçirilen bir cenazeyi görünce hürmetle ayağa kalkmış, cenazenin bir yahudiye ait olduğu söylenince O da insan değil midir? buyurmuştur. Bir kudsî hadiste Cenâb-ı Hakk ın Ey kulum! Hastalandım ziyaretime gelmedin, susadım su vermedin, acıktım doyurmadın diye hitab etmesi ve kulun Ya Rabbi! Sen tüm bu eksikliklerden uzaksın, nasıl olur diye şaşkınlığını beyanı üzerine Kulum hastalandı gitmedin, acıktı doyurmadın, susadı su vermedin. Şüphesiz onun ihtiyaçlarını giderseydin beni de orada bulacaktın buyurması böyle bir bakış açısına sahip olan bir insan için çok özel bir anlam taşır. Bu hususta daha pek çok örnek vermek mümkündür. Şüphesiz Rabbim! Bana eşyanın hakîkatini göster diye dua eden Hz. Peygamber in bu tavırları sadece yalın bir merhamet ve iyilik duygusundan değil, daha ötede eşyanın hakîkatinde gizli bulunan ilâhî özün sırrına karşı hürmet, muhabbet ve coşkunun derinliğinden kaynaklanıyor olmalıdır. Öyleyse sûfînin bu konudaki hassâsiyeti de sadece duygusal değil, aynı zamanda bilişsel bir davranış olmalıdır. Bu, söz konusu davranışın devamlılığı bakımından önemlidir. Zira insan bir duygu durumunu her zaman koruyamayabilir. Ancak bu duygu bilgiyle temellendirildiği takdirde, hissiyat zayıflasa bile davranış büyük oranda aynı olacaktır.

7 386 Çevre ve Ahlak Sempozyumu Sûfîlerin hayatlarında ve eserlerinde çevre ahlakıyla ilgili dikkat çeken pek çok hikâye vardır. Mesela Aziz Mahmud Hüdayi hocası Üftade için çiçek toplamak istemiş ancak tüm çiçeklerin zikrettiğini duyunca onları koparamamış, sadece zikrini artık yerine getiremeyen solmuş bir çiçeği koparabilmiştir. Muhyiddin ibn Arabî, bir hayvana karşı içinde soğukluk ve iticilik hissetmiş, bu duygusundan arınabilmek için bir müddet o hayvanı yanında taşımıştır. Diğer taraftan sûfîler Hz. Peygamber in bir tavsiyesine uyarak, eşyâyı yaratılmış olduğu sebep dışında hiçbir amaç için kullanmamaya ve gerekmedikçe âit olduğu yerden ayırmamaya dikkat etmişlerdir. Bu sebeple tasavvufî menkıbelerde bir çakıl taşını bile tekmelemekten kaçınan sûfîlerin hikâyelerine rastlamak mümkündür. Yine klasik tasavvuf kitaplarında anlatılan bir hikâyeye göre, Dâvûd (as) bir gün Zebur okurken, sayfaların arasına girmiş küçücük kırmızı bir kurt görür ve Rabbine herhangi bir işe yaramaz gibi görünen bu ufacık hayvanı neden yarattığını sorar. Cenâb-ı Hak ise o kırmızı kurdun, sahip olduğu özel bir zikrin bulunduğunu ve Allah ı pek çok insandan daha çok zikrettiği kendisine bildirilir. Burada Hz. Peygamber in Kıyametin koptuğunu bile görseniz, elinizde bir fidan varsa dikiniz hadisini de hatırlamak gerekir. Az sonra kökünden sökülecek bir fidanı dikmek ilk bakışta anlamsız görünebilir. Oysa sûfîlere göre o ağaç çok kısa bir an bile olsa kendine özgü zikrini yerine getirecek ve belki de bu zikir sayesinde zuhur edecek ilâhî rahmet, o ânın dehşetini az da olsa hafifletecektir. Sonuç Yukarıda tasavvufî düşüncenin sûfînin tabiat ve çevre ahlâkını oluşturan ve olgunlaştıran dört temel argümandan bahsettik: Varlığın birliği ve bu birliğe bağlı olarak tüm mevcutların kutsal ve ilâhî bir öze sahip olmaları; Nefes-i Rahmânî ve onun sayesinde Yaratıcı ile mevcut arasında kurulan özel bağ; bu ilâhî tecellî sebebiyle cansız diye nitelendirdiklerimiz dâhil olmak üzere tüm eşyaya sirâyet eden canlılık ve mevcutlar arasında sürekli bir döngüyü sağlayan, birini diğerinden tümüyle soyutlamamamıza izin vermeyen devriye nazariyesi. Peki, hayatını bu dört argüman üzerine yerleştiren bir insan nasıl bir hayat kurar? Öncelikle böyle bir insan için kâinattaki bir toz zerresi bile anlamsız ve amaçsız değildir. O, sırf keyfi için yanından geçtiği bir ağacın yaprağını koparıp, iki dakika sonra yere bırakamaz. Bilir ki bunu yapmakla yaprağı değil, onun özündeki ilâhî özü incitecek, onun zikrine mânî olacaktır. Yine böyle bir insan sofrasına gelen ekmeği çöpe atamaz. Bilir ki bunu yapmakla tohumdan, buğdaydan, undan geçerek nihayet insan bedenine karışma talihini elde etmişken, onu yeniden döngünün başına sürükleyecek ve aslında ekmeği değil, onun yıllarca süren macerasını çöpe atmış olacaktır. Nehir kenarında aldığı abdestte bile suyu fazla kullanamaz. Zîrâ bilir ki hiçbir şeyi ihtiyacından fazla harcamak ve o şeyin kâinattaki diğer canlılara faydalı olmasına engel olmak hakkına sahip değildir. Bu

8 Sûfî Geleneğimiz ve Çevre Bilinci 387 örnekleri çoğaltmak mümkündür. Ancak burada özet olarak şu kadarını söylemek gerekir ki hayatını bu aşkın ve derin boyutlara göre yaşayan insan, âlemi aynı ilâhî nefesten zuhûr eden ve birbirinden ayrılması mümkün olmayan bir bütün olarak görür. Böylelikle her şeyin kendi çerçevesinde özel bir vazifeye sahip olduğunu bilir ve ne aklı ne de gönlü ona zarar vermeye izin vermez. Bu engin bakış açısına günümüzde önceki çağlara göre daha fazla ihtiyaç duyduğumuzda şüphe yoktur. Zîrâ insanoğlunun bugün ürettiği nükleer canavarlıklar, değil dünyamıza artık uzaya bile el uzatmaya başlayan vahşi davranışlar ve sınır tanımaz kan dökme arzusuyla yukarıda anlatılan hassas yaşam tarzı arasındaki uçurum inanılmaz ölçüde büyüktür. Anlaşılan o ki insan pek çok şeyi, ama en çok da kendi özünü seyretmeyi unutmuştur ve dünyamıza verdiğimiz bu zararı önlemek için bu yüksek irfan bilincini yeniden harekete geçirmek, bu mirasın sahipleri olarak boynumuzun borcudur.