Reyhan KAYA. ve en geçerli bir dalı olarak gösterebileceğimiz macılık Sanatı» ülkemizde Orta Anadolu da gelişmiş ve en güzel örneklerini İstanbul

Transkript

1 «Yaz ürk Halk sanatlarının gelişmiş T ve en geçerli bir dalı olarak gösterebileceğimiz macılık Sanatı» ülkemizde Orta Anadolu da gelişmiş ve en güzel örneklerini İstanbul Yazmaları ile vermiştir. Özellikle İstanbul da Boğaziçi nin kıyı köylerinde ve öncelikle Kandilli de yapılan «Kalem işi» yazmalar boyalarının haslığı, malzemelerinin dayanıklılığı ve desenlerinin zerafeti ile yazma sanatının klasik anlamdaki en güzel yapıtlarıdır. Teknik yönden «Kalem işi», «kalıp kalem» ve «kalıpla» yazma olarak 3 ana grupta toplayabildiğimiz yazmacılık sanatını bu yazı içinde Boğaziçi «Kandilli» kalem işi yazmaları ile örneklerini vererek izleyeceğiz. Reyhan KAYA KANDİLLİ YAZMMAE3 Kandilli yazmalarında estetik duygu ve sanat anlayışının tüm inceliklerini izlemek mümkündür. Sanatçı Boğaziçi nin büyülü havasını mistik atmosferini yazmalarında kullandıkları renkler ve biçimlerle günümüze kadar getirmişlerdir. Birer sanat eseri diyebileceğimiz kalem işi yazmalar günümüzde artık hiç yapılmadığı gibi, eski örneklerine de pek ender olarak rastlanabilmektedir. Yazmacılık tekniğinin esas özelliği kalemle başlayıp daha sonra kalıba dönüşmesidir. Yazmacılık adı bu nedenle yazmak fiilinden gelmektedir. Kalem işi yazmada desen önce kalemle kâğıt üzerine resmedilir. Kumaş gergef adı verilen ayaklı çerçeve üzerine gerilir. Desen kumaşın altına konulup kâğıttan göründüğü şekilde kopya edilerek önce konturlar fırça ile çizilir. Deseni kumaş üzerine geçirmede diğer bir yöntem de işlemecilikte olduğu gibi deseni silkme usulü ile kumaşa geçirmektir. Silkme yöntemi: Kâğıt üzerine çizilmiş olan desen konturları iğne ile sık sık delinir. Bu delikler üzerinden tülbent İstanbul «Kandilli» kalem işi yazma (Detay). İstanbul «Kandilli» painted yazma. (Detail).

2 bir torba içine konulan kömür tozu ya da toz boya hafif, hafif tamponlanarak desen kâğıdın altında bulunan kumaşa geçirilmiş olur. Fırça ile önce konturları çizilen kalem işi yazmalar daha sonra çeşitli renklerdeki kök boyalarla renkli kısımları kapatılarak tüm yüzey tamamlanır. Bu teknikte sanatçı âdeta kumaş üzerine tablo yapar gibi ressamca çalışır. Eskiden Boğaziçi nde Kandilli de yapılan bu tür yazmalar özellikle el yazmaları olarak ün salmışlardır. Daha sonraları İstanbul un çeşitli yörelerinde yapılan yazmalara «Kalıp kalem» ya da «kalıpla» yazma yöntemleri uygulanmıştır. «Kandilli» kalem işi, el yazmalarını kompozisyonlarındaki rahatlık ve çizgilerindeki akıcılık bakımından hemen tanıyabilmek mümkündür. Türk yazmacılığı özellikle İstanbul «Kandilli» yazmaları geleneksel bir zevk eğitiminden doğan ince ve hassas bir duygu ve derin sanat görüşü içinde tüm doğa güzelliklerinin kumaş üzerine aktarılmasıdır. Sanatçının gerek renk ve gerek kompozisyon bütünlüğünü düzenlemekteki ustalığı yazmaların her türünde başarılı bir şekilde belli olmaktadır. İstanbul un o çağlarda OsmanlI İmparatorluğunun başkenti olması, sanatçının zevkine yeni katkılarda bulunmakla beraber, öte yandan çeşitli sanat akımları çevresinde yaşamasını da sağlamıştır. Böylece baskı sanatının diğer klasik ve halk sanatı türlerinin desen ve kompozisyonlarından esinlendiği görülür. Örneğin Türk El işlemleri motifleri ile çini süslemelerindeki desenlerin benzerlerine yazma sanatında da rastlanır. Çini, süslemelerinde çoğunlukla kullanılan lâle ve karanfil motifleri değişik biçimlerde yazmacılıkta da kullanılmıştır. İstanbul yazmaları Boğaziçi nin (Kandilli, Yeniköy ve Üsküdar) yöreleri olarak, desen ve kompozisyon yönünden bu halk sanatı türünde görülen en canlı ve tipik örneklerdir. Bu yazmalarda en çok kullanılan renkler: Sarı, bordo, güvez, lâcivert, mavi, pembe ve tarçın renkleridir. Siyah renk genellikle kontur olarak her yazmada yer alır. Topkapı Sarayı Müzesi İstanbul «Kandilli» kalem işi yazma (bohça) 90x90 cm. (Detay). İstanbul «Kandilli» painted yazma kerchief 90x90. (Detail). 10

3 Yağlık (sırma işlemeli). (Topkapı Sarayı Müzesi koleksiyonlarından). Napkin (with embroidery in silver gilt thread>. (From the Topkapi Palace Museum collections). koleksiyonunda bulunan, fon renkleri siyah olup «Batik» tekniği* ile renklendirilmiş sırma işlemeli başörtüsü ve yağlıkların Kandilli yazma atelyelerinde yapıldıkları tahmin edilmektedir. «Batık» diye adlandırılmasının nedeni; kumaşa fon renginin boya içine daldırılarak (batırılarak) verilmesindendir. Günümüzde ancak müzeler ve özel koleksiyonlarda bulabildiğimiz bu tür yazmaların kenarlarına Bursa sırma işlemesi uygulanmıştır. Bu yazmalar XVI. yüzyıl sonu ve XVII yüzyılın karakteristik kompozisyon özelliklerini taşımaktadırlar, çünkü dağınık serpme şeklindeki kompozisyonlara XVII. yüzyılda rastlanır. Bunlarda görülen hacimlenmiş meyva motiflerin (*) Bu deyim Prof. Kenan Özbel tarafından verilmiştir. de Avrupa Barok sanatının etkisi ile ışık ve gölge oyunlarına yer verildiği görülmektedir. Tek kişilik yağlıklar (peçeteler) olduğu gibi büyük aile ve davet peşkirlerine (sumat peşkirlere) de rastlanır. Sumat peşkir: Birkaç metre uzunluğunda olup, davetlerde tüm misafirlerin dizlerine yetişecek şekilde peçete yerine ortaklaşa kullanılan bir örtüdür. Çoğunluğu «kalem işi» yazmalardan oluşan Kandilli yazmaları özellikle yorgan yüzleri ve bohçalar alanında ün yapmışlardır. Yorgan yüzlerinde kompozisyonlar genellikle etrafta kenar bordürü ve ortada bir «Madalyon» yani halk değimi ile «göbek» meydana getirecek şekilde yerleştirilmiştir. Kandilli yazmaları «Yorgan yüzlerinde» rastlanan diğer bir görünüm de, bir saksı içinden ya da başlangıç noktası olarak kökten çıkan ve rahatlıkla dağılan dalların çeşitli çiçek türleri ile bezenmiş olmasıdır. Ayrıca Türk Yazmacılığında ender görülen bir kompozisyon özelliği olan tavus kuşunun simetrik olarak karşılıklı yerleştirildiği yazmada yüzey yine çiçek motifleri ile zenginleştirilerek tüm kompozisyon elde edilmiştir. Kandilli yazmalarında estetik duygu ve sanat anlayışının tüm inceliklerini izlemek mümkündür. Sanatçı Boğaziçi nin büyülü havasını ve mistik atmosferini yazmalarında kullandıkları renkler ve biçimlerle günümüze kadar getirmişlerdir. Boğaziçi - Yeniköy «Kalem işi» yazmaları ise baş örtüleri (Yemenileri) ile ün

4 kazanmıştır. Hemen hemen her kadın İslâm dini gereğince saçlarını saklamak için yemeni adı verilen yazma örtüleri kullanırdı. Çoğunlukla taşıdıkları giysinin rengine uygun bir yemeni seçmeye özen gösterirlerdi. Yemeniler İngiltere den (Manchesterden) özel olarak bu iş için getirilen en iyi kalitedeki ince tülbent üzerine yapılırdı. Yemenilerin başka bir özelliği de kenarlarındaki iğne oyalarıdır. Çoğunlukla kumaş üzerindeki çiçekli desenlerin kenardaki oyalarda aynen tekrarlandığı görülür. Yemeniler ayrıca güzel çağırışımlarla halk türkülerinde yer bulmuş halk ozanları mısralarında Anadolu köylüsünün yaşantılarını dile getirmişlerdir. Örneğin : Yemenimin yeşili Ben kaybettim eşimi Yemenim sende kalsın Sil gözünün yaşını Yemenimin uçları Çıkamam yokuşları O yare selâm edin Yedi dağın kuşları Allı yemeni Pullu yemeni Bir bahçeden bir bahçeye Salla yemeni Ben yemenimi al isterim Ortasında dal isterim. Yazmacılık sanatından günümüze ulaşan örnekler XVII. yüzyıl sonundan geriye gidemiyor. Yazmacılıkta çok ince kalite pamuklu kumaşlar kullanıldığından, örneğin: İşlemeler kadar dayanıklı olmuyor ve eski dönemlerden bu yana işlemeler gibi bol miktarda bize ulaşamıyor. Bu yazı içinde verdiğimiz örneklerle belirlendiği gibi müzelerden ve özel koleksiyonlardan bulabildiğimiz İstanbul Kandilli «kalem işi» el yazmaları daha sonra «kalıp kalem» ve «Kalıpla yazma» tekniğine dönüşmüş ve geçerliliğini sürdürmüştür. Ancak tekniğin ilerlemesi tüm halk el sanatlarının çalışma alanlarını kısıtlamış, ya da ortadan kaldırarak tarihe gömmüştür. Yazmacılık sanatı ve buna benzer diğer sanat dalları endüstride üretilen yığınsal üretime ayak uyduramadıklarından zamanla gerileme ve duraklama durumuna düşmüşlerdir. Kandilli «Kalem işi» el yazmaları da tüm el sanatlarında olduğu gibi zamanla güzelliğini ve soyluluğunu yitirmiştir. Makina sanayiinin gelişmesiyle gerçekte tüm el sanatları bütün dünyada tekrar değer kazanmıştır. Son yıllarda ülkemizde bu tür sanatlara yönelişin arttığı görülmektedir. Halk sanatlarını kendi özellikleri içinde toplamak ve çağdaş sanat anlayışı içinde yaşantılarını sürdürmek gerekir. Batik tekniğinde yapılmış sırma işlemeli yazma yağlık. (Topkapı Sarayı Müzesi koleksiyonlarından). Yazma napkin with silver gilt embroidery using th e «dipping» technique. Günümüzde halk sanatlarına olan tutku onları yanlışça güzel oldukları için değil, çoğu kez kendi özümüzü gerçek bir anlatım yoluyla bize yansıttıkları içindir. 12

5 The yazma is the most highly developed and the most popular of all the branches of Turkish folk art. Although it arose first in Central Anatolia, the finest examples were produced in the villages on the shores of the Bosphorus, those from the village of Kandilli being particularly famous for the strength of the material, the purity of the dyes and the beauty of the design. Yazmas may be divided into three main groups - painted yazmas, printed Reyhan KAYA wm and painted yazmas, and printed yazmas, and in this article we are concentrating on the painted yazmas produced at Kandilli. Yazmas of this type are, however, no longer being manufactured, and examples are becoming extremely rare. In painted yazmas the design is first of all drawn on a piece of paper, the cloth being then stretched over an embroidery frame with the paper beneath it and the contours of the design copied on to the material with a brush. The İstanbul «Kandilli» kalem işi bohça 90x90 cm. Topkapı Sarayı Müzesi koleksiyonlarından). İstanbul «Kandilli» painted kerchief 90x90 cm. From the Topkapi Palace Museum collections). 13

6 other parts of the design are then filled in with vegetable dyes of various colours. Another method is to draw the design on a piece of paper and then perforate the line of the contours with a needle. The paper is then placed over the material and the contours transferred to the material by rubbing a muslin bag filled with charcoal powder over the perforations. The yazmas formerly produced at Kandilli won fame as hand - made yazmas, while later, in various other parts of Istanbul, yazmas were produced by the use of a mould or a combination of a mould and hand - painting. The Kandilli hand - painted yazmas can, however, be immediately recognised by the facility of the design and the easy flow of the lines. As Istanbul was the capital of the Ottoman Empire the artist was surrounded by the various other arts, both traditional and classical, that flourished at that time, and was naturally influenced by these in design and composition. It is, for example, quite easy to observe the influence of ceramic tiles on the art of the yazma, the tulips and carnations of tile decoration also being found in the yazma motifs. The colours most comistanbul «Kandilli» kalem işi yazma yorgan yüzü 180x220. (Prof: Kenan Özbel koleksiyonlarından). Istanbul «Kandilli» painted yazma quilt cover 180x 220 cm. (From the Kenan Ozbel collections). monly employed were yellow, claret, violet, blue, dark blue, pink and cinnamon. Black was generally used for the contours. The painted yazmas of Kandilli were most commonly used for quilt covers, and the composition usually consisted of a surrounding border with a medallion in the centre, while another common motif was that of branches with various types of blossoms springing from a flowerpot or from a single root. Apart from these we find in our examples a very rare design consisting of two peacocks confronting on another together with a variety of flower motifs. The painted yazmas from Yenikoy were particularly famous as head - scarves, which Moslem women are in the habit of using in order to hide their hair. These usually displayed various kinds of flower motifs. No specimens of yazmas can now be found dating back to before the 17th century, the material employed being too flimsy to endure for very long. At the same time this type of folk art soon gave way before the mass production techniques of the 19th century, and it is only in recent years that a return to the production of these types of folk art can be observed in our country. İstanbul «Kandilli» kalem işi yazma yorgan yüzü 180x220. İstanbul «Kandilli» painted yazma guilt cover. 14 v Taha Toros Arşivi