Serkan GÜRLÜK Doçent Dr.,Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü 16059, Bursa

Transkript

1 Avrupa Birliğ i ve Türkiye de İnorganik Gübre Kullanım Düzeylerinin Karşılaştırılması: Bir Çevresel Kuznets Eğ risi Analizi Serkan GÜRLÜK serkan@uludag.edu.tr Doçent Dr.,Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü 16059, Bursa Özet İnorganik gübre kullanımı tarımsal üretimde en önemli girdilerden biridir. Toprakta yeterli bitki besin maddesi bulunmadığında verim ve kalitede önemli kayıplar olurken; bu eksiklik gübreleme yolu ile giderilebilmektedir. Ancak fazla uygulanması halinde ise özellikle azot ve fosforlu gübrenin yıkanması ile taban ve yüzey sularının kirliliğine, azot oksit emisyonu ile hava kirliliğine neden olmaktadır. Ötrofikasyon ise yıkanan gübrenin durgun sularda istenmeyen alg türlerinin balık ve diğer canlı türleri ile oksijen için rekabete girmelerine neden olan önemli bir çevre problemidir. Ayrıca azotlu gübrelerin fazla kullanılması durumunda yapraktaki nitrat miktarı özellikle yaprağı yenen sebzelerde insan sağlığını tehdit edecek düzeye ulaşabilmektedir. Çevresel Kuznets Eğrisi (ÇKE), çevre kalitesi düzeylerini ülke bazında gösteren önemli bir istatistik analiz türüdür. ÇKE analizi uzun-yıllar istatistik verilere dayanmaktadır. Bu araştırmada Avrupa Birliği-15 (AB-15) ülkelerinin ekilebilir arazi miktarı başına düşen inorganik gübre tüketim miktarları ile kişi başı Gayrisafi Yurtiçi Hâsıla değerleri regresyon analizine tâbi tutulacaktır. Diğer açıklayıcı değişkenler ise Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı nın her yıl yayınladığı İnsanî Gelişim İndeksi nin parçalarından olan ortalama yaşam süresi ve toplam üretim değeridir. Analiz sonucunda ülkelerin ters-u tipli eğriye sahip olup olmadıkları ortaya çıkarılarak karşılaştırmalar yapılacaktır. Bir diğer sonuç ise ülkelerin inorganik gübre kullanımında dönüm noktalarına sahip olup olmadıklarının ortaya konmasıdır. Bu kapsamda ekonomik gelişmenin hangi aşamasında inorganik gübre kullanım düzeylerinin azaltıldığı incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Avrupa Birliği, Çevresel Kuznets Eğrisi, Ekonomik Büyüme, İnsani Gelişim İndeksi Comparison of Inorganic Fertilizer Use Levels in the European Union and Turkey: An Environmental Kuznets Curve Analyze Abstract Inorganic fertilizer use is one of the most important inputs in agricultural production. When sufficient plant nutrient is absent in the soil, substantial losses occur in yield and quality. This deficiency can be removed by way of fertilizing. Yet, in case of excessive application, particularly nitrogen and phosphorus fertilizers can pollute both of groundwater and surface water by leaching and cause air pollution by nitrogen oxide emissions. Eutrophication is an important environmental problem that increasing unnecessary algal species compete with fish and other beneficial species for oxygen. Amount of nitrate in leafs in vegetables consumed for leafs can reach such a degree that threatens human health. Environmental Kuznets curve (EKC) is a kind of remarkable statistical analysis that exhibits environmental quality levels of countries based on economic growth. The EKC depends on long-time statistical database the countries. Current study regress the inorganic fertilizer consumption per arable land of EV-15 countries with respect to per capita Gross Domestic Product. Other explanatory variables are life expectancy at birth which is one of the components of Human Development Index declared regularly by United Nations, and value of gross agricultural production. With EKC analysis, curves of the countries are examined if they have invert-u shaped and compared with each other s. Other important policy result is the turning points on inorganic fertilizer consumption. In this concept, it is possible to find out which countries have reduced their inorganic fertilizer consumption according to their levels of economic growth. Key Words: European Union, Environmental Kuznets Curve, Economic Growth, Human Development Index 1.Giriş Avrupa Birliği nin (AB) ortak tarım politikasını oluşturan uzmanlar tarım sektöründe dünya konjonktüründe bu kadar güçlü bir konuma gelineceğini tahmin etmemişlerdir. Bugün AB, dünya tarım ürünleri üretiminin tahıllarda %11.5 ini (2010 yılında), hayvansal üretimde %15 ini oluştururken; uluslararası tarım ürünleri ticaretinin ise % 43,7 (2009) sini gerçekleştirmektedir. Dünya tarım sektöründe bu denli önemli bir noktada bulunan A B nin ortak tarım politikası tarihsel süreçte 3 önemli değişim yaşamıştır. Bunlar dönemini kapsayan verimliliği ve üretimi arttırma politikası; yıllarım kapsayan artan üretim fazlasını rekabetçi politikalarla eritme politikaları ve son olarak 2000 den günümüze sürdürülebilir kalkınmayı sağlayacak politikaların uygulandığı sürdürülebilirlik evresi. A B nin kuruluşunun ilk evresinde öncelikli amaç, tarımsal üretimi arttırmaktı. Tarımsal üretimdeki büyüme hızları bunu bize kolayca açıklayabilir yılları arasında tarımda büyüme hızı ortalama %1,9 iken; yılları arasında aynı gösterge %0,6 ve yılları arasında %-0,19 dur. Yoğun girdi kullanımı ve yapısal politikalar ile tarımda büyüme sağlansa da, çevre kalitesi birinci evrede göz ardı edildi. Bu üç evreyi doğal kaynaklara baskı ve çevre kalitesi ile ilişkilendirecek olursak çevre kalitesindeki bozulma ile tarımsal üretimde büyüme ilişkisini ters-u tipli bir eğriye benzetebiliriz. Böyle bir eğri çevre ekonomisi literatüründe çevresel Kuznets eğrisi (ÇKE) olarak bilinir. ÇKE, belirli kirlilik tipleri ile ekonomik büyüme ilişkisini gösteren ters U tipli bir eğridir. 1262

2 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınmak ÇKE hipotezinin temelleri Simon Kuznets tarafından gerçekleştirilen bir çalışmaya dayanır. Gelir dağılımı ile kişi başına düşen gelir arasında bu tür bir ilişki olduğunu ifade etmişti. Benzer bir ilişkinin ekonomik büyüme ve çevre kirliliği arasında olabileceğine ilişkin ilk görüşler Grossman and Krueger (1995), Shafik and Bandyopadhyay (1992) and Panayotou (1993) tarafından ortaya atılmıştır (Gürlük, 2009). Bu çalışmada, mevcut ÇKE literatüründen farklı olarak çevre kirliliği parametresi yerine çevresel risk parametresi yani inorganik gübre tüketim düzeyi ile kişi başına düşen Gayrisafi Yurtiçi Hâsıla (GSYH) değişkenleri dikkate alınmıştır. AB nin genel karakteristik özelliklerini birliğe dâhil olan ilk 15 ülke daha iyi yansıttığı için bu tür analizlerde genel olarak AB-15 ülkeleri analiz edilir. Bu çalışmada da bu ülkeler ve Türkiye örneği incelenmiştir. 2. Materyal ve M etot 2.1 Materyal Araştırmanın materyalini yılları arasındaki AB-15 ülkeleri ve Türkiye ye ait inorganik gübre tüketim miktarları ve kişi başına düşen (GSYH) değerleri oluşturur. Diğer açıklayıcı değişkenler ise toplam tarımsal üretim değeri ve Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı nın her yıl yayınladığı İnsanî Gelişim İndeksi nin parçalarından olan ortalama yaşam süresidir. Araştırmada kullanılan veriler Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Organizasyonu (FAO) ve Dünya Bankası nın uzun yıllar veri tabanına dayanır. Araştırmanın bağımlı değişkeni inorganik gübre tüketimi azotlu gübreler, fosforlu gübreler, potasyumlu gübrelerin toplamından oluşur. Bu tür gübreler tarımda verimliliği yükselten önemli girdilerdir. Dünyada inorganik gübre tüketim hızı genel olarak düşüş gösterse de hâlen önemli boyutlardadır. Dünya ortalaması 2009 yılında 1000 hektar başına ortalama 119 ton iken EU-15 te 141,8 ton, ABD de 106 ton, Çin de ise 352 tondur. Aynı rakamlar 1980 yılında sırasıyla 86 ton, 170 ton, 88 ton ve 126 ton dur. Türkiye de 2009 yılında inorganik gübre kullanımı dünya ortalamasının yarısı kadarken; bu değer 1980 yılında 38 ton idi (FAO, 2011). İnorganik gübre kullanımının oldukça yaygın olması çeşitli yazarlarca vurgulanmıştır. Looker (1991) üreticilerin inorganik gübreleri, verim kayıplarına karşı bir ürün sigortası olarak gördüğünü belirtmiştir. Haller ve ark. (2012) üreticilerin çevresel zararları ya da çevre kalitesini düşünmediklerini, kısa dönem karlılıklarını arttırmaya çalıştıklarını ifade etmiştir. Zaman zaman uluslararası ticarette rekabet gücü kazanmak isteyen devletlerin de inorganik gübre talebini arttırdıklarını öne sürmüştür. Ancak kimyasal gübrelerin aşırı kullanımı topraktan sızarak yeraltı sularına karışmaktadır. Buradan nehirlere ve göllere doğru akan inorganik gübreler çeşitli çevre sorunlarının ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Nehirlerde ve durgun sularda üreyen istenmeyen yabancı türler istenen ve belki de nesli tükenmekte olan canlı türleri ile oksijen rekabetine girerek ekolojik dengeyi bozmaktadır. İnsan sağlığı açısından da bir takım riskler bulunmaktadır. Yeraltı suyunu içme suyu olarak kullanan kırsal kesimde bebeklerde mavi yüz olarak bilinen bir tür hastalığa yol açarken yetişkinlerde belirli kanser türlerine yakalanma riskini arttırdığı belirtilmektedir (Hanley ve Spash, 1993). Araştırmada kullanılan bağımsız değişkenlerden kişi başına düşen GSYH değeri belirli bir ülkede belirli bir dönemde (genellikle 1 yıl) üretilen mal ve hizmetlerin toplam parasal değerinin ülke nüfusuna bölünmesi ile elde edilir. Genel olarak ABD doları cinsinden hesaplanan bu değişken AB-15 ülkelerinde 2009 yılında ortalama ABD Doları kadardır. Türkiye de ise aynı yılda 8554 ABD Doları kişi başı GSYH değeri elde edilmiştir. Bir diğer açıklayıcı değişken toplam tarımsal üretim değeri ülkelerin tarımsal ürünler üretiminden elde ettikleri para miktarını ifade etmektedir. Tarımda önemli bir girdi durumunda olan inorganik gübrelerin tüketiminde üreticilerin elde ettiği gelirler belirleyici rol oynayabilir yılında bu değer AB-15 ülkelerinde 215 milyar ABD Doları iken ülkemizde 35 milyar Dolar olarak gerçekleşmiştir. Ortalama yaşam beklentisi bir diğer açıklayıcı değişkendir. Bu değişken Birleşmiş Milletler in her yıl yayınladığı insani gelişim indeksinin önemli parçalarından biridir. Bu değer 2009 yılında AB-15 ülkelerinde 79,6 iken ülkemizde 71,8 dir. Ortalama yaşam süresi önemli bir kalkınmışlık göstergesidir ve ülkeler kalkındıkça çevre duyarlılığının artmasına neden olabilir (Gürlük, 2009). 2.2 Yöntem Araştırmada ikinci dereceden güç fonksiyonuna sahip polinomiyal regresyon modeli uygulanmıştır. Aşağıdaki genel formu bulunan modelde açıklayıcı değişkenler birinci dereceden değişken olabilmektedir (Neter ve ark. 1983). Y. = a + a, x + a,,x2 + e ı 0 1 ı 11 ı ı (1) Yukarıda genel formu verilen ikinci dereceden polinomiyal modelde dönüm noktası, - / 2 a u eşitliği ile elde edilir (Dinda, 2004). SPSS paket programı yardımıyla elde edilen sonuçlar analiz edilerek hangi ülkelerin inorganik gübre tüketim düzeyinde üst sıralarda olduğu gözlemlenmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda sürdürülebilir tarım açısından AB-15 ülkeleri ve Türkiye nin durumu ele alınmıştır. Ayrıca birkaç araştırma sorusunun yanıtı da aranmıştır. Örneğin EU-15 ve Türkiye ülkeleri arasında inorganik gübrelerin yarattığı çevre sorunları riski bakımından en yeşil ülkeler hangileridir? Çevresel Kuznets eğrisine hangi noktalarda ulaşılmış? Son 20 yıllık ortalamada Aİnorganik gübre tüketimi/akişi Başı Gelir elastikiyeti bakımından EU-15 ülkeleri ve Türkiye arasında karşılaştırmalarda inorganik gübre tüketimine kişisel gelir bakımından en duyarlı ülkeler hangileridir? Genel olarak bu araştırma sorusuna olan beklenti; kişisel gelirin yüksek olduğu ülkelerde tüketicilerin daha temiz bir çevreye olan talepleri doğrultusunda (kişisel gelirdeki artışa bağlı olarak) inorganik gübre tüketiminin düşeceği yönündedir. Bu elastikiyetin negatif olması beklenir. Yüksek gelirli ancak gıda fiyatlarının oldukça yüksek olduğu ülkelerde pozitif işaret elde edilebilir. Zira tüketiciler yüksek fiyatları düşürmenin yolunun tarımsal üretimi arttırmaktan geçeceği fikrinde olabilirler. 1263

3 3.Tartışma Çizelge 1 de, yukarıda genel olarak bahsedilen ikinci dereceden polinomiyal modelin regresyon sonuçları verilmektedir. Model sonuçlarına göre genel olarak yüksek F değerlerine sahip olduğu gözlenmektedir. Regresyon tahmin denkleminin genel olarak sağlamlığını test eden F değerleri konvansiyonel istatistik güven düzeylerinde anlamlı bulunmuştur. Katsayı değerlerinin altındaki değerler asimptotik t değerlerini göstermektedir. Katsayıların sıfırdan farklı olma hipotezini test eder. Bu istatistik çalışılan veri setine göre farklılık arz edebilir. Ancak genel olarak en az %90 güven düzeyinde istatistik olarak anlamlı katsayıların elde edildiğini belirtebiliriz. Çoklu korelasyon katsayısı (r2) değerleri çizelgede en solda yer almıştır. Tüm modellerde bu değer oldukça yüksektir. Ancak İsveç modelinde 0,286 değeri modele daha fazla açıklayıcı değişken ilave edilmesini işaret etmektedir. İsveç modeli dışındaki r2 değerleri 0,514 (Avusturya modeli) ile 0,962 (İspanya modeli) arasında değişkenlik göstermektedir. ÇKE ilişkisinde birinci dereceden değişkenin pozitif; ikinci derece olan değişkenin (GDP ve GDP2) negatif işaretli olması gerekir. Bu tür bir işaret uyumundan bir maksimumun elde edilebileceği söylenebilir. Aksi halde serinin bir minimumu olduğunu anlayabiliriz. Her iki işaretin de negatif ya da pozitif olması halinde serinin sırasıyla azalan ve artan olduğunu anlayabiliriz. Buna göre Fransa, Almanya, İtalya, Danimarka, İsveç, Finlandiya ve Türkiye modellerinde ÇKE ilişkisi gözlenmiştir. Geri kalan modellerde ÇKE ilişkisi işaret uyumsuzluğu nedeniyle gözlenememiştir. Dönüm noktalarını gösteren Çizelge 2 ye göre Türkiye inorganik gübre kullanımında dönüm noktasına ulaştığında en az gübre tüketen ülke olmuştur. Dolayısıyla inorganik gübre tüketiminin gösterebileceği çevre sorunu riski bakımından en yeşil ülkenin Türkiye olduğu söylenebilir. A B de uygulanan yüksek tarımsal destek bu tür risklerin ortaya çıkmasını arttırma eğilimindedir. Genel olarak 1990 lı yılların başı ve 2000 li yılların başında ÇKE ilişkisine sahip ülkeler dönüm noktalarına ulaşmışlardır. Çizelge 1. Regresyon modeli sonuçları Ü lk e le r s a b it g d p g d p _ k a r e ta rım s a l_ ü re tim y a? a m _ b e k le n ti F r-kare Fran sa 436,90 0, , : 5 0, , ( 27,5 0,715 1,09 1,26-1,46 4,43-1,530 A lm a n y a 792,06 0, ,75E-08 ; 1,21E-05-13,039 48,1 0,814 2,84 0,787-1,374 9,118-3,185 İ sp a n y a - 337,39-1,39E-05 3,65E-08 1,02E-06 4, ,0 0,962-3,42-0,018 2,3 1,64 3,360 İta ly a -126,02 0, ,39E-07 6,2 2 E , ,7 0,830-0,67 3,09-4,86 4,35 0,027 İn g ilte re -1115,46-0, ,92E ,41E-05 13, ,6 0,910-2,72-1,04-0,292 8,322 2,230 H o lla n d a 3814,23-0, ,94E-07 9,4 6 E ,330 71,9 0,867 2,13-3,63 2,38 8,75-2,10 Y u n a n is ta n -821,73-0, ,16E-07 6,31E-06 12,187 33,0 0,750-4,44-3,66 1,9 1,36 4,300 D a n im a rk a -2396,62 0,013-3,24E-07-1, ,084 25,4 0,698-1,21 1,957-4,759-2,549 1,807 B e l-l ü k se m ,6S -0, ,09E-08-5,6 3 E ,866 13,4 0,550-3,20-1,774 0,394-2,491 3,925 A v u s tu ry a 302,69-1, ,46E-08 ; 8,41E-05-6,777 11,6 0,514 0,96-0,051-0,897 4,275-1,419 İrla n d a -3527,14-0,019 1,71E-07 2, , ,0 0,925-3,34-4, ,366 9,441 2,815 P o rte k iz -165,87-1, ,67E-09 6,91E-07 3,068 69,1 0,863-3,93-0,103 0,078 0,185 5,524 İ sv e ç 406,21 0, ,76E-08 1,36E-05-4,796 4,411 0,286 1,29 1,542-2,219 0,947-1,120 F in la n d iy a 19,28 0, ,32E-08 ; 1,26E-04-2,763 13,7 0,554 0,08 2,229-3,442 5,167-0,800 A B ,21-0, ,46E-08 2,01E-06-3,807 53,9 0,830 0,30-1,491 0,744 7,859-0,985 T ü rk iy e -17,29 4,82E-04-2,93E-08 ; 3,77E-06-0, ,8 0,921-0,428 0,13-1,05 4,055-0,

4 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınmak Çizelge 2. Araştırmada analiz edilen ülkelerden dönüm noktasına sahip ülkeler ve dönüm noktasının geçildiği yıllar Ülkeler Dönüm Noktası (ABD Doları) Dönüm Noktası Yılı Dönüm noktasının geçildiği yılda inorganik gübre tüketimi (Ton/1000Ha) Fransa ,5 Almanya ,9 İtalya ,6 Danimarka ,4 İsveç ,2 Finlandiya ,3 Türkiye ,1 Genel beklentiler ışığında, ÇKE ilişkisine sahip ülkelerin inorganik gübre tüketimi / kişi başına gelir elastikiyetlerinin negatif işaretli oldukları gözlenmiştir. Belirli dönemlerde yapılan hesaplamalarda ülkelerin gelirlerindeki artış inorganik gübre tüketimi üzerinde azalışa neden olmuştur. Kişisel gelirlerle ilgili olan bu özellik dolaylı bir taleptir. Zira kamuoyunda tüketicilerin daha yeşil ürünlere duyarlılığı üreticileri etkilemesi durumu biraz gecikmeli olabilir. Finlandiya ülkesinde pozitif çıkan bu elastikiyet tüketicilerin gelirlerinde artış oldukça inorganik gübre tüketiminin daha büyük oranda artışını işaret etmektedir. Bu tür bir istatistikte incelenen ikinci dönemde ( ) gelirin inorganik gübre tüketimi üzerinde daha etkili olabileceği gözlenmektedir (Çizelge 3). Çizelge 3. Seçilmiş zaman aralıklarında inorganik gübre tüketimi / kişi başına gelir elastikiyeti Ülkeler e e Fransa 0,0647-0,233 Almanya -0,067-0,095 İtalya -0,113-1,06 Danimarka -1,21-8,22 İsveç -0,027-0,476 Finlandiya 0,364 0,284 Türkiye -0,076-0,404 Genel olarak ortalama yaşam beklentisi değişkeni istatistik yeterliliğe sahip çıkmıştır. Almanya, Hollanda ve İsveç te ortalama yaşam beklentisinin inorganik gübre tüketimine etkisi negatif olurken; İspanya, İngiltere, Yunanistan, Danimarka, Belçika-Lüksemburg, İrlanda, Portekiz ülkelerinde pozitiftir. Ortalama yaşam süresinin artması çevreye olan duyarlılıktaki artışı işaret etse de pek çok AB ülkesi tarımsal ürün fiyatlarındaki yüksek ürün artışını sağlayan girdi kullanımını destekler niteliktedir. Tüketicilerin beklentilerini yansıtan bu değişken yanında, üreticilerin beklentilerini yansıtan toplam tarımsal üretim değeri değişkeni ise İspanya, Yunanistan, Portekiz ve İsveç ülkeleri dışında tüm ülkelerde istatistik olarak anlamlı bulunmuştur. Doğal olarak tarımsal ürün değeri arttıkça inorganik gübre tüketimi de artmaktadır. Ülkemizde 1 Milyar Dolarlık ilave tarımsal üretim değeri katkısı, inorganik gübre tüketimini hektar başına 3.7 ton arttırmaktadır. Almanya da bu oran 12.1 ton, Avusturya da 84 ton, Fransa da 9.6 ton, Finlandiya da 126 ton arttırmaktadır. Görüldüğü gibi ülkemiz bu açıdan sürdürülebilir tarıma daha elverişli bir konumdadır. Eğer A B nin yeni üye 10+2 ülkelerinin benzer analizleri yapılsa Türkiye ile benzer bir durum ortaya çıkabilir. 4. Sonuç ve Öneriler Avrupa Birliği nin (AB) ilk 15 ülkesi ve Türkiye nin inorganik gübre tüketim düzeyleri ile ekonomik büyüme istatistiklerinin incelendiği bu araştırmada, çevresel Kuznets eğrisi (ÇKE) analizi gerçekleştirilmiştir. Fransa, Almanya, İtalya, Danimarka, İsveç, Finlandiya ve Türkiye de ÇKE ilişkisinin varlığı ortaya konmuştur. ÇKE ilişkisi elde edilen ya da edilemeyen AB-15 in tüm ülkelerinde, tarihsel süreçte Türkiye den daha fazla oranda inorganik gübre tüketilmiştir ya da tüketilmektedir. A B ye üyelik sürecinde tarımsal girdi kullanımı düzeyinde daha avantajlı konumda olduğumuz söylenebilir. Bu bağlamda A B nin stratejik ürünler dışında tarım sektörünü dinlenme sürecine alması gerekmektedir. En azından yeni üye 10+2 ülkelerine AB tarımında öncülük görevi verilebilir. Zira yorgun AB tarım toprakları sürdürülebilir tarımın yapılmadığı bir konumdadır. Üç evrede incelenen A B nin ortak tarım politikası ilk iki evrede doğaya önemli tahribatlar vermiştir. Şimdi bu tahribatları düzeltecek ya da etkilerini azaltacak çeşitli direktifler (Nitrat direktifi, su çerçeve direktifi gibi) çıkarmaktadır. AB, tarımın çevreye etkilerini minimize etmeye çalışsa da, dünya ticaretinde söz sahibi olmayı bir hedef olarak belirlemiştir. Tarıma verilen aşırı destekler burada önemli bir paya sahiptir. Ülkemizde ise inorganik gübre 1265

5 ve kontrollü tarım ilacı uygulamalarıyla belirli oranlarda verimlilik arttırılabilir. Ancak inorganik gübrelere ve tarım ilaçlarına kırılgan olan bölgeler belirlenip buralarda bu tür girdilerin kullanım düzeyleri azaltılmalıdır. Tarımsal işgücü bu tür ekolojik açıdan kırılgan bölgelerde diğer girdiler yerine ikame edilmelidir. AB yaşlı bir coğrafyadır. Bu yaşlı coğrafyaya pazarlanacak yeni mal grupları seçilmelidir. Örneğin organik tarım ya da iyi tarım uygulamaları burada bir çıkış yolu olabilir. Genel olarak doğayla dost alternatif gelir kaynakları olarak eko turizm ve agroturizm gösterilir. Ancak ekoturizm ya da agroturizm gibi faaliyetler uluslararası turisti çekecek potansiyele sahip olmadığından, bu tür alternatif kırsal gelirler yerine tarımsal üretim değerimizi arttıracak katma değeri yüksek ürünlerin yetiştiriciliğine öncelik verilebilir. Bu çalışmada kullanılan bağımlı değişken inorganik gübre tüketimi bir dolaylı risktir. Başka değişkenler kullanılarak örneğin ekilebilir arazi başına tarım ilacı tüketimi gibi sürdürülebilirlik konusunda daha sağlam saptamalar yapılabilir. Ayrıca diğer AB ülkeleri de analize dâhil edilerek AB tarımsal girdi kullanımı ve ekonomik büyümesi ile ilişkiler analiz edilebilir. Kaynaklar Dinda, S Environmental Kuznets Curve Hypothesis: A survey. Ecological Economics 49: FAO, FAOSTAT İstatistik veritabanı, En son erişim: Mayıs Grossmann, G. M., Krueger, A. B, Economic growth and the environment, Quarterly Journal of Economics, 110: Gürlük, S., Economic growth, industrial pollution and human development in the Mediterranean Region. Ecological Economics 68: Haller, L., McCarthy, P., O Brien, T., Riehle, J., Stuhldreher, T, Nitrate Pollution of Groundwater, En son erişim: Mayıs Hanley, N., Spash, C Cost-Benefit Analysis and the Environment. Edward Elgar Publishing, UK, 278 pp. Neter, J., Wasserman, W., Kutner, M. H Applied linear regression models. Irwin Publishing Inc., USA, 666 pp. Panayatou, T, Empirical tests and policy analysis of Environmental degradation at different stages of economic development, W orld Employment Research Program, Working Paper, International Labor Office, Geneva, p.42. Shafik, N., Bandyopadhyay, S, Economic Growth and Environmental Quality: Time Series and Cross-Country Evidence, W orld Bank Working Papers, WPS 904, Washington, vol. 52, p