T.C İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi. Düzeltilmiş Tez. Gülşah ESER

Transkript

1 T.C İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Mekteb-i Harbiye nin Türkiye de Modern Bilimlerin Gelişmesindeki Yeri ( ) Düzeltilmiş Tez Gülşah ESER Tez Danışmanı: Doç. Dr. Mustafa KAÇAR İstanbul-2005

2 ÖZ Tezimizde, II. Mahmud tarafından modern askerî bilim ve teknikleri öğrenmiş, çağdaş bigilerle donatılmış subay yetiştirmek amacıyla kurulmuş olan Mekteb-i Harbiye'nin, arası dönemini ve bu kurumun 19. yüzyılda Avrupa'da ortaya çıkan modern bilimlerin Türkiye'deki gelişimini incelemeye çalıştık. Okulun kuruluş safhasında, askerî fen ve teknik içerikli dersler ön planda tutulmuş iken, daha sonraları modern bilimlerin okutulması mektebin eğitim programında önemli bir yere sahip olmuştur. Bünyesinde bir matbaanın kurulmuş olması, telif ve tercüme faaliyetlerin gelişmesinde ve okutulacak kitapların kolaylıkla yayımlanmasına imkân sağlamıştır. Bu durum mektebin öğretim kadrosunun modern bilimlere, askerî fen ve sanatlara ait çok sayıda eser hazırlamasını teşvik etmiştir. Kuruluş yıllarından itibaren Avrupa'dan uzman öğretim üyeleri getirilmiş ve bunlar gerek eğitim gerekse telif ve tercüme faaliyetleri ile Avrupa'daki bilgileri aktarmışlardır. Aynı şekilde öğrenciler, Avrupa şehirlerine gönderilerek bilgi ve tecrübeleri geliştirilmeye çalışılmıştır. Tezimizde, Mekteb-i Harbiye'nin kuruluşundan başlayarak Osmanlı Devlet yapısında yeni bir dönemin başlangıcı olan I. Meşrutiyet'in ilanına (1876) kadar 42 yıllık dönemini ele aldık. Sonuç olarak, öğretim üye ve öğrencileri ile birlikte Mekteb-i Harbiye'nin hem ülkenin savunmasının güçlenmesine, hem de Türkiye'de bilim ve eğitimin gelişimine büyük katkı sağladığını söyleyebiliriz. I

3 ABSTRACT In our Master s thesis we tried to investigate the period of of the Military School (Mekteb-i Harbiye) which was found by Mahmud (the second), aiming to train officers who were learnt with modern military techniques and equipped with contemporary scientific knowledge. Besides, we also tried to investigate the progress of modern sciences in Turkey from the perspective of our military concept. During the establishment period of the school, military sciences and techniques were the prior lessons but later, the modern sciences become the major courses of curriculum of the school. There was a printing-office in the structure school which was providing an easy way for writing and translating documents and printing of the books for the lessons. The presence of the printing-office also encouraged the instructors of the school to write many books about modern sciences, military arts and sciences. Since the establishment of the school, many European-expert instructors had brought to the school and they transferred their knowledge about military developments in Europe by educating the students or translating the books about the issue. With a similar method, many students were sent to European capital cities and their knowledge and experiences about military developments were tired to be enhanced. In our Master s thesis, we dealt with the 42-year period which starts with the establishment of the Military School and finishes with the declaration of the first Constitutional Government (I. Meşrutiyet) that started a new era in the Ottoman Government hierarchy and structure. As a result, it can be stated that both the students and the instructors of the Military School had essential and significant contributions into the strengthened of the state defense and the development of sciences and education in Turkey. II

4 ÖNSÖZ Mekteb-i Harbiye, Türkiye de modern bilimlerin gelişmesinde önemli bir yere sahiptir. Bu askerî okul, 1834 yılında, Sultan II. Mahmud tarafından; Batı tekniklerine uygun ve çağdaş bilgilerle donanımlı subay yetiştirmek amacıyla kurulmuştur. Askerliğin bir gereği olarak, okulun ders programında, ağırlıklı olarak askerî bilim ve sanatlar yer alsa da; aynı zamanda modern bilimlere de yer verilmiştir. Modern bilimler, daha önce kurulmuş olan diğer okullarda da okutulmasına rağmen, bu bilimlerin, Mekteb-i Harbiye de klasik anlayıştan uzak, modern bir anlayışla okutulması mektebi içinde bulunduğu yüzyılda çok daha ayrıcalıklı kılmıştır. Okul bünyesinde kurulan matbaa ile birlikte, telif ve tercüme faaliyetleri büyük bir hızla ilerlemiş, böylelikle, modern bilimler Avrupa da basılmış olan kitapların tercümeleri vasıtasıyla Mekteb-i Harbiye öğrencilerine öğretilmiştir. Bununla da yetinilmeyip Avrupa nın büyük şehirlerine öğrenciler gönderilmiş ve modern bilimlerdeki gelişmeler çok daha yakından takip edilmiştir. Çalışmamızda, Mekteb-i Harbiye nin öncelikle teşkilât yapısına, daha sonra, Paris te kurulan Mekteb-i Osmanî ye ve bu okula gönderilen harbiyeli öğrencilere değinmeye çalıştık. Ancak çalışmamızın belki de en önemli kısmını mektepte okutulan dersler ve bu derslerin kimler tarafından verildiğini bildiren açıklamalar oldu. Daha sonra, okulda okutulan ve mektep matbaasında basılan kitaplara değinerek, Mekteb-i Harbiye nin Osmanlı Devleti ndeki, çağdaşı olan okullara kıyasla eğitim ve öğretim açısından çok daha ileri bir seviyede olduğunu gözler önüne sermeye çalıştık. Tez çalışması boyunca, yardım ve emeklerini esirgemeyen, tez danışmanım, hocam Doç. Dr. Mustafa Kaçar a teşekkür ederim. III

5 Çalışmalarım boyunca tavsiyelerinden yararlandığım, desteklerini esirgemeyen İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Bilim Tarihi Bilim Dalı başkanı Sayın Prof. Dr. Feza Günergun a ve diğer öğretim görevlilerine teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca Prof. Dr. Emre Dölen, Prof. Dr. Ali Akyıldız ve Yrd. Doç. Dr. Sevtap İshakoğlu, Dr. Yüksel Çelik, Dr. Hayrullah Gök e, Yrd. Doç. Dr. Yarbay Ali Güler e ve Kara Harp Okulu öğretim üyesi Piyade Binbaşı Mesut Uyar a teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım. Araştırma ve incelemelelerim sırasında kütüphanesinden çokça istifade ettiğim İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi ile Harbiye Askeri Müzesi Kütüphanesi personeline teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca yüksek lisans eğitimim boyunca burslarından yararlandığım Kubbealtı Kültür ve Sanat Vakfı na teşekkür ederim. Gülşah ESER IV

6 İÇİNDEKİLER ÖZ I ABSTRACT...II ÖNSÖZ... III İÇİNDEKİLER...V TABLOLAR LİSTESİ ve GRAFİKLER LİSTESİ...VIII KISALTMALAR LİSTESİ...XI BİRİNCİ BÖLÜM MEKTEB-İ HARBİYE NİN KURULUŞU GİRİŞ MEKTEB-İ HARBİYE NİN KURULUŞUNDAN ÖNCEKİ MEVCUT DURUM MEKTEB-İ HARBİYE NİN KURULUŞ HAZIRLIKLARI Sıbyan Bölüklerinin Kuruluşu Sıbyan Bölüklerinin İlk Hocaları Mekteb-i Harbiye nin Açılması İçin Yapılan Girişimler II. Mahmud un Mekteb-i Harbiye yi Ziyaretleri İçin Yapılan Hazırlıklar MEKTEB-İ HARBİYE NİN RESMİ AÇILIŞI (1Temmuz 1835) MEKTEB-İ HARBİYE NİN KURULUŞ YILLARINDAOKULDAKİ AVRUPA ETKİSİ...23 İKİNCİ BÖLÜM MEKTEB-İ HARBİYE DE SINIFLAR, OKUTULAN DERSLER VE DERS KİTAPLARI 2.1. MEKTEB-İ HARBİYE DEKİ BAYTAR SINIFLARI MEKTEB-İ HARBİYE NİN KURULUŞ YILLARINDA HARBİYE SINIFLARI VE BU SINIFLARA OKUTULAN DERSLER SENESİNDEN 1876 SENESİNE KADAR OKUTULAN DERSLER DERS ARAÇ VE GEREÇLERİ HARBİYE SINIFLARINA OKUTULAN DERSLER VE DERS KİTAPLARI Modern Bilimler Çerçevesinde Okutulan Temel Dersler...38 V

7 Askerlikle İlgili Desler Yılları Arasında Harbiye Sınıflarına Okutulan Dersler Hakkında Bir Değerlendirme Mekteb-i Harbiye Günlük Çalışma Planı Hakkında Genel Bir Değerlendirme...66 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MEKTEB-İ HARBİYE MATBAASI 3.1. MEKTEB-İ HARBİYE DE LİTOGRAFYA MATBAASININ KURULUŞU MEKTEB-İ HARBİYE MATBAASINDA 1876 YA KADAR BASILAN ESERLER...70 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM MEKTEB-İ HARBİYE DEN FRANSA YA TAHSİLE GÖNDERİLEN ÖĞRENCİLER ( ) VE PARİS TEKİ MEKTEB-İ OSMANÎ 4.1. MEKTEB-İ HARBİYE DEN AVRUPA YA GÖNDERİLEN İLK ÖĞRENCİLER PARİS TEKİ MEKTEB-İ OSMANÎ NİN KURULUŞU MEKTEB-İ OSMANÎ NİN KURULUŞ SEBEPLERİ VE AÇILIŞI MEKTEB-İ OSMANÎ DE EĞİTİM PLANLAMASI MEKTEB-İ OSMANÎ DE OKUTULAN DERSLER VE OKUL PERSONELİ YILLARI ARASINDA MEKTEB-İ HARBİYE DEN MEKTEB-İ OSMÂNİ YE GÖNDERİLEN ÖĞRENCİLER MEKTEB-İ OSMÂNİ NİN LAĞVEDİLİŞİ...83 SONUÇ...85 KAYNAKÇA...87 EKLER: EK-1 : MEKTEB-İ HARBİYE ÖĞRETİM KADROSU VE HARBİYE SINIFLARINA OKUTULAN DERSLER 1279 (1862/63)-1293 (1876/77)...93 VI

8 EK-2 : YILLARI ARASINDA MEKTEB-İ HARBİYE MATBAASINDA BASILAN ESERLER EK-3 : MEKTEB-İ HARBİYE GÜNLÜK ÇALIŞMA PLANI EK-4 : MEKTEB-İ HARBİYE DEN FRANSA YA GÖNDERİLEN ÖĞRENCİLER EK-5 : YILLARI ARASI MEKTEB-İ HARBİYE NÂZIRLARI EK-6 : MEKTEB-İ HARBİYE NİN HARBİYE SINIFLARINA OKUTULAN DERSLER VE BU DERSLERİN BUGÜNKÜ KARŞILIKLARI EK-7 : MEKTEB-İ HARBİYE BAYTAR SINIFLARINA OKUTULAN DERSLER VE BU DERSLERİN BUGÜNKÜ KARŞILIKLARI EK-8 : MEKTEB-İ HARBİYE BAYTAR SINIFLARI ÖĞRETİM KADROSU VE BU SINIFLARA OKUTULAN DERSLER 1279 (1862/63)-1293 (1876/77) EK-9 : MEKTEB-İ HARBİYE İDARÎ KADRO EK-10 : RÜTBE CETVELİ RESİMLER VII

9 TABLOLAR ve GRAFİKLER LİSTESİ 1. BÖLÜM Tablo 1: 1837 Yılı Kanunnamesi nin Bölümleri ve Konuları BÖLÜM Tablo 1: Mekteb-i Harbiye Baytar Sınıflarından Mezun Olan Öğrencilerin Yıllara Göre Mevcudu...29 Tablo 2: Mekteb-i Harbiye Harbiye (Piyade ve Süvari) Sınıflarından Mezun Olan Öğrencilerin Yıllara Göre Mevcudu...31 EK-1: Tablo 1: Mekteb-i Harbiye Öğretim Kadrosu ve Harbiye Sınıflarına Okutulan Dersler 1279 (1862/63)-1285 (1868/69)...93 Tablo 2: Mekteb-i Harbiye Öğretim Kadrosu ve Harbiye Sınıflarına Okutulan Dersler 1286 (1869/70)-1293 (1876/77) EK-2: Tablo 1: Yılları Arasında Harbiye Mektebi Matbaasında Basılan Kitaplar VIII

10 EK-3: Tablo 1: Mekteb-i Harbiye Günlük Çalışma Planı EK-4: Tablo 1: Mekteb-i Harbiye den Fransa ya Gönderilen Öğrenciler EK-5: Tablo 1: Yılları Mekteb-i Harbiye Nâzırları EK-6: Tablo 1: Mekteb-i Harbiye nin Harbiye Sınıflarına Okutulan Dersler ve Bu Derslerin Bugünkü Karşılıkları EK-7: Tablo 1: Mekteb-i Harbiye Baytar Sınıflarına Okutulan Dersler ve Bu Derslerin Bugünkü Karşılıkları IX

11 EK-8 : Tablo 1: Mekteb-i Harbiye Baytar Sınıfları Öğretim Kadrosu ve Bu Sınıflara Okutulan Dersler 1279 (1862/63)-1285 (1868/69) Tablo 2: Mekteb-i Harbiye Baytar Sınıfları Öğretim Kadrosu ve Bu Sınıflara Okutulan Dersler 1286 (1869/70)-1293 (1876/77) EK-9 : Tablo 1: Harbiye Mekteb-i İdarî Kadro1279 (1862/63)-1285 (1868/69) Tablo 2: Harbiye Mekteb-i İdarî Kadro1286 (1869/70)-1293 (1876/77) EK-10 Tablo 1: Rütbe Cetveli GRAFİKLER LİSTESİ 2. BÖLÜM Grafik 1: Mezun Olan Baytar Sınıfı Öğrenci Sayısı...30 Grafik 2: Mekteb-i Harbiye, Harbiye Sınıfları Mezun Sayısı...32 X

12 KISALTMALAR LİSTESİ a.e. : Aynı eser/yer a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale a.g.tez : Adı geçen tez b.a. : Eserin bütününe atıf bkz. : Bakınız bkz.: yuk : Eserin içinde yukarıya atıf BOA: Başbaşanlık Osmanlı Arşivleri IRCICA: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi HH : Hatt-ı Hümâyûn İ.DH. : İrade-i Dahiliye İ.HR. : İrade-i Hariciye İ.Ü.: İstanbul Üniversitesi İ.MVL.: İrade-i Meclis-i Vâlâ n. : Not (dipnota atıf) s. : Sayfa v.d. : ve diğerleri XI

13 GİRİŞ Osmanlı Devleti, üç kıtaya yayılmış ve yedi yüzyıl boyunca varlığını sürdürmüş güçlü bir devlet olarak dünya tarihinde önemli bir yer almıştır. Yükselme dönemi diye nitelendirdiğimiz dönemde, zaferleri ve kazandığı topraklarla gücünü doruğa çıkartmış; İstanbul un fethiyle bir çağın bitip yeni bir çağın başlamasına neden olarak büyük bir çığır açmıştır. Şüphesiz, imparatorluğun edindiği bu büyük başarılarda özellikle orduya ve askerî sahadaki her konuya verilen büyük önem yatmaktadır. Ancak, imparatorluğun toprak kayıplarıyla küçülmeye başlaması ve zaman içerisinde ordunun iyice bozulması yeni önlemler alınması ve girişimlerde bulunulmasını gerektirmiştir. Bu nedenle, XVIII. yüzyılla birlikte yeniden yapılanma süreçlerine adım atılan ilk alan askerî alan olmuştur. Askerî alanda ise, artık, modern eğitim ön planda tutulmaya çalışılmıştır. Dolayısıyla, Osmanlı İmparatorluğu na modern bilimlerin girişinde askerî teknik eğitimin önemli rol oynadığı söylenebilir. 1 Osmanlı İmparatorluğu nda modern Avrupa usulleriyle eğitim yapmak üzere teşkil edilen ilk Topçu Mektebi, Sultan III. Mustafa nın emri ve Baron de Tott un ( ) 2 çalışmalarıyla 1772 senesinde İstanbul da kurulmuştur. 4 Ocak 1773 de mektebi ve Baron de Tott idaresi altında yapılan top atış talimlerini görmeye gelen III. Mustafa, mektepte eğitim gören topçuların başarılarından çok memnun kaldığını ifade etmiş ancak, bütün iyi niyetli çalışmalara karşılık Topçu Mektebi nin ömrü pek uzun olmamıştır. 3 Topçu Mektebi nden sonra ise, Sürat Topçuları 4 1 Mustafa Kaçar, Osmanlı İmparatorluğu nda Askerî Teknik Eğitimde Modernleşme Çalışmaları ve Mühendishanelerin Kuruluşu (1808 e Kadar), Osmanlı Bilimimi Araştırmaları II, yayına hazırlayan Feza Günergun, İstanbul 1998, s Baron Françoise de Tott, 17 Ağustos 1733 te Fransa nın Chamigny şehrinde doğmuştur. Aslen yarı asil bir Macar ailesine mensuptur. Babası André Baron de Tott, Macar Kralı II. Rákóçzi Ferenc in sarayında onun malî işlerinden mesul bir görevliydi. Baba Baron de Tott, daha önceki vazifeleri sırasında öğrendiği Türkçe ve Lehçe yi çok iyi konuşması sebebiyle Nisan 1755 te elçi Chevalerie de Vergennes in emrinde danışman olarak çalışmak üzere İstanbul a gelmiştir. Babasıyla birlikte 22 yaşında İstanbul a gelen oğul de Tott, gelir gelmez Türkçe öğrenmeye başlamıştır. Ayrıca Osmanlı devlet teşkilatı, gelenek ve göreneklerini ve kültür eserlerini tanımaya çalışmıştır. Eylül 1757 de babasının ölmesiyle Baron de Tott bağlı bulunduğu Berchiny birliğindeki vazifesini ve yüzbaşı rütbesini de muhafaza etmek kaydıyla, ilaveten Fransız elçiliğindeki babasından boşalan danışmanlık görevine getirilmiştir. Babasının almakta olduğu dört yıllık dört bin Franklık maaş da kendisine tahsis edilmiştir yılına kadar bu görevini sürdüren Baron de Tott, bu arada Fransız elçisi Comte de Vergennes in kızıyla evlenmiştir. M.Kaçar, a.g.m., s n. 3 M. Kaçar, a.g.m., s

14 Ocağı nın kurulmasına karar verilmiş ve 10 Ocak 1774 tarihinde, Osmanlı askerî taktiklerinde ve topçuluğunda yeniden yapılanmayı öngören bu ocağın kuruluşu gerçekleşmiştir. Ancak, 27 Eylül 1776 tarihinde alınan bir kararla Sürat Topçuları Ocağı, daha ekonomik ve faydalı olacağı mülahazasıyla Topçu Ocağı na ilhak edilerek birleştirilmiştir. 5 Hendesehâne (Geometri Odası) ise, yine Baron de Tott un nezaretinde kurulmuş, 29 Nisan 1775 tarihinde eğitime başlamış, ancak 1776 senesinde müessese halini almıştır. Hendesehâne, Osmanlı İmparatorluğu nda XVIII. asırda kurulan mühendis mekteplerinin ilk nüvesini oluşturması açısından önem taşır. Hendesehâne de daha önce kurulmuş olan Topçu Mektebi nden farklı olarak, matematik ağırlıklı eğitim verilmiştir den itibaren ise bu müesseseye hendesehâne yanında Mühendishâne de denmeye başlanmıştır yılından başlayarak çok sayıda Fransız uzman ve subay Osmanlı ordusunda istihdam edilmiş, 1784 te gelen Lafitte-Clavé ve yardımcısı M. Monnier Tersâne Mühendishânesinde pratik ve teorik istihkâm dersleri vermişler ve modern istihkâmcılık konusunda eser hazırlayıp Türkçe ye tercüme etmişlerdir. Bütün bunlar ve Osmanlı daki diğer faaliyetleri bakımından değerlendirilecek olursa, bu iki mühendisin katkıları, küçümsenmeyecek kadar önemlidir den sonra ise, Fransız uzmanların ülkelerine dönmeleri üzerine Mühendishâne deki eğitim, yerli hocalar tarafından devam ettirilmiştir de yeniden nizam verilen Lağımcı ve Humbaracı Ocakları mensuplarının, hendese tahsili görmelerini sağlamak üzere yeni bir mühendishâne kurulması kararlaştırılmış ve 1793 te kurulan bu müessese 1794 te eğitime başlamıştır. Bu Mühendishâne, 1795 yılında yeni kurulan binasında, Humbaracı 4 Yeşil ceket ve mavi şalvarlı olan sür at topçuları Kâğıthane de talim görmekte olup mevcutları 250 kadardır. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapıkulu Ocakları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988, s M. Kaçar, a.g.m., s M. Kaçar, a.g.m., s M. Kaçar, a.g.m., s

15 ocağına 8 bağlı olarak eğitim ve öğretim faaliyetlerini sürdürmüştür senesinde yeni bir düzenlemeyle kara mühendislerinin tamamı Hasköy deki yeni Mühendishâne binasına nakledilmiş, böylece, kara mühendisleri Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn ve deniz mühendisleri de Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyûn adlarıyla ayrı eğitim kurumlarına kavuşmuşlardır. Bu iki okulda da Osmanlı-Avrupa karışımı bir eğitim uygulanmaya çalışılmış, bu nedenle yabancı uzmanların istihdamına önem verilmiştir. Burada belirtilmesi gereken hususlardan birisi de, bu Avrupalı uzmanların modern bilimleri Osmanlı Dünyası na aktarmak gibi bir hedefleri olmadığı için modern bilimlerin Osmanlıya geniş mânâda girişinde etkilerinin olmadığıdır. Ancak Avrupalı uzmanların imparatorluktaki hizmetleri, yeni savaş tekniklerinin tanınması, kullanılması, özellikle askerî teknik eğitim müesseselerinin kurulması, buradaki eğitimin düzenlenmesi ve yeni bir formasyon anlayışının oluşması bakımından önem taşır. 9 Mühendishâne de, bir sene içerisinde çok az mühendis yetiştirilebildiği (yaklaşık kırk kadar öğrenci) dikkate alınırsa, orduya subay olarak yetiştirilecek ancak çağdaş askerî teknik ve fenlere vakıf kişilerin yetiştirilebilmesi açısından Mekteb-i Harbiye nin kurulması düşünülmüştür. Ayrıca, savaşlarda alınan yenilgilerin, orduyu iyi komuta edebilecek nitelikte çağdaş bilgilerle donatılmış subayların olmayışından kaynaklandığı düşüncesiyle, Mekteb-i Harbiye nin kuruluşu gerekli görülmüştür senesinde Mekteb-i Harbiye kurulmuş ve eğitim-öğretimde Mühendishâne örnek alınmıştır. Mekteb-i Harbiye nin kuruluş yıllarında Mühendishâne hocalarının eserlerinden yararlanılmış ve bu eserler ders kitabı olarak okutulmuştur. 8 Humbaracılar Osmanlılarda eskiden beri mevcut olup bir kısmı Cebeci ve diğeri Topçu Ocağı na bağlı idiler. Humbaracı Ocağı daha sonra, aslen Fransız olup 1142 senesinde (1729) Türkiye ye iltica eden Fransız asilzadelerinden ve Fransa kralı hanedanından Burbonlara mensup olan ve müslüman olduktan sonra Ahmed ismi verilen Kont Bonneval tarafından ıslah ve tanzim edilmiştir. İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., s M. Kaçar, a.g.m., s

16 Mekteb-i Harbiye, kuruluşundan başlayarak, Osmanlı Devlet yapısında yeni bir dönemin başlangıcı olan I. Meşrutiyet'in ilanına (1876) kadar ele aldığımız 42 yıllık dönemde ( ); Osmanlı Devleti de 19. yüzyılda Avrupa da okutulan fizik, kimya, matematik, astronomi gibi modern tabiî ve riyazî bilimlerin eğitiminde önemli bir yere sahip olmuştur. Ancak Mekteb-i Harbiye'nin bu bilimlerin Türkiye'deki eğitiminin gelişimine katkıda bulunduğunu ifade ederken, aynı şekilde bilim üreten bir kurum olduğunu söylemek pek de mümkün değildir. 4

17 BİRİNCİ BÖLÜM MEKTEB-İ HARBİYE NİN KURULUŞU MEKTEB-İ HARBİYE NİN KURULUŞUNDAN ÖNCEKİ MEVCUT DURUM Osmanlı İmparatorluğu, XIX. yüzyıla gelindiğinde siyasî, ekonomik ve askerî alanda eski gücünü kaybetmiş; bu gücü tekrar yakalayabilmek adına yeniden yapılanma süreçlerine girmiştir. Osmanlı tahtına geçen III. Selim ( ), II. Mahmud gibi padişahların Batılı devletlerin hızlı ilerleyişlerini yakından takip etmeleri ve yenilik yanlısı olmaları, bu yeniden yapılanma süreçlerini daha etkin kılmada büyük önem teşkil etmiştir. II. Mahmud dönemi ( ) ile birlikte askerî alanda olduğu kadar, sivil modern eğitim alanında da yenilikler yapılması Osmanlı da, köklü değişikliklerin habercisi olmuştur. Eskiden beri, Osmanlı da, gittikçe artan toprak kayıplarını, ordunun bozuluşuna bağlamak gibi bir düşünce hakim olagelmiştir. II. Mahmud, bu kayıpları sadece ordunun bozuluşuna bağlamamış, devlet bütçesinin içinde bulunduğu büyük buhranların diğer bütün alanlarda da olumsuz etkilerini göz önünde bulundurmuştur. Bunun bir sonucu olarak, bütün sorunları ortadan kaldırmaya yönelik ıslahat girişimlerinde bulunmuştur. Bu girişimlerden biri, belki de en önemlisi 1826 da Yeniçeri Ocağı nın lağv edilmesidir. Yeniçeri Ocağı, kuruluşundan lağv edilişine kadar Osmanlı Devleti ne kapıkulu askerinin bir alt kolu olarak büyük hizmetlerde bulunmuştur. Ancak daha sonraları Yeniçerilerin gittikçe disiplin anlayışından uzaklaşmaları, hazineye büyük bir külfet haline gelmeleri, isyanlara sıklıkla karışmaya başlamaları, padişahları tahttan indirmeleri, tahta çıkarmaları ve dahası öldürmeleri Yeniçerilerin, serkeş bir hâl almalarına sebep olmuş, XIX. yüzyıla gelindiğinde Yeniçerilik neredeyse tamamen bozulmuştur. Yeni ve eğitimli bir ordu kurmak isteyen II. Mahmud, bundan 5

18 sonra yapacağı ıslahatlarda kendisine engel teşkil etmemesi için zaten ekonomik ömrünü de tamamlamış olan Yeniçeri Ocağı nı kaldırmaya karar vermiş ve 15 Haziran 1826 tarihinde Yeniçeri Ocağı nı resmen kaldırmıştır. Bu olay tarihe, Vaka-i Hayriye (hayırlı olay) olarak geçmiştir. II. Mahmud her ne kadar yeni ordunun kuruluşuna bir an evvel geçmek istese de halk, zemin olarak buna henüz hazır değildir. Kurulacak yeni orduya hem toplumsal bir zemin hazırlamak hem de bu zemini halka benimsetmek adına, ordunun yeni adı tamamen dinî içerikli seçilmiştir. Asakir-i Mansure-i Muhammediyye isim olarak Hz. Muhammed in ordusudur ve Osmanlı halkı için bundan daha öte bir şey düşünülemez. Dolayısıyla yeni ordu sempati ile karşılanmak durumunda kalmıştır. Yeniçeri Ocağı nın kaldırıldığı dönemde ülkede adeta bir iç savaş yaşanması, bunun yanı sıra, ortaya çıkan Yunan isyanı ve Mısır meselesi gibi içinden çıkılması çok güç durumlar, II. Mahmud un kurmayı planladığı ordunun, Yeniçeri Ocağı nın lağvının akabinde tez elden kurulmasına büyük bir zemin hazırlamıştır. Böylece Yeniçeri Ocağı nın kaldırılması, merkezi ordunun Asakir-i Mansure-i Muhammediye adıyla yeni bir anlayışla canlandırılmasını sağlamıştır. 10 Yeniçeri Ocağı nın kaldırılmasıyla birlikte; Yeniçeri Ağalığı ünvanı da kaldırılmış, serasker ünvanı kullanılmaya başlanmış ve seraskerlik makamı kurulmuştur. En son Yeniçeri Ağası olan Hüseyin Ağa, ilk serasker tayin edilmiş ve kendisine paşa ünvanı verilerek Ağa Hüseyin Paşa denilmiştir. 11 Asakir-i Mansure-i Muhammediyye nin kuruluşunda eskiden olduğu gibi, tertib, kol ve saf tabirleri kullanılmıştır. Ancak ordunun gelişmesiyle beraber bu tabirler geçerliliklerini yitirmiş ve 1828 de tertip yerine alay, kol yerine 10 Mustafa Kaçar, Osmanlılarda Askerî Teknik Eğitim, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Bilim ve Sanat Vakfı, 2004, 4.sayı, II. Cilt, s Ancak eskiden harplerde orduya kumanda edenlere de serasker denildiği için bu yeni bir tabir değildir.bkz.: Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, M.E.B. Basımevi, İstanbul 1983, III. Cilt, s

19 tabur, saf yerine bölük terimleri benimsenmeye başlanmıştır. 12 Ordu, her biri 1256 kişiden oluşan sekiz alaya ayrılmış ve her alayın başına miralay rütbesinde bir yüksek zâbit (üst subay) getirilmiştir. Her alay sekizer bölüklü üç taburdan oluşmuş ve taburların başına tabur komutanı olarak birer binbaşı, her bölüğün başına ise bölük komutanı olarak birer yüzbaşı getirilmiştir. Ayrıca her alaya bir kaymakam (yarbay), bir alay emini, her tabura sağ ve sol ağaları ünvanıyla iki kol ağası, bir sancaktar ve bir katip memur edilmiştir. 13 Her bölüğün maiyetine ise iki mülâzım, bir baş çavuş ve bir de bölük emini verilmiştir. Daha sonra teşkilat geliştikçe iki alayın başına bir mirliva verilmiş, alayların merkezleri Hassa ve Mansure diye ayrılıktan sonra bu kısımların her birinin başına da bir ferik verilmiştir MEKTEB-İ HARBİYE NİN KURULUŞ HAZIRLIKLARI Yeni kurulan Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye ordusunda askerlik hizmetinin artık, isteğe bağlı oluşu ( sinleri onbeşinden yirmibeş ve otuz ve dilâver ü bahâdır olduğu sûretde nihâyet kırk yaşına kadar mesâğ olup kırk yaşından ziyadesine mesâğ olmamak üzre pâk ü asîl ü tuvânâ yigitlerden hüsn-i rızâsıyla tahrîr olunarak... ) 15 dikkat çekicidir. Ordunun hazırlanan ilk kanunnamesi incelendiğinde, Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye nin iki özelliği büyük önem arz eder: Bunlardan birincisi ordu mensuplarının yeni bilgilerle donatılmış olması, ikincisi ise talimli olması gerektiğidir. Yeniçerilerin talim yapma konusunda isteksiz oluşları ve talimsizliklerinin savaşlarda yenilgilere neden olmasından dolayı, yeni kurulacak ordunun talimli olması hususuna dikkat edilmiştir. 12 Musa Çadırcı, Yenileşme Sürecinde Osmanlı Ordusu, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, XIII. Cilt, s M. Z. Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I. Cilt, s En son haliyle rütbe sıralaması şöyledir: Serasker (Ordu komutanı, bugünkü genel kurmay başkanlığına tekabül etmektedir), müşir (mareşal), ferik (kolordu komutanı, ferîk-i evvel: korgeneral, ferîk-i sânî: tümgeneral), mirlivâ (tuğgeneral), miralay (albay), kaymakam (yarbay), binbaşı, sağ kolağası, sol kolağası, yüzbaşı, mülâzım (mülâzım-ı evvel: üsteğmen, mülâzım-ı sânî: teğmen), başçavuş, çavuş, bölük emini, onbaşı, nefer (er). 15 Veli Şirin, Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye Ordusu ve Seraskerlik, Tarih ve Tabiat Vakfı, İstanbul 2002, s

20 Sıbyan Bölüklerinin Kuruluşu Asâkir-i Mansure-i Muhammediyye nin kurulması ve bu ordunun subay ihtiyacını karşılamak üzere Şehzadebaşı ndaki Acemi Ocağı Kışlası nda yaşları on beşin altındaki gençler için bir talimgâh açılması Harbiye nin başlangıcı sayılabilir. 16 Ancak bu girişim yıllarında vuku bulan Osmanlı-Rus savaşlarından dolayı başarıya ulaşamamıştır. Daha sonra hicri 1247 de (1831/1832) Hassa müşiri Ahmed Fevzi Paşa nın gayretleriyle Selimiye kışlasındaki Hassa dördüncü alayının ikinci taburundan erler seçilerek sıbyan bölükleri oluşturulmuştur. Sıbyan bölüklerine askerî talim ve terbiyeden başka, ders olarak neler okutulduğu hakkında bir malumat elde edilememiştir. 17 Ancak, bu bölüklere ders veren hocaların kimler oldukları bilinmektedir Sıbyan Bölüklerinin İlk Hocaları Sıbyan bölüklerine hoca olarak tayin edilen kişiler incelendiğinde birçoğunun ilerleyen zamanlarda önemli devlet görevlerine ve yüksek rütbelere getirildikleri dikkat çekmektedir yılında Sıbyan bölüklerindeki zâbitân ve çavuşân kadrosu Mirat-ı Mekteb-i Harbiye ye göre şöyledir: 18 Zâbitân (Subay) Kadrosu: 1. Selim ( Ferik Selim Paşa ) Mahmud Ali Güler, Ankara Harp Okulu Binası İnşaatı ve Mekteb-i Harbiye nin İstanbul dan Ankara ya Taşınması (Arşiv Belgelerinin Işığında, Selçuk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi, Ata Dergisi, Konya 2002, sayı 9, s Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, Osmanbey Matbaası, İstanbul 1939, I. ve II. Ciltler, s Mehmed Esad, Mirat-ı Mekteb-i Harbiye, İstanbul 1310, s Selim Paşa (Kara): Sakızlıdır te doğmuş 1826/1827 askere girmiş, Mühendishane ve Tophane den yetişerek miralay, istihkâm livâsı ve 1268 de ferik olmuştur. Tophane Meclisi nde reis-i sâni iken 1305 te (1887/88) vefat eylemiştir. Mehmet Süreyya, Sicill-i Osmanî, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul Ağustos 1996, V. Cilt, s Hayatıyla ilgili bir bilgiye rastlanılmadı. 8

21 3. Yüzbaşı Mehmed ( Sadr-ı Esbak Kıbrıslı Mehmed Paşa ) Mülazım Abdi ( Abdulkerim Nadir Paşa ) Yüzbaşı Kasımpaşalı Ali Yüzbaşı Ali ( Kara Ali ) Yüzbaşı Mustafa Ağa ( Kalpaklı Mustafa Ağa ) Mülazım İbrahim ( Ferik İbrahim Paşa ) 9. Mülazım Arif Ağa 26 Çavuşân (Astsubay) kadrosu: 1. Koca Mustafapaşalı Ahmed Çengelköylü Çavuş Ahmed Faik ( Ahmed Faik Paşa) 3. Selanikli Çavuş Halil Çavuş Ömer Fevzi ( Ömer Fevzi Paşa ) 5. Çavuş Abdullah (İdadiye dahiliye kaymakamı Abdullah Bey) 6. Zeyrekli Çavuş İbrahim Çavuş Ramiz ( Ferik Ramiz Paşa ) Kıbrıslıdır te doğmuştur. Enderun dan yetişip 1828/29 da Hassa 2. taburuna yüzbaşı olmuştur. 1832/33 te Londra ve Paris te tahsilde bulunmuş, döndüğünde önce kolağası ve sonra Hassa beşinci alayına binbaşı olmuştur da Dâr-ı Şûrâ ya aza, 1846 da mîrimîran, 1848 de vezir rütbesiyle Londra sefiri, 1851 de Arabistan müşiri olup 1853 te azlolunmuştur te kaptan-ı deryâ ve aynı yıl sadrazam olmuştur te Meclis-i Tanzimat reisi ve 1856 da sadâret kaymakamı olmuştur da ikinci defa sadrazam olmuş aynı yıl azlolunmuştur da üçüncü defa sadrazam olup haftasında ilâveten Rumeli müfettişi olmuştur de Edirne valisi olup 1864 te ayrılmış, 1865 te ise Mecâlis-i Âliye ye memur olmuştur de vefat eden Kıbrıslı Mehmed Paşa Sultan Mahmud Türbesi bahçesine defnedilmiştir. Bilgili, dil bilir, sâdık, iffetli, doğru ve sert tabiatlı olarak anlatılmaktadır. M.Süreyya, Sicill-i Osmanî, a.g.e., IV. Cilt, s Çırpanlıdır. Kuruluşunda nizâmiye askerliğine girip sonra Viyana ya tahsile gitmiş dönüşünde mirlivâ ve erkân-ı harbiye reisi, 1847 de ferik olmuştur ya kadar valilik, müşirlik gibi birçok önemli görevde bulunmuş ve 1866 da 5.Ordu müşiri olmuştur. Daha sonraları da ordu müşirliklerinde bulunmuş ve 1873 te Tanzimat-ı Askeriye Meclisi reisi, 1874 te serasker kaymakamı, aynı yıl Şûrâ-yı Devlet azası ve daha sonra Mecâlis-i Âliye azası olmuştur da bahriye nâzırı ve yine serasker olmuş aynı yıl seraskerlikten azledilerek serdâr kalmıştır. Ağustos 1877 de serdârlıktan da azledilmiş ve 1883/1884 te Rodos ta vefat etmiştir. M. Süreyya, a.g.e., I. Cilt, s Hayatıyla ilgili bir bilgiye rastlanılmadı. 24 Daha sonraları mirlivâ olan ve Mekteb-i İdadiye-i Şâhâne müdürlüğünde bulunan merhum Kara Ali. M. Esad, a.g.e., s Hassa dördüncü alayında binbaşı iken vefat eden Kalpaklı Mustafa Ağa dır. M.Esad, a.g.e., s Hayatıyla ilgili bir bilgiye rastlanılmadı. 27 Dâr-ı Şûrâ topçu dairesi azasından iken vefat etmiştir. M. Esad, a.g.e., s İstihkâm miralayı iken vefat etmiştir. M. Esad, a.g.e., s Binbaşı iken vefat etmiştir. M.Esad, a.g.e., s

22 8. Üsküdarlı Çavuş Ahmed Bey ( Suriye de vefat eden Ahmed Paşa ) 31 Sıbyan bölükleri Mekteb-i Harbiye nin kurulması için bir ön çalışma olarak kabul edilebilir. Ancak, bu bölükler Osmanlı Ordusu na, çağdaş ve iyi donanımlı subaylar yetiştirebilmek adına yetersiz kalmışlardır. Bu nedenle, özellikle Avrupa yı görmüş devlet yetkilileri tarafından bir Mekteb-i Harbiye açma fikri ön plana çıkmış olmalıdır Mekteb-i Harbiye nin Açılması İçin Yapılan Girişimler Mekteb-i Harbiye nin kuruluşunda şüphesiz, dönemin üst düzey devlet adamlarından Mirliva Namık Paşa ( ) 32 etkin bir rol oynamıştır. Bilhassa Sultan Mahmud tarafından seçilen Namık [Paşa] öncelikle Paris e gönderilmiş, Paris te askerî akedemide okumuş, burada bulunduğu surette Fransızca ve İngilizce öğrenmiştir. 33 Kendisinin Paris te askerî akademide okuması, Fransız 30 Mühendishane den yetişmedir. Riyâzî ilimlerde bilgi sâhibi olup az vakitte miralay, mirlivâ ve ferik olarak Mühendishane Nâzırı olmuştur. Sultan Abdülaziz devri ( ) ortalarında Selimiye Hastanesi nde vefat etmiştir. M.Süreyya, a.g.e., IV.Cilt, s Mekteb-i Harbiye nin ilk yetiştirdiği erkân-ı harb talebesindendir. Hızla yükselerek miralay, mîrlivâ, ferik ve Mekteb-i Harbiye nâzırı olmuştur. Daha sonra, erkân-ı harb reisi ve ardından vezir olmuştur. Muharrem 1272 de (Eylül-Ekim 1855) Kırım ordusu kumandanı, bir sonraki sene Şevvâl de (Haziran 1856) Arabistan Ordusu müşiri ve Şa bân 1276 da (Mart 1860) ilâveten Şam valisi olmuştur. Zilhicce de (Haziran-Temmuz 1860) azledilmiş ve İstanbul a gelince görevini kötüye kullandığı anlaşılıp rütbesi kaldırılarak yargılanması için Şam a gönderilmiş, yargılama sonucu Cemaziyelâhir 1277 de (Aralık 1860-Ocak 1861) idam edilmiştir. M. Süreyya, a.g.e., I. Cilt, s Hicrî 1219 (1804) tarihinde İstanbul da doğmuştur. Annesi Rifat Hanım, babası Hacegân-ı Divan-ı Hümayûn dan Halil Ramis Ağa dır. Babası sayesinde oldukça muntazam bir eğitim almış ve çocuk yaşta iken Arapça, Farsça, İngilizce ve Fransızca öğrenmiştir. Sultan Mahmut tarafından Paris e gönderilmiş ve orada askerî akademide okumuştur tarihinde teşkiline girişilen muvazzaf askerî birliklere mahsus nizamname ve talimatların Fransızcadan Osmanlıcaya çevrilmesi için kurulan komisyona üye olarak görevlendirilmiştir de uhdesine binbaşılık rütbesi tevci edilmiş, 1828 de ilk teşekkül eden Piyade Alayı na Kaymakam (yarbay), 1829 da Miralay ve 1832 de de Mirliva olmuştur te Mekteb-i Harbiye yi (Harp Okulu nu kurmuştur) te Müşir olmuş, mühim devlet kademelerinde görev yapmıştır tarihinde vefat etmiştir. Hayrullah Gök, Arşiv Belgelerinin Işığında Kara Harp Okulu Tarihi ( ), Ankara 2005, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, basılmamış doktora tezi, s Ahmet Nuri Sinaplı, Devlete, Millete Beş Padişah Devrinde Kıymetli Hizmetlerde Bulunan Şeyhül Vüzera, Serasker Mehmed Namık Paşa, Yenilik Basımevi, İstanbul 1987, s. 8. Burada Namık Paşa nın okumuş olduğu okulu Ecole Spéciale Militaire olarak düşünmekteyiz. Fransız askerî reformlarının en önemli adımı piyade ve süvari sınıfları için subay yetiştirecek modern bir askerî okul olan Ecole Spéciale Militaire 1 Mayıs 1802 de Fontaineblau da kurulmuştur. Sınav ile yaşları arasındaki gençlerden seçilen ilk öğrenciler, öğretime 1803 te başlamıştır. Öğrenciler, yarı mühendislik esaslı akademik bir öğretimin yanı sıra uygulamalı askerî eğitim ve beden eğitimine tabi 10

23 askerî eğitim sistemini yakından tanımasına sebep olmuş ve böylece Namık Paşa, Mekteb-i Harbiye açma fikrinde Napoléon I in ( ) 34 açmış olduğu Fransız Harp Okulu olan Saint Cyr den etkilenmiştir. Namık Paşa, daha sonraki tarihlerde Londra da tahsile gitmiş, burada strateji ve taktik diploması almış, ekonomi politik fenlerini tahsil etmiştir. 35 Ayrıca Londra da elçilik görevinde bulunmuştur. Namık Paşa, Avrupa da bulunduğu esnada, Mareşal Maison un Mısır ordusu karşısında alınan yenilgilerin, ordunun uzman subaylarca iyi eğitilmemiş olmasından ve bunun da askerî bir okulun bulunmayışından kaynaklandığı şeklindeki ifadelerinden oldukça etkilenmiş 36 ve Londra dan dönüşünde Mareşal in fikirlerini Sultan Mahmud a aktarmıştır. II. Mahmud un yenilikçi oluşu ve Avrupa yı yakından takip etmesi ve Namık Paşa nın da bu konudaki izlenimleri padişahın askerlik eğitimi veren bir okul açılması fikrine sıcak bakmasını sağlamıştır. Geleneksel Osmanlı kul yetiştirme sistemi içerisinde, devlete ve padişaha bağlı resmi kurumlar dışında; devlet ileri gelenlerinin, vezir ve sadrazamların kendi maiyetlerinde uygulayageldikleri Gulam sisteminin, Osmanlı da askerî ve sivil elit tutulmuşlardır. Başlangıçta üç veya dört yıllık bir öğretim öngörülürken devam eden savaşlar sonucu subay açığının artmasıyla bu süre iki yıla düşmüştür. Okul, 7 Haziran 1808 de St. Cyr isimli kasabaya taşınmış ve bu kasabanın adıyla anılmaya başlanmıştır. H. Gök, a.g.t., s Ajaccio Saint Helena Fransızlar ın imparatorudur. Charles Bonaparte ve Maria Letizia Ramolino nun ikinci oğlu olarak dünyaya gelmiştir. Brienne Askerî Okulu na, ardından sınavla Paris Krallık Askerî Okulu na girmiş ve buradan diplomasını topçu teğmeni olarak almıştır (1785) te bilinen bir jacobin olarak Toulon un geri alınmasında önemli bir rol oynayan Napoléon daha sonraları İtalya ordusuna başkomutan olarak atanmıştır. Başarılı bir seferle (Arcole Seferi), kendini askerlere ve yöneticilere kabul ettiren Napoléon, Mısır seferinin de yönetimini eline geçirmiştir. Önce birinci konsül, sonra ise yaşam boyu konsül olan Napoléon, yürütme gücünü de tamamen ele geçirmiş ve Devrim in kazanımlarını süreklileştirerek, burjuvazinin kaygı ve tasarılarını gidermiş ve ülke içinde ulusal barışı sağlamıştır ayrıca, iktisadî yaşamı canlandırmıştır yılında İngiltere yle Avrupa arasındaki on yıllık savaşa son veren Napoléon, 1804 yılında Senato dan Fransızların imparatoru ünvanını alabilmek için anayasadan yararlanmış ve Papa Pius VII i taç giydirmek üzere Paris e getirtmiştir. Wagram savaşından sonra, Avusturya nın Viyana Barışı nı (1809) imzalaması üzerine, kendisinden çocuğu olmayan Joséphine ile evliliğini feshettirerek, 1810 da avusturyalı arşidüşes Marie-Loouise ile evlenmiştir ve 1811 de bir oğlan çocuğunun (Napoléon II) doğması imparatorluk döneminin altın çağı olmuştur. Ancak sağlam temellere dayanmayan imparatorluğun ayaklanma ve iktisadî bunalımlarla zayıflamaya başlaması, Rusya ya karşı alınan yenilgiyi de beraberinde getirmiş ve Napoléon iktidardan düşürülerek Elbe adasına sürülmüştür (mayıs 1814). Saint Helena da 1821 de yaşamını yitiren Napoléon un efsanesi süregelmiştir. Büyük Larousse, Gelişim Yayınları, İstanbul 1986, XIV. Cilt (Moriguçi- Osmanlı imp.) s A. N. Sinaplı, a.g.e., s Yüksel Çelik, Hüsrev Paşa, Siyasi Hayatı ve Askeri Faaliyetleri ( ), İstanbul Üniversitesi, Sos.Bil.Ens. Tarih Anabilim ve Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Doktora Tezi, s

24 idareci tabakanın oluşmasında katkısı muhakkaktır. Bu sistemin son temsilcilerinden biri de Serasker Hüsrev Paşa dır ( ). Bahçekapı daki konağında hususî hocalar nezaretinde eğittiği kendine bağlı gulamları, devletin önemli idarî kadrolarına yerleştirmek suretiyle, siyasî gücünü perçinleştirmeye çalışmıştır. 37 Namık Paşa ( ), Avrupa daki izlenimlerinin de etkisiyle Sıbyan bölüklerinden sonra, Mekteb-i Harbiye nin de bir an önce kurulması konusunda çaba göstermiştir. Bu mektep, Hüsrev Paşa nın seraskerliği zamanında kurulmuş olmasına rağmen, onun direkt bir etkisi ve gayreti söz konusu değildir. Bunun sebebi şöyle izah edilebilir: Yetiştirdiği köleleri, subay olarak ordunun çeşitli sınıflarına yerleştirmek suretiyle kadrolaşan serasker paşanın, sunulan bu teklife karşı çıkması tabiiydi. Zira, Avrupa daki benzerleri gibi modern subay yetiştirecek Mekteb-i Harbiye nin kurulması halinde, Hüsrev Paşa nın alaylı subaylarının yerini, mektepli subaylar alacak ve ordudaki mutlak nüfuz ve hakimiyeti zayıflayacaktı. Hüsrev Paşa, bundan dolayı, Namık Paşa ile olan görüşmelerinde, böyle bir okulun maliyetinin bir hayli yüksek olacağını, zaten ordunun ekonomik sıkıntıları olduğunu bahane ederek bu girişime karşı çıkmıştır. Bununla birlikte padişah, Namık Paşa ile bir kez daha görüştükten sonra onun teklifini yerinde bularak bu askerî mektebin açılmasına karar vermiş, Hüsrev Paşa nın muhalefetini de dikkate alarak, mektebin fazla bir masraf gerektirmeyecek şekilde Maçka daki atıl durumdaki barakaların tamamlanıp okul binası haline dönüştürülmesini irade emretmiştir. Serasker Hüsrev Paşa nın müdahalesine meydan verilmemek için yeni müessese hassa müşirliğine bağlanarak, tamamen Namık Paşa nın yetki ve sorumluluğuna devredilmiştir. 38 Mekteb-i Harbiye nin kuruluşuna karar verildikten sonra konuyla ilgili bir rapor hazırlanmış ve padişaha sunulmuştur. Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye kanunnamesinde yer alan şu bölümler bize mektebin kurulmasıyla ilgili hukukî zemini göstermektedir. 37 Bunlar arasında Sadrazam Reşit Mehmet Paşa, Sadrazam İbrahim Ethem Paşa, Serasker ve Kaptan-ı Derya Damat Halil Rıfat Paşa, Tophane Müşiri Vasıf Mehmed Paşa, Zaptiye Müşiri Çerkez Abdi Paşa gibi isimler bulunmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz., Serasker ve Kaptan-ı Derya Damat Halil Rıfat Paşa, Tophane Müşiri Vasıf Mehmed Paşa, Zaptiye Müşiri Çerkez Abdi Paşa gibi isimler bulunmaktadır. 38 Y.Çelik, a.g.e., s

25 Asâkir-i İslâmiyyenin cem î zamânda ekser uygunsuzluklarına cehâletleri sebeb olduğundan neferât-ı merkume ber-vech-i bâlâ yapılacak mekteblerde* küllî yevm birer nevbet dahi ta lîm-i dîn ü diyânet ve hem cemâ atla edâyı salavât eylemelerine imâmlar nasb-ı nefs-i ihtimâm idüp bu husûsa cümle zâbitân dahi gereği gibi takayyüd ve ihtimâm eyleyeler ve tahrîr olunacak neferât mechûlü l-hâl mühtedî ve fürû-mâye kabîlinden olmamak üzre sinleri onbeşinden yirmibeş ve otuz ve dilâver ü bahâdır olduğu sûretde nihâyet kırk yaşına kadar mesâğ olup kırk yaşından ziyadesine mesâğ olmamak üzre pâk ve asîl ve tuvânâ yigitlerden hüsn-i rızâsıyla tahrîr olunarak ale d-devâm kışlaklarında ve me mûr oldukları mahallerde mevcûd bulunup ta lîm ü taallüm ile sınâ î-i harbiyyeyi kemâl üzre tahsîl ve cümlesi saff-ı vâhid hükmüne girmek sûretinde kesb-i tefennün ve mahâret eylemeleri ehemm-i mehâmm Bu ifadelerden anlaşılacağı üzere nefer ve zâbitlere ateşli silahların ve fen bilimlerinin öğretilmesi öngörülmektedir. Bu bağlamda, Sıbyan bölüklerinde yeterli tecrübe edinildikten sonra, iyi bir altyapı oluşturulduğu düşünülmüştür. Mekteb-i Harbiye açıldığında ise, sıbyan bölüklerinde temel bilgileri alan askerler, bu mektepte modern askerî teknikleri öğrenecek ve modern bilgilerle donanmış bir zâbit olarak hizmet edecektir. Hazırlanan raporla birlikte Mekteb-i Ulûm-ı Harbiye adıyla Mekteb-i Harbiye nin yanında, mektebin kurulmasını öngören Hatt-ı Hümâyûn unda da belirtildiği üzere, bandocu yetiştirmek üzere de Mızıkâ-i Hümâyûn Mektebi kurulmuştur. 40 II. Mahmud, Mekteb-i Harbiye nin tesisini neredeyse yeni ordunun kuruluşuyla beraber gerçekleştirmek istemesine rağmen araya giren Osmanlı-Rus savaşları, sıbyan bölükleriyle tecrübe elde etme girişimleri, Namık Paşa nın harp *Burada kasdedilen birliklerde askerlere dahi okuma-yazmanın öğretildiği mekteplerdir. 39 Veli Şirin, Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye Ordusu ve Seraskerlik, s Bu belge Mekteb-i Harbiye nin açılışını öngören Hatt-ı Hümâyûndur (hicrî) BOA, HH, nr

26 okulu açma çabalarına, ona duyduğu husumet dolayısıyla Hüsrev Paşa nın karşı çıkması ve bu nedenle engellemeye çalışması, mektebin kuruluşunu geciktirmiştir. 41 Yukarıda temas ettiğimiz üzere sekiz yıllık gecikmeyle, Maçka Kışlası nın tamiri, padişahın isteğiyle acilen tamamlanmış, Hassa Müşiri Ahmed Fevzi Paşa tarafından Selimiye Kışlası nda kurulan Hassa dördüncü alayı ikinci taburu efradından oluşan sıbyan bölükleri 1834 yılında Maçka Kışlası na taşınmış ve eğitim-öğretime başlanmıştır. 42 Serasker Hüsrev Paşa nın müdahalesine meydan verilmemek için yeni müessese hassa müşirliğine bağlanarak, tamamen Namık Paşa nın yetki ve sorumluluğuna devredilmiştir. 43 XIX. yüzyılda Osmanlı Devletin de Batı tekniklerine uygun olarak zâbitân yetiştirmek amacıyla II. Mahmud tarafından kurulmuş olan bu askerî mektebin ilk adı Mekteb-i Ulûm-i Harbiye dir. 44 Okula Fransızca literatürde Ecole Militaire 45 bazen Mekteb-i Hassa bazen de Mekteb-i Harbiye denilmiştir. Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye den dolayı, mektebe zaman zaman Asâkir-i Hâssa-i Şâhâne ve Mekteb-i Harbiyye-i Mansûre 46 gibi adlar da verilmiş, ancak 1 Temmuz 1835 te II. Mahmud un ziyaretiyle birlikte okulun adı Mekteb-i Harbiye olarak tescil edilmiştir II. MAHMUD UN MEKTEB-İ HARBİYE Yİ ZİYARETLERİ İÇİN YAPILAN HAZIRLIKLAR Mekteb-i Harbiye, 1834 yılında açılmış, öğrenciler eğitim-öğretime başlamış ve hemen ertesi sene sultan II. Mahmud mektebi ziyaret ederek bu kuruma verdiği önemi göstermiştir. 41 Y.Çelik, Hüsrev Paşa, Siyasi Hayatı ve Askeri Faaliyetleri ( ), s. 325n. 42 M. Z. Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, III. Cilt, s Çelik, a.g.e., s.326, ayrıntılı bilgi için bkz.: Çelik, a.e., s. 326n. 44 BOA, HH, nr.17474, 1242 (hicrî). 45 Bkz.: BOA, Cevdet-i Askerî, nr Bkz.: BOA, Alî Emîrî, II. Mahmud, nr Abdülkadir Özcan, Harbiye, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1997, XVI. Cilt, s

27 Bu ziyaret öncesinde dikkat çeken bir başka husus, Ahmed Fevzi Paşa ile bir teftiş kurulunun Tophane ve Tüfenkhane-i Amire yi denetlemeleridir. Yapılan incelemeler sonunda satın alınan vapur çarkları, toplar ve harp malzemeleri ile tüfekler mükemmel ve takdira şâyân bulunmuştur. 48 Ahmed Lütfi nin de belirttiği gibi Hassa müşîri Fevzi Paşa ma rifetiyle inşâ ve itmâm olunmuş olan Mekteb-i Harbiye ile Tophâne ve Tüfenkhânelerde i mâl olunan mühimmât muâyene olunarak mazhar-ı tahsîn-i âlî olmuştur. 49 Mekteb-i Harbiye ye yapılan bu ziyaret bir teftiş olarak düşünülmüştür. Çünkü henüz padişah okulun resmi açılışını gerçekleştirmediğinden, her şeyin en muntazam şekilde acilen tamamlanması gerekmektedir. Kışlanın tamiriyle birlikte bir cami ile dört yüz talebeyi alabilecek iki büyük mektep, bir kütüphane, hamam, hastane, eczane, mutfak gibi müştemilât yaptırılmış, eğitim için gerekli alet-edevât ve basmahane (matbaa) takımı Avrupa dan satın alınmıştır MEKTEB-İ HARBİYE NİN RESMİ AÇILIŞI (1 TEMMUZ 1835) II. Mahmud un okulu ziyaret edeceği tarih olan 1 Temmuz 1835 te, Mekteb-i Harbiye nâzırı Mustafa Mazhar Bey 51, İmâm-ı evvel Zeynel Abidin, Devlet-i Âliyye Kethüdası Pertev, Mirliva Namık Paşa, Mirliva Şerif Paşa, süvâri, piyade ve topçu miralayları, kaymakamlar, alay eminleri, ve daha birçok devlet ileri gelenleri önceden gelip karşılıklı iki sıra şeklinde padişahı kapıda karşılamışlardır. Padişah, maiyetindekiler ve onu karşılayanlarla beraber yeniden inşa olunan kütüphaneyi görmüş ve burada bulunan madde-i seyyale-i berkiye nin (elektrik makinası) çalıştırılmasını emretmiştir. Emri yerine getirildikten sonra II. Mahmud 48 Takvim-i Vekayi, Sene 1250, Def a 99, s.1, sütûn Ahmed Lûtfî, Vak anüvîs Ahmed Lûtfi Tarihi 4-5,, Yapı Kerdi Kültür ve Sanat Yayıncılık-Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, Aralık 1999, İstanbul, s M.Esad, a.g.e., s (1834/1835) senesinde Hassa Müşiri Ahmed Paşa nın teklifiyle Mekteb-i Harbiye nin ilk nâzırlığına mirliva rütbesiyle ilk defa Mustafa Mazhar Bey tayin edilmiştir. Bkz.: M.Esad, a.g.e., s

28 hastaneyi ziyaret etmiş ve yüksek ateşten dolayı buraya yatırılmış birkaç hasta öğrencinin ateşlerinin düşürülmesini istemiş ve onlara şifa dileklerinde bulunmuştur. Daha sonra padişah yemekhaneyi ziyaret etmiştir. II. Mahmud yemekhaneden sonra mektebin birinci kısmına gelmiş; burada kum, taş ve kağıt üzerine yazı yazan öğrencilerin yazılarına bakmış, öğrencilerin yazılarını bizzat kendi eline alıp İmâm Zeynel Abidin ve Kethüda Pertev ye göstermiştir. Daha sonra padişah ikinci mektebi gezdiğinde burada bulunanlara bu mektebe bu kadar para harcamasının ve bu kadar önem vermesinin sebebinin harp fenlerinin tahsil edilmesi ve öğrencilerin mükemmel bir askerî eğitim görmeleri olduğunu belirtmiş ve kendilerinden din ve devlete sadakatle hizmet etmelerini istemiştir. Öğrecilerin tahta sıralar üzerindeki mevcut yazılarını ve çizdikleri birçok resim, harita ve çiçek nakışlarını inceledikten sonra gerçekten bu kadar az vakitte gösterilen gelişmeyi takdir etmiş, A. Fevzi Paşa ya gayretleri ve ustalıklarından dolayı ayrıca iltifat etmiştir. Daha sonra hocaların kürsüsüne çıkarak öğrencilere hesap, cebir, geometri ve istihkâmâttan birer problem vermiş, öğrencilerin problemleri çözmeleri üzerine onlara ayrıca iltifat etmiştir. Padişahın okuldan ayrılışında Zeynel Abidin mihraba dönerek padişahın ömrünün ve ikbalinin artması ve bu gibi nice eserler yapması için dua etmiş ve merasimde bulunan herkes hep bir ağızdan amin demişlerdir. Cami, padişah tarafından gezildiğinde ise mihrap tarafında birkaç pencerenin açılışıyla caminin daha aydınlık olması emir ve fermân buyrulduğu halde neden pencere açılmadığı sorulunca, Zeynel Abidin bahsedilen yere hazine odası inşa olacağını bu nedenle oraya pencere açmadıklarını söylese de, padişah hazine odasının bir başka yere inşa olunmasını istemiştir. Böylece padişahın Mekteb-i Harbiye yi ziyareti sona ermiş ve padişah oradan Okmeydanı na geçmiştir. Kethüda Pertev padişahın ziyaretine şu tarihi düşürmüştür: Öğrenen fenn-i celîl-i harbi bunda ders ders Himem eder neymiş nizâm-ı asker-i nusret-i rehîn 16

29 Ders-i evvel oldu kilk-i Perteve târih-i tâm Şâh-ı âlem Mekteb-i Harbiye yaptı pek behîn (1835) Padişahın ziyaretiyle birlikte Maçka kışlasında açılan 52 mektebin adı Mektebi Harbiye diye tescil edilmiş ve öğrencilere Harbiyeli denilmeye başlanmıştır. 53 Yukarıda değinildiği üzere, Mekteb-i Harbiye nin ilk nâzırı Mazhar Bey dir ( ). 54 Mazhar Bey in nâzırlığı kısa süreli olmuş, dolayısıyla bu süre içerisinde okulun teşkilâtı ve ders programı adına herhangi bir değişme ve gelişmenin olduğu düşünülmemektedir. Ancak okul henüz kurulmuş olmasına rağmen 1251 ( ) senesinde Avrupa nın büyük şehirlerine, Viyana, Paris ve Londra ya öğrenciler gönderilmiştir. 55 Mekteb-i Harbiye nin ikinci nâzırı Azmi Bey dir ( ). Azmi Bey in de Mazhar Bey gibi, nâzırlığı kısa sürmüştür. Ancak onun nâzırlığı sırasında, İngiliz bir seyyah olan Miss Pardoe nun Mekteb-i Harbiye yi ziyaret etmesi önemli bir 52 Mekteb-i Harbiye sırasıyla şu binalarda bulunmuştur: Maçka Kışlası/İstanbul ( ), Çinili Köşk/İstanbul ( ), Tophane-i Âmire/İstanbul ( ), Taş Kışla/İstanbul ( ), Haydar Paşa Kışlası/İstanbul ( ), Pangaltı/İstanbul ( Ağustos 1914). Ali Güler, Ankara Harp Okulu Binası İnşaatı ve Mekteb-i Harbiye nin İstanbul dan Ankara ya Taşınması (Arşiv Belgelerinin Işığında, Selçuk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi, Ata Dergisi, Konya 2002, sayı 9, s İsrafil Kurtcephe-Mustafa Balcıoğlu, Kara Harp Okulu Tarihi, Kara Harp Okulu Matbaası, Ankara 1991, s Mustafa Mazhar Bey, Mekteb-i Harbiye nin ilk nâzırıdır. Sirozlu Yusuf Paşa nın oğludur (1834) senesinde Hassa Müşiri Ahmed Paşa nın inhasıyla Mekteb-i Harbiye Nezâretine miralaylık rütbesiyle tayin olunmuştur. İki yıl görevde kalmış, daha sonra ise Ordu-yu Hümayûnlarda Mirliva ve Ferik olarak görev yapmıştır. Ramazan 1261 de (Eylül 1845) Meclis-i Vâlâ ya aza, Receb 1262 de (Temmuz 1846) vezirlikle Halep valisi, Şaban 1266 da ( Haziran 1850) Musul ve Receb 1268 de (Nisan-Mayıs 1852) Erzurum valisi olmuştur de (1852) görevinden azledilmiş ve azlinin ardından vefat etmiştir. Mehmed Esad, Mirât-ı Mekteb-i Harbiye, İstanbul 1310, s. 139 ve bkz.: Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, Ağustos 1996, III. Cilt, s M.Esad, a.g.e., s

30 gelişmedir. Zira, Pardoe nun kaleme almış olduğu eserinden 56, Mekteb-i Harbiye nin kuruluşunun ilk yıllarına dair önemli bilgiler elde etmekteyiz. Mekteb-i Harbiye nin kuruluş yılları ile ilgili olarak değinilebilecek en önemli noktalardan birisi mektebin hazırlanan ilk kanunnamesi olarak düşünülmektedir. 57 Bu kanunname şu bölüm ve konulardan oluşmaktadır: Kanunnameni n Bölümleri Bab-ı Evvel Bab-ı Sani Bab-ı Salis Bab-ı Rabi Tablo 1: 1837 Yılı Kanunnamesi nin Bölümleri ve Konuları Konusu Taliblerin Mektebe Ahz-ü Kabül Olunmalarına Dair Surüt ve Kavanin Beyanındadır. Talibleri Asakir-i Muntazama Usulüne İdhal ve Tahsilat-ı Me murelerine İşgal Beyanındadır Rüesa-yı Mekteb ve Sair Me mürin ve Mevaşi Bayanındadır. Mekteb Nazırı, Mekteb Kaimmakamı ve Mekteb Müdürü ile Ders Nazırlarının görevleri anlatılıyor. Ayrıca Tahsilat Memurları, Cami -i Şerif Memurları, Memurin-i Saire, Kitabe Memurları, Kütüphane Memuru, Tabhane Memuru, Mühimmat Memuru, Tayinat Memuru, Bimarhane Memuru, Eczahane Memuru, Hamam Memuru, Musikihane Memuru; Müzika Bölüğü,İşçi Bölüğü, Mekteb Karakolu, İşçiler ve Hizmetçiler, Atlar ve Sayisler (Seyisler) in görevleri anlatılıyor. Emkine-i Mekteb Beyanındadır. Cami -i Şerif, Yemek Yerleri, Hamam, Bimarhane, Emkine-i Hariciyye, Musikihane, İşhane, Çamaşırhane, Ahır, Mekteb Karakolhanesi Bab-ı Hâmis Meskûnât Bab-ı Sâdis Usül ve Adab Beyânındadır Bab-ı Sâbi Şuralar Beyânındadır ( Şurâ-yı İdâri, Şurâ-yı Tahsilât, Şurâ-yı Te dibât ) ab-ı Sâmin Usul-i Tahsil ve Teftiş ve İmtihân ve Müddet-i İştiğâl Beyânındadır. 56 Miss Pardoe, City of the Sultan, Domestic Mannners of the Turks in 1836, London Pardoe, bu eserinin 17 sayfasını Mekteb-i Harbiye ye ayırmıştır. Okuldaki birçok ayrıntıyı büyük bir ustalıkla anlatmış aynı zamanda okul hakkındaki olumsuz görüşlerini eserinde belirtmiştir. Bunlardan bir tanesi Pardoe nun Türkiyede 50 sene sonra bir Mekteb-i Harbiye olmayacağına inanmış olmasıdır. Ancak Mekteb-i Harbiye nin bugün Harp Okulu olarak halen devam etmesi İngiliz Seyyahın bu konuda yanılmış olduğunun bir göstergesidir. 57 Orjinal el yazması olan bu kanunnamenin Kara Harp Okulu Tarihî Arşivinde A4 ebadında fotoğraf kağıdına basılmış mikrofilm baskısının olduğu ve sayfaların numarasız olduğu bilinmektedir. Ayrıca bkz.: Hayrullah Gök, Arşiv Belgelerinin Işığında Kara Harp Okulu Tarihi ( ), Ankara 2005, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, basılmamış doktora tezi. 18