T.C. NİĞDE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YAKINÇAĞ BİLİM DALI

Transkript

1 YÜKSEK LİSANS TEZİ M. N. SAVRIM 2007 T.C. NİĞDE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YAKINÇAĞ BİLİM DALI BOĞAZLIYAN TEMETTÜ DEFTERLERİ VE DEĞERLENDİRMESİ NİĞDE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MERYEM NİHAL SAVRIM 2007

2 T. C. NİĞDE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YAKINÇAĞ BİLİM DALI BOĞAZLIYAN TEMETTÜ DEFTERLERİ VE DEĞERLENDİRMESİ Yüksek Lisans Tezi Hazırlayan Meryem Nihal SAVRIM Yöneten Prof. Dr. Musa ŞAŞMAZ 2007-NİĞDE

3 ÖZET Osmanlı İmparatorluğu nda Tanzimat ın ilanı ile ülke genelinde yapılan birçok yeniliğin içinde, iktisadi ve mali konularda yapılan yenilikler de mevcuttur. Halkın tamamından, geliri oranında vergi alınması için yeni kanunlar oluşturulup, düzenlemeler yapılmıştır. Halkın gelir düzeyini esas alan bu vergi sisteminin uygulanabilmesi için, ülke genelinde, emlak, arazi, hayvan ve diğer tüm gelirlerinin kayıtlarından oluşan, Temettuat defterleri düzenlenmiştir. Bu defterler, bulunduğu bölgenin sosyo ekonomik yapısı hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Bu çalışmaya esas teşkil eden kaynak, Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki Maliye Nezareti Temettuat Defterleri içinde bulunan Boğazlıyan Temettuat Defterleri dir. Sosyo ekonomik ve demografik eksenli olarak yapılan bu çalışmanın, esas maksadı; bölgenin kendine has özelliklerinin daha ayrıntılı anlaşılabilmesini sağlamaktır. Bunun için Boğazlıyan Kazası, köy ve hane bazında değerlendirilmeye çalışılmıştır. Sonuç olarak, Temettuat Defterlerine göre, Boğazlıyan, Sivas Eyaleti ne bağlı Bozok Sancağı nın bir kazasıdır. Merkez ve 37 köyden oluşan, Boğazlıyan Kazası nın, ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Sosyal hayıtını renklendiren, yörükleri ve gayr-i Müslim halkı ile kazanın demografik yapısı oldukça kozmopolittir. Anahtar Kelimeler; Temettuat, Boğazlıyan, Hane, Gelir Kaynakları, Tarım, Vergi, Kıymet

4 SUMMARY In the Otoman Empire, innovations in economic and financial matters also exist among many innovations made in the country with the declaration of Tanzimat. Nez laws are established and arrangements are made to obtain taxes from the nation in proportion with their incomes. Temettuat notebooks cosisting of the records of the incomes of real estates, land, animal and all others are arranged throughout the city for this taxation system which is based on the income rate of the nation to be applied. These notebooks provide important information about the socio-economic structure of their regions. The resource which forms the base of this study is the Boğazlıyan Temettuat Notebooks which are in the Financial Ministry Temettuat Notebooks in the Prime Ministry Ottoman Archives. The real objective of this study, which is done in respect to socioeconomic and demographic view, is to have the characteristics of the region understood in a more detailed way. For this reason, Boğazlıyan Borough is examined in terms of village and household. In conclusion, according to the Temettuat Notebooks, Boğazlıyan is a borough of Bozok Sanjak in Sivas Province. The economy of Boğazlıyan Borough, which consists of a centrum and 37 villages, is based on agriculture and stockbreeding. The demographic structure of the borough is quite cosmopolit together with its yörüks and non-muslim people who enliven the social life of the borough. Key Words; Temettuat, Boğazlıyan, Household, income resources, agriculture, tax, price ii

5 ÖNSÖZ Osmanlı İmparatorluğu, 19.yy da içinde bulunduğu ekonomik, askeri ve sosyal sıkıntılarını aşmak ve gelişen Batı karşısında ayakta kalabilmek adına birçok alanda önemli değişiklikler yapmıştır. Tanzimat döneminde muhtelif isimlerle anılan örfi vergilerin yerine tek bir vergi getirilmeside bunlardan biridir. Bu verginin, oranlarının belirlenmesi için hazırlanan temettuat defterleri, hane reislerinin tüm gelir kaynaklarının kayıtlarını içermektedir. Osmanlının Tanzimat dönemindeki sosyo - ekonomik yapısı hakkında oldukça detaylı bilgiler veren temettuat defterleri çalışmanın ana kaynağını oluşturmaktadır. Bu çalışmada, Boğazlıyan kazasının ve köylerinin, li yıllarda ki iktisadi ve sosyal yapısı değerlendirilmeye çalışılmıştır. Ancak defterlerin 18 adet olması ve yazım şekillerinin farklı olması nedeni ile Boğazlıyan ın genel yapısının değerlendirilmesi kısıtlayıcı olmuştur. Çalışmanın birinci bölümünde; kazanın coğrafi yapısı, tarihi gelişimi ve nüfusu hakkında bilgiler verilmeye çalışılmıştır. İkinci bölümde; Osmanlı da vergi sistemi ve tarihsel süreci hakkında genel bir açıklama ile beraber Temettuat Defterlerinin genel yapısı, ortaya konmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölümde; kazanın merkezi ve defterlerde kayıtlarını bulabildiğimiz 37 köyün nüfus, gelir kaynakları ve temettuatları ile vergileri arasında oranlarının ayrı ayrı tahlilleri yapılmıştır. Dördüncü bölümde ise; eldeki kaynakların bilgileri göz önünde tutularak kazanın genel yapısı aktarılmaya çalışılmıştır. Çalışmada izlenilen metot arşiv kaynaklarından yararlanarak tablolar oluşturmak ve bunların, üzerinden mümkün olduğunca detaylı değerlendirmeler yapmaktır. Yüksek lisans tezi olarak hazırlanan bu çalışmada, bana yol gösteren ve sabırla çalışmalarımı takip eden danışman hocam Prof. Dr. Musa Şaşmaz a, her konuda yardımlarını gördüğüm Tarih bölümü hocalarına, desteklerini hiç bir zaman esirgemeyen sevgili aileme ve eşime sonsuz teşekkürlerimi sunarım. M. Nihal Savrım Haziran 2007 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET...i SUMMARY...ii ÖNSÖZ...iii İÇİNDEKİLER... iv TABLOLAR LİSTESİ... x EKLER LİSTESİ... xi GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM... 5 BOĞAZLIYAN KAZASI NIN COĞRAFİ YAPISI ve TARİHİ GELİŞİMİ Boğazlıyan Kazası nın Coğrafi Yapısı Boğazlıyan Kazası nın Tarihi Yapısı İsminin Menşeine Dair Osmanlı Hâkimiyeti ne Kadar Osmanlı Dönemi... 8 İKİNCİ BÖLÜM VERGİLER Vergi Sisteminin Alt Yapısını Oluşturan Tahrirler Tanzimat Dönemi Vergi Düzenlemeleri Vergi-yi Mahsusa Öşür Vergisi Adet-i Ağnam Cizye Vergisi Temettuat Defterleri nin Kapsam ve Önemi Temettuat Defterlerinin Tarihi Gelişimi Temettuat Defterlerinin Yazım Şekli İsimler ve Lakaplar Hane Reislerinin Meslekleri Gelir Kaynakları Gayr-i Menkuller Hayvanlar Vergiler Boğazlıyan Temettuat Defterleri ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BOĞAZLIYAN KAZASI ve KÖYLERİ Boğazlıyan Kazası Boğazlıyan Kazası nda Nüfus Boğazlıyan Kazası nda Tarım Müslüman Halk Gayr-i Müslim Halk Boğazlıyan Kazası nda Hayvancılık Müslüman Halk Gayr-i Müslim Halk Boğazlıyan Kaza sının Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Babayağmur Köyü Babayağmur Köyü nde Nüfus Babayağmur Köyü nde Tarım Babayağmur Köyü nde Hayvancılık... 55

7 Babayağmur Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Başhoroz Köyü Başhoroz Köyü nde Nüfus Başhoroz Köyü nde Tarım Başhoroz Köyü nde Hayvancılık Başhoroz Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Cavlak Köyü Cavlak Köyü nde Nüfus Cavlak Köyü nde Hayvancılık Cavlak Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Çakmak Köyü Çakmak Köyü nde Nüfus Çakmak Köyü nde Tarım Çakmak Köyü nde Hayvancılık Çakmak Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Çalapverdi Köyü Çalapverdi Köyü nde Nüfus Çalapverdi Köyü nde Tarım Çalapverdi Köyü nde Hayvancılık Çalapverdi Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Çatak Köyü Çatak Köyü nde Nüfus Çatak Köyü nde Tarım Çatak Köyü nde Hayvancılık Çatak Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Çiftlik Köyü Çiftlik Köyü nde Nüfus Çiftlik Köyü nde Tarım Çiftlik Köyü nde Hayvancılık Çiftlik Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Çokumeşme Köyü Çokumeşme Köyü nde Nüfus Çokumeşme Köyü nde Tarım Çokumeşme Köyü nde Hayvancılık Çokumeşme Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Darılı Köyü Darılı Köyü nde Nüfus Darılı Köyü nde Tarım Darılı Köyü nde Hayvancılık Darılı Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Deredoğanlı Köyü Deredoğanlı Köyü nde Nüfus Deredoğanlı Köyü nde Tarım Deredoğanlı Köyü nde Hayvancılık Deredoğanlı Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Devecipınar Köyü Devecipınar Köyü nde Nüfus Devecipınar Köyü nde Tarım Devecipınar Köyü nde Hayvancılık v

8 Devecipınar Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Ecirli Köyü Ecirli Köyü nde Nüfus Ecirli Köyü nde Tarım Ecirli Köyü nde Hayvancılık Ecirli Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Gürden Köyü Gürden Köyü nde Nüfus Gürden Köyü nde Tarım Gürden Köyü nde Hayvancılık Gürden Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Hüreali Köyü Hüreali Köyü nde Nüfus Hüreali Köyü nde Tarım Hüreali Köyü nde Hayvancılık Hüreali Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları İğdeli Köyü İğdeli Köyü nde Nüfus İğdeli Köyü nde Tarım Müslüman Halk Gayr-i Müslim Halk İğdeli Köyü nde Hayvancılık Müslüman Halk Gayr-i Müslim Halk İğdeli Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları İlisu Köyü İlisu Köyü nde Nüfus İlisu Köyü nde Tarım İlisu Köyü nde Hayvancılık İlisu Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Karahallu Köyü Karahallu Köyü nde Nüfus Karahallu Köyü nde Tarım Karahallu Köyü nde Hayvancılık Karahallu Köyü nün Vergi ve Temettuat Oranları Karakoç Köyü Karakoç Köyü nde Nüfus Karakoç Köyü nde Tarım Karakoç Köyü nde Hayvancılık Karakoç Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Kaşkışla Köyü Kaşkışla Köyü nde Nüfus Kaşkışla Köyü nde Tarım Kaşkışla Köyü nde Hayvancılık Kaşkışla Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Güveçli Köyü Güveçli Köyü nde Nüfus Güveçli Köyü nde Tarım Güveçli Köyü nde Hayvancılık vi

9 Güveçli Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Kıvrıl Köyü Kıvrıl Köyü nde Nüfus Kıvrıl Köyü nde Tarım Kıvrıl Köyü nde Hayvancılık Kıvrıl Köyünün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Kötüköy Köyü Kötüköy Köyü nde Nüfus Kötüköy Köyü nde Tarım Kötüköy Köyü nde Hayvancılık Kötüköy Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Müftükışlası Köyü Müftükışlası Köyü nde Nüfus Müftükışlası Köyü nde Tarım Müftükışlası Köyü nde Hayvancılık Müftükışlası Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Oğulcuk Köyü Oğulcuk Köyü nde Nüfus Oğulcuk Köyü nde Tarım Oğulcuk Köyü nde Hayvancılık Oğulcuk Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Ömerli Köyü Ömerli Köyü nde Nüfus Ömerli Köyü nde Tarım Ömerli Köyü nde Hayvancılık Ömerli Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Sarıkaya Köyü Sarıkaya Köyü nde Nüfus Sarıkaya Köyü nde Hayvancılık Sarıkaya Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Sarıkaya-yi Kebîr Köyü Sarıkaya-yi Kebîr Köyü nde Nüfus Sarıkaya-yi Kebîr Köyü nde Tarım Sarıkaya-yi Kebîr Köyü nde Hayvancılık Sarıkaya-yi Kebîr Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Sarıkaya-yi Sağir Köyü Sarıkaya-yi Sağir Köyü nde Nüfus Sarıkaya-yi Sağir Köyü nde Tarım Sarıkaya-yi Sağir Köyü nde Hayvancılık Sarıkaya-yi Sağir Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Siyah Köyü Siyah Köyü nde Nüfus Siyah Köyü nde Tarım Siyah Köyü nde Hayvancılık Siyah Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Şıhlar Köyü Şıhlar Köyü nde Nüfus Şıhlar Köyü nde Tarım Şıhlar Köyü nde Hayvancılık vii

10 Şıhlar Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Uzunlu Köyü Uzunlu Köyü nde Nüfus Uzunlu Köyü nde Tarım Müslüman Halk Gayr-i Müslim Halk Uzunlu Köyü nde Hayvancılık Müslüman Halk Gayr-i Müslim Halk Uzunlu Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Yahyalı Köyü Yahyalı Köyü nde Nüfus Yahyalı Köyü nde Tarım Yahyalı Köyü nde Hayvancılık Yahyalı Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Yalnızev Köyü Yanlızev Köyü nde Nüfus Yalnızev Köyü nde Tarım Yalnızev Köyü nde Hayvancılık Yalnızev Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Yapalak (Kebîr ve Sağir) Köyü Yapalak Köyü nde Nüfus Yapalak Köyü nde Tarım Müslüman Halk Gayr-i Müslim Halk Yapalak Köyü nde Hayvancılık Müslüman Halk Gayr-i Müslim Halk Yapalak Köyü nün Vergi-yi Mahsusa Ve Temettuat Oranları Yenikışla Köyü Yenikışla Köyü nde Nüfus Yenikışla Köyü nde Tarım Yenikışla Köyü nde Hayvancılık Yenikışla Köyü nün Vergi-yi Mahsusa Ve Temettuat Oranları Yoğunisa Köyü Yoğunisa Köyü nde Nüfus Yoğunisa Köyü nde Tarım Yoğunisa Köyü nde Hayvancılık Yoğunisa Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları Yörükkışla Köyü Yörükkışla Köyü nde Nüfus Yörükkışla Köyü nde Tarım Müslüman Halk Gayr-i Müslim Halk Yörükkışla Köyü nde Hayvancılık Müslüman Halk Gayr-i Müslim Halk Yörükkışla Köyü nün Vergi-yi Mahsusa ve Temettuat Oranları DÖRDÜNCÜ BÖLÜM viii

11 KAZA NIN DEMOGRAFİK YAPISI VE İKTİSADİ KAYNAKLARI Demografik Yapı Osmanlı Devleti nde Nüfus Sayımları Boğazlıyan Kazası nın Demografik Yapısı Nüfusun Yıllara Göre Durumu Temettuat Defterlerine Göre Demografik Yapı Tahmini Nüfus Nüfusun Yapısı İktisadi Kaynaklar Tarım Tarım Alanları Hayvancılık Meslekler Din, Eğitim ve İdareci Sınıf Zirai Meslek Grupları İşçilik Yapanlar Üretim Yapanlar Esnaflık Askeri Sınıf Diğer Vergiler Vergi-yi Mahsusa Öşür ve Adet-i Ağnam Vergisi Cizye Vergisi Temettuat Oranları SONUÇ KAYNAKLAR EKLER ix

12 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Temettuat Defterlerine Göre Nüfus (M: Müslüman, G.M: Gayr-i Müslim) Tablo 2: Toprak Miktarı ve Dağılımı Tablo 3: Kazada Beslenen Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvanların Miktarı Tablo 4: Mesleklerin Dağılımı Tablo 5: Vergi-yi Mahsusa nın Dağılımı Tablo 6: Cizye Vergisi Tablo 7: Temettuat Oranları x

13 EKLER LİSTESİ Ek 1 Nefs-i Boğazlıyan Ek 2 Babayağmur Ek 3 Başhoroz Ek 4 Cavlak Ek 5 Çakmak Ek 6 Çalapverdi Ek 7 Çatak Ek 8 Çiftlik Ek 9 Çokumeşme Ek 10 Darılı Ek 11 Deredoğanlı Ek 12 Devecipınar Ek 13 Ecirli Ek 14 Gürden Ek 15 Hüreali Ek 16 İğdeli Ek 17 İlisu Ek 18 Karahallu Ek 19 Karakoç Ek 20 Kaşkışla Ek 21 Güveçli Ek 22 Kıvrıl Ek 23 Kötüköy Ek 24 Müftükışlası Ek 25 Oğulcuk Ek 26 Ömerli Ek 27 Sarıkaya Ek 28 Sarıkaya-yi Kebîr Ek 29 Sarıkaya-yi Sağir Ek 30 Siyah Ek 31 Şıhlar Ek 32 Uzunlu Ek 33 Yahyalı Ek 34 Yanlızev Ek 35 Yapalak Ek 36 Yenikışla Ek 37 Yoğunisa Ek 38 Yörükkışla Ek 39 Belge Örnekleri xi

14 SEMBOLLER VE KISALTMALAR Adı geçen eser a.g.e. Adı geçen makale a.g.m Adı geçen sözlük a.g.s Aynı eser/yer a.e. Bakınız Bkz. Başbakanlık Osmanlı Arşivi BOA Bedel B. Cilt C. Çok yazarlı eserlerde ilk yazardan sonrakiler vd. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi D.T.C.F Dönüm Dnm. Efendi Efn. Guruş Grş./G. Hasılat-ı Senevi H.S. Karşılaştırınız Krş. Kıymet Kıym. Maliye Nezareti Temettuat Defterleri ML. VRD. TMT Niğde Üniversitesi N.Ü Oğlu O. Para P. Sayfa/sayfalar s./ss. Türk Tarih Kurumu TTK xii

15 GİRİŞ Osmanlı Devleti 16. yüzyılın sonlarından itibaren çeşitli iç ve dış etkenlerle çözülme sürecine giren içtimaî ve iktisadi düzen, daha sonraki dönemlerde başarısız savaşlar sonucu kaybedilen topraklarla daralan gelir kaynaklarının, olumsuz etkilerinin eklenmesi ile de ciddi anlamda sarsıntıya uğrar. Kurumlar geleneksel yapılarını kaybeder. Özellikle gelişen savaş teknolojisi karşısında tımarlı sipahiler fonksiyonlarını yerine getiremezken, artan giderler ve çekilen nakit sıkıntısı tımarların iltizam yoluyla işletilmesi kapısını açarak uzun dönemde tımar sisteminin bozulması ve yıkılmasına neden olmuştur. Tımar sisteminin bozulması ile üretim mekanizmasındaki dengeler bozulmuş, toprak düzeni ile toplumsal düzen de bozulmaya yüz tutmuştur yüzyıl, Osmanlı Devleti nde mali sorunların belirgin biçimde su yüzüne çıktığı dönem savaş yılları olmuştur. Savaşlar artık geçmiş yıllarda ki gibi Osmanlı Devleti lehine işleyen bir olay olmaktan çıkıp, devleti büyük mali sıkıntılara sürükleyen bir mekanizmaya dönüşmüştür. Bunun bir nedeni savaşların artık eskiye oranla çok pahalıya mal olmaları idiyse de, diğer bir nedeni de 18. yüzyılın başından beri uygulanan malikâne sisteminin uygulanış biçimindeki yapısal bozukluklardır. Bu bozuklukların bir getirisi olarak, sürekli biriken sorunların sonucunda, Osmanlı Devleti âdeta bir kısır döngü içine düşmüştür 2. İşte bu 16. yüzyılın sonlarından itibaren başlayan ve sürekli artarak devam eden mali sıkıntılar, kaybedilen topraklar ve bir kazanç kapısı olmaktan çıkıp devletin sürekli mali bunalımlarını artıran savaşların sonucunda oluşan geleneksel yapıların bozulması, Osmanlı Devletini köklü değişiklikler yapmaya mecbur kılmıştır. Bunların içinde en büyük gelişimi ve değişimi sağlayan kuşkusuz Tanzimat Fermanının ilanıdır. Tanzimat fermanı ile birlikte Osmanlı Devleti'nin siyasî, askerî, sosyal ve ekonomik yapısında köklü değişikliklerin yapılacağı ilan edilmiştir. Fermanda yer alan maddelerin gerçekleştirilmesi ciddi bir mâlî politika değişikliğini de zorunlu kılmıştır. Öncelikle gelir-gider düzeninde değişiklikler yapılmış ve ilk iş olarak 1 Ahmet Tabakoğlu. (1985). Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Dergâh Yayınları, İstanbul, s.19 2 Yavuz Cezar. (1986). Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. yy. dan Tanzimat a Mali Tarih), Alan Yayıncılık, s.303

16 iltizam usulü kaldırılarak muhassıllık uygulamasına geçilmiştir. Bu ve benzer uygulama değişikliklerini gerçekleştirirken hukuki alt yapının hazırlanmasına öncelik verilmiş ve çok sayıda kanun ve nizamname çıkarılmıştır. Yine bu politika değişikliğinin bir gereği olarak alınan kararları hayata geçirecek yapıların oluşturulabilmesi için, yeni kurumlara ihtiyaç duyulmuş ve bürokratik düzenlemeler yapılmıştır. Dönemin öncelikli mali sorunlarından olan borçlanma politikası, zaman içerisinde yeni mâlî politikanın değişen yanına belki de en iyi örnektir. Bu politikanın bir aracı olan para ve banka uygulamaları değişen maliye politikasının bir başka ayağını oluşturmuştur 3. Osmanlı Devleti, öncelikle vergi sisteminde yenilemeye gitmek zorunda kalmış ve bu vergi sistemine esas teşkil etmesi için de memleketin mâlî imkanlarının belirlenmesi gerekmiştir. Bu amaçla Tanzimat ın uygulandığı yerlerden başlanarak, ülkenin ekonomik potansiyeli ortaya konmaya çalışılmıştır. XV-XVI. yüzyıllardaki tahrirleri andıran fakat biraz daha değişik bir sistemle tutulan Temettuat Defterleri nde 4, eyaletler esas alınarak daha alt birimlere doğru bir sayım hadisesi gerçekleştirilmiştir. Osmanlı Devleti nde ekonominin temeli tarıma dayanıyordu. 19.yüzyıla gelinceye kadar kapitalist olmayan, yani; üretimin küçük tarım işletmelerinde ve genel çerçevesi ile pazar için değil geçimlik yapıldığı, sermaye birikiminin oluşmadığı esnek bir yapı içerisinde, kendine has özelliği ile uygulandı. 19.yüzyılda Osmanlı tarımının önemli özelliklerinden birisi, emeğin kıt toprağın nısbi bolluğudur. Her ne kadar bu alanda yeni politikalar geliştirilmiş ise de nüfus-toprak dengesinin bu özelliği devam etmiş, tarımda işgücü ihtiyacının arttığı dönemlerde emek açığı üretimi aksatacak boyutlara çıkmıştır. Bununla birlikte tarım ürünlerine artan dış talep ve ihracatın genişlemesiyle marjinal topraklar üretime katılmış, işlenen toprak miktarı ve üretimde büyük miktarda artış kaydedilmiştir 5. 3 Coşkun Çakır. (2001). Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi, Küre Yayınları, İstanbul, s XIX. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nun önemli bir kesiminde gerçekleştirilen emlak, arazi, hayvanat ve temettu sayımları sonucunda Temettuât Defterleri adı verilen defter koleksiyonları oluşmuştur. Temettu kelimesi sözlüklerde genellikle kâr etme, fayda görme, kârlar, kazançlar şeklinde tanımlanan Arapça bir kelimedir. Aynı zamanda bu kelime, tüccar ve esnafın senelik kazançları üzerinden alınan vergi olarak da kullanılır. Temettu vergisinin temeli, bir çeşit belediye vergisi olan ihtisab resmidir. İhtisab resmi esnafın sattığı yiyecek, giyecek, altın ve gümüş vs. üzerinden muhtelif namlarla, değişik tarifelerle alınan vergilere denirdi. Bu verginin yerine herkesin arazi, emlâk ve hayvanatı ile esnaf ve tüccarın senelik kazançları göz önünde bulundurularak bir kıymet belirlenmiştir. Buna da temettu vergisi denmiştir. 5 Said Öztürk.(1996). Tanzimat Döneminde Bir Anadolu Şehri Bilecik, Kitabevi Yayınları, İstanbul, s.19 2

17 Çağın tarımsal yapısının bir diğer özelliği ise küçük üretici kesimin hakim özelliği taşıması idi. Mahalli eşraf ve ayanların vb. güçlerin taşrada artan etkinlikleri ile kısmen bu yapı değişime uğramış ise de küçük üretici yapı hakimiyetini korumaktaydı. Emek ihtiyacına lüzum göstermeyen ve genellikle 6 hektar civarında topraktan oluşan küçük işletmelerin Tanzimat döneminde de hakim işletme özelliğini koruduğu görülmektedir. 19. yüzyılda devlet hesabına bir takım imalathaneler kurulduğu görülmektedir. Ama bu imalathaneler Sanayi Devrimi nden önceki teknolojiyi kullanıyordu lar ve 1840 larda Osmanlı Yöneticileri Avrupa dan en son teknolojiyi kullanan makineler alarak devlet mülkiyetinde ve esas olarak, ordunun, donanmanın ve sarayın ihtiyaçlarını karşılamak üzere bir dizi fabrika kurdular. Çoğunluğu İstanbul ve çevresinde kurulan bu kapitalist işletmeler içinde en önemlileri Yedikule den Küçük Çekmeceye kadar uzanan bölgede kurulan yünlü, pamuklu, dokuma fabrikaları, feshane, tophane ve tersanelerle demir dökümhaneleriydi. Hereke deki dokuma fabrikasıyla İzmir deki kağıt fabrikası da aynı girişimin bir parçasıydı. Bu fabrikalar için Avrupa dan yüksek ücretli mühendisler, teknisyenler ve hatta işçiler getirtildi. Fakat ürettikleri mallar devletçe satın alındığı ve böylece ithal malların rekabetinden korundukları halde büyük bir bölümü işletilemedi; bunlar, kısa bir müddet sonunda üretimi durdurmak zorunda kaldılar lere gelindiğinde bu sanayiden fazla bir şey kalmamıştı 6. Bütün bu yeniliklere ve gelişmelere dair uğraşların sonunda, araştırılan dönem ve bölge itibariyle de yola çıkarak, Osmanlı Devleti sahip olduğu geniş topraklarda, iyi ve yeterli bir tarım yapılmadığından kıyasla, tarımda ve diğer alanlarda çağının gerisinde kaldığı görülmektedir. Osmanlı ekonomisinin ve imparatorluk genelindeki tarımsal faaliyetlerinin anlaşılabilmesi için, bölgeler arası farklılıklar ve kazandığı içeriğin, mikro düzeyde ayrıntılı olarak belirlenmesi bu muazzam coğrafyanın ekonomisini ve tarımsal faaliyetlerini ortaya koymakla mümkün olacaktır. Devletin temel örgütlenme birimi olan kazanın, ekonomik ve sosyal özelliklerinin ortaya konması, devletin önemli bir kesiminin iktisadi ve sosyal yapısı hakkında yararlı bilgiler edinilmesine imkan sağlayacaktır. 6 Şevket Pamuk. (2005). Osmanlı- Türkiye İktisadî Tarihi , İletişim Yayınları, İstanbul, s

18 Bu noktadan yola çıkarak Tanzimat Döneminde vasat bir Anadolu kazası olan Boğazlıyan ile ilgili sosyo ekonomik eksenli yapılan bu çalışma ile mahalli planda ziraî yapının taşıdığı özellikler önemli ölçüde belirlenmiş olacaktır. Bu çalışma, devletin İç Anadolu bölgesinde bulunan Sivas Eyaletine bağlı Bozok Kaymakamlığına dâhil Boğazlıyan Kazası ve köylerinin 19. yüzyıl ortalarındaki ekonomik ve sosyal yapı özellikleri hakkında niceliksel veriler ortaya koymak ve bu verilerin sınırları içerisinde kalarak bazı sosyo ekonomik değerlendirmeler yapmak amacını gütmektedir. Çalışmanın arşiv kaynağını Emlâk ve Ârazî ve Hayvanât ve Temettu ât Defterleri adı verilen, sayıları yirmi bine yaklaşan, 9 katalog halinde Osmanlı Arşivinde araştırmaya açılan, sayısı olan Maliyeden Müdevver ve Kepeci Tasnifi nde yer alan defter serileridir 7. 7 Mübahat S. Kütükoğlu. (1995). Osmanlı Sosyal ve İktisadî Kaynaklarından Temettu Defterleri, Belleten, Cilt LIX, No: 225, T.T.K Basımevi, Ankara, s

19 BİRİNCİ BÖLÜM BOĞAZLIYAN KAZASI NIN COĞRAFİ YAPISI ve TARİHİ GELİŞİMİ 1.1. Boğazlıyan Kazası nın Coğrafi Yapısı İç Anadolu Bölgesi nde, Yozgat İline bağlı bir ilçe olan Boğazlıyan, kuzeyinde Sarıkaya ve Yozgat Merkez; kuzeybatısında Şefaatli ve Merkez ilçe; batısında Yenifakılı, güneybatısında Nevşehir, güneyinde de Kayseri ve Felâhiye ile çevrilidir. Yozgat ın güneyinde yer alan Boğazlıyan, İç Anadolu Platosu üzerindedir. İlçe, Keklicek Dağı ile Yatır Dağı arasındaki vadide kurulmuştur. İlçe topraklarını kuzeyinde Akdağ-Karababa Dağlarının uzantıları olan Yazır Dağı (1.683m.), güneydoğusunu Keklicek Dağı(1.369m.) ve Akdağların uzantısı olan, Çal Dağı (1.750m.) bölgeyi engebeli hale getirir. Huriye Tepesi, Eğritepe, Sırçalıtepe, Danakıran Tepesi, Kayseri sınırındaki Kurşunlu ve Nohutlu tepeleri ilçenin diğer yükseltileridir 8. Boğazlıyan ın kuzeybatısında çevredeki tepelerden inen dere ve çayların getirdiği alüvyonlardan oluşan Boğazlıyan Ovası bulunmaktadır. Bunun yanı sıra ilçenin vadi tabanların da irili ufaklı küçük düzlükler de bulunmaktadır. İlçe topraklarını Delice Irmağının kollarından olan Boğazlıyan Çayı sulamaktadır. Ayrıca yine Delice Irmağının kollarından Karasu ve küçük dereler ilçe topraklarını sulamaktadır. İlçe sınırları içerisinde sulama amaçlı Uzunlu ve Fehimli Baraj gölleri bulunmaktadır. Güren, Ömerli ve Yenipazar göletleri de tarım amaçlı yapılmıştır. Yüzölçümü km 2 olan ilçenin, il merkezine uzaklığı 92 kilometredir Boğazlıyan Kazası nın Tarihi Yapısı İsminin Menşeine Dair İnsanlar, yaşadıkları çevreye coğrafi özellikleri ve kendi kültürlerine göre yer adları vermişlerdir. Bu coğrafyaya zamanla başka insanların gelmiş olması halinde bazı yer 8 Yozgat İl Yıllığı, Yozgat Valiliği 1991 s Yurt Ansiklopedisi, Yozgat, s.7677

20 adları unutulmuş; bazıları (özellikle iskân yerlerinin adları) ise değişime uğrasa da devamlılık göstermiştir 10. Boğazlıyan kazası isminin hakkında ortaya konan değerlendirmeler ise; halk arasındaki söylentilere göre Boğazlıyan ın yerinin kurulduğu dönemde bir bataklık halinde sazlıklarla kaplı olduğu, bu nedenle buraya girmek isteyenlerin birçoklarının boğulduğu o sebeple bölgeye Boğazlıyan dendiği, sonradan ilçenin adının da bu isimden dolayı Boğazlıyan olarak kaldığı sanılmaktadır. Sayın Prof. Dr. Mustafa Akdağ a göre; Boğazlıyan Türkçe bir kelimedir. Kelime anlamı boğazına sarılan, kucaklayan, birbirine kavuşan anlamına gelir. Bu kavuşma iki yönlü değerlendirilmekte; birincisi üç akarsuyun bu topraklar üzerinde birleşmesi, kucaklaşması yani Kozan Özü, Karacaali Özü ve Karakoç Özünün Bahariye Cavlak köyünün önünde bir boğazda birleşmesidir. İkincisi kervanlarla ticaret yapan tacirlerin bu topraklar üzerinde birleşip buluşmaları bu ismin doğmasına sebep olmuştur Osmanlı Hâkimiyeti ne Kadar Boğazlıyan İlçesi nin kurulmuş olduğu bu bölge bir takım ünlü uygarlıklara sahne olmuştur. Anadolu nun birçok uygarlığa ev sahipliği yaptığı kesindir. Boğazlıyan ise Anadolu nun kavşak noktalarından biridir. Bu bölgede, Kızılırmak çayı içerisinde kurulan ilk önemli uygarlığın Hitit devleti olduğu bilinmektedir. Boğazlıyan, Yoğunhisar, Çalapverdi, Yazıkışla ve Devecipınar da ki kalıntılar bunların birer belgesidir. Sırasıyla Frig, Lidya, Pers ve Kapadokya devletleri sınırları içinde kalan Boğazlıyan, M.Ö I.yy da Roma egemenliğine girdi. MS. 395 yılında Roma İmparatorluğu ikiye ayrılınca Anadolu Doğu Roma İmparatorluğu nun (Bizans) payına düştü. Orta çağda Anadolu çeşitli işgallere sahne olmuşsa da sonuç olarak yine de Bizanslıların elinde kaldı yılında Büyük Selçuklu Sultanı Alpaslan, Malazgirt Savaşı nı kazanarak Anadolu kapılarını, Türklere açtı. Danişment Gazi; Sivas, Amasya, Tokat, Kayseri, Malatya ve Çorum u ele geçirdi. Bu topraklar üzerinde Büyük Selçuklu Devleti ne bağlı 10 Tuncer Baykara. (1988). Anadolu nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I Anadolu nun İdari Taksimatı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, s.1 6

21 Danişment ler Beyliği ni kurdu. Böylece, Boğazlıyan ın toprakları da bu beyliğe ait oldu yılında Süleyman Şah Anadolu Selçuklu Devleti ni kurdu. Anadolu Selçuklu Devleti; Giyasettin Keyhüsrev, I. İzzettin Keykavus, özellikle l. Alaaddin Keykubat zamanlarında eriştiği parlak devirlerinden sonra, iç sarsıntılar ve dış saldırılarla zayıfladı. Nihayet 1243 yılında Kösedağ Savaşı ile Moğollar a yenildi. Bu felaketten bir türlü kendini kurtaramayan Selçuklular 1318 tarihinde yıkıldı. Kösedağ bozgunu ve Moğol istilasının bu kötü sonuçlarına, rağmen Anadolu nun Türkleşmesinde önemli derecede rol oynadığı görülmüştür. Moğolların önünden kaçan göçebe Oğuzlar(Türkmenler) dalgalar halinde Anadolu ya gelmişlerdir. Bu istila ile Anadolu Selçuklu Devleti çökerken, yeni gelen büyük Oğuz kitleleri Anadolu nun fethini ve Türkleşmesini tamamlamıştır. Nasıl Malazgirt Zaferinden sonra Anadolu ya yoğun bir Türk akımı olmuşsa, Moğol istilası sırasında da Anadolu ya adeta bir insan seli gelmiştir 12. Oğuzların 12 boyunun umumi adı, Boz-ok tur. 24 boydan meydana gelen Oğuz eli nin, diğer 12 boyuda Üç-ok adını taşımaktadır. Bozoklar, Oğuzların içtimaî ve askeri teşkilatında Sağ kol u ve Üçoklar ise, Sol kol u meydana getirmekte idiler. Her iki kolu meydana getirenlerin hepsi Anadolu ya gelmiş ve bu bölgede yurt tutmuştur. Anadolu ya geldikten sonra Türkiye nin hemen her bölgesine yayılan Bozok ve Üçok kollarına mensup oymaklar yan yana yurt tutmuşlardır. Ancak Bozoklar, daha ziyade Yozgat ve çevresine yayılmışlardır. Böylece, Bozok adı bir süre Yozgat ve ona komşu bazı yörelerdeki oymaklar tarafından, taşındıktan sonra bölgenin adı olmuş ve bu, Cumhuriyet dönemine kadar gelmiştir Osman Turan. (1996). Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, ss Taha Niyazi Karaca. (2000). Osmanlı Devleti nde Toprak Düzeni ve Bozok Sancağı, Osmanlı Devleti ve Bozok Sancağı, Türk Ocakları Yozgat Şubesi Yayınları, İstanbul, ss Faruk Sümer. (1974). Bozok Tarihine Dair Araştırmalar. Cumhuriyetin 50. Yılını Anma Kitabı, Ankara Üniversitesi D.T.C.F. Yayını, Ankara, s

22 Osmanlı Dönemi 1344 yılında, bir Uygur Türkü olan Eretna, Kayseri merkezli bir devlet kurdu. Eretna Beyi Ali Bey in de 1380 yılında ölmesi üzerine, bölgenin hâkimiyetini eline geçiren, Kadı Burhanettin Ahmet, kendi adıyla anılan devletini kurmuştur. Kadı Burhanettin in 1389 yılında ölmesi üzerine, yerine geçen küçük yaştaki oğlunun devrinde baş gösteren Timur tehlikesi karşısında Sivas halkının da desteği ile bölge ilk defa ve geçici bir süre ile Yıldırım Bayezid zamanında Osmanlı topraklarına katılmıştır. 1402(1393) Ankara Savaşı ndan sonra Yıldırım Beyazıt ın yenilmesi ile Bölge Timur un eline geçti. Moğol istilası sırasında Anadolu nun çeşitli yerlerini, özellikle İç Anadolu ya yerleşen Kara Tatarların (Moğol) büyük bir bölümü, Ankara Savaşından sonra Timur tarafından Türkistan a götürüldü. Timur un 1404 yılında Kara Tatarları Anadolu dan göç ettirmesi üzerine Yozgat ve komşu yöreler, eskiden beri Sivas ın güneyinde ve Kayseri nin doğusunda (özellikle Uzun Yayla) yaylayan Dulkadirli Türkmenleri tarafından işgal ve iskân edildi. Türkmenler, Oğuz elinin Bozok koluna mensup olduklarından Yozgat ve komşu yörelerinde (Boğazlıyan dahil) yurt tuttuktan sonra da Bozok adını taşımaya devam ettiler 14. XV. ve XVII. yüzyıllarda Bozok adı bölgeyi değil, orda yaşayan halkı ifade ediyordu. Ancak daha sonra BOZOK bölge adı anlamını taşımaya başladı. Bu Cumhuriyet devrine kadar devam etti 15. Yozgat ve komşu yörelerde yaşayan halkın çoğunluğunun ataları olan ve XVI. yüzyılda bölgeye hakim olup daha sonra yerleşen Bozoklu Türkmen oymakları şunlardır: Kızılkocalu, Süleymanlı, Salmanlı, Ağçalu, Çiçeklu, Zâkirlü, Mes udlu, Ağça Koyunlu, Kavurgalu, Demircili, Ali Beyli, Sekili, Tecirli, Şam Bayadı, Deli Alili, Karamanlu-yı Dinik 16 ve diğerleridir. Adı geçen oymaklardan biri ikisi müstesna, hepsinin adlarını boy beylerinden aldıkları görülmektedir. Bu oymaklardan Çiçeklu Oymağı, Boğazlıyan ve çevresine yerleşmiştir. 14 Orhan Sakin. (2006). 16.Yüzyılda Anadolu da Türkmenler ve Yörükler, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul, s Yunus Koç. (2000). Dülkadirli den Osmanlı ya Bozok, Osmanlı Devleti ve Bozok Sancağı, Türk Ocakları Yozgat Şubesi Yayınları, İstanbul, s Sakin, a.g.e., s. 65 8

23 Çiçeklu Oymağı adını Çiçek adlı boy beyinden almıştır. Karamanoğlu İbrahim Bey zamanında (muhtemelen 1430) Kadirlilerin Karaman, iline yaptıkları akında Çiçekoğlu da bulunmuş ve Karamanlı lara esir düşmüştür. Çiçeklu ların 1527 yılında Dulkadirli ailesinden Zünün oğlunun ayaklanmasına katıldıkları görülüyor. Çiçeklu ların en büyük obaları Taf olup, ikincisi Yapalışlu (Yapalak) muhtelif ekinliklerde çiftçilik yapmaktadır. Sipahizade olan Çiçekoğulları birçok ekinliklere sahiptiler 17. Bozok, Dulkadirli Beyliği sona erinceye kadar (1522), Dulkadir beylerinin oğulları tarafından idare ediliyordu. Bunlar Çandır veya ona yakın Kozan Köyü nde oturmakta idiler yılında Rodos Seferi ne çıkıldığı esnada Dulkadirli Beyliği nin başında bulunan Şah Suvar oğlu Ali Bey, Kanuni nin buyruğu ile birlikte gizlice öldürttüler. Ali Beyin öldürülmesi Dulkadir Beyliği nin bir Osmanlı Eyaleti haline getirdi. Lakin bu, devlete pahalıya mal olan isyanların çıkmasına sebebiyet verdi. Osmanlı idari sistemine dahil edildikten sonra sancak statüsü kazanan Bozok un, önce kısa bir süre eskiden dahil olduğu Dulkadirli Beyliği nin yeni statüsü olarak Zülkadriye Vilayetine bağlı yönetildiği sonradan Sivas (Rum) vilayetine bağlandığı anlaşılmaktadır. Bozok un Sivas a bağlılığı uzun süre devam etmiş ve 16.yy da muhtelif tahrirler yapılmıştır. Bu tahrirlerden birisi 966/1558 tarihli tahrirdir. Bu tahrire göre Osmanlı idari yapısı içerisinde Bozok sancağı, Bozok ve Akdağ olmak üzere iki kazaya ayrılıyordu. Bozok kazası; Baltı Karadere, Konak-ı Zîr, Sorgun, Delüceözi ve Selmanlı nahiyelerinden oluşuyordu. Akdağ kazası ise; Boğazlıyan, Konak-ı Bala, Aliki, Akdağ, Emlak, Gedik ve Çubuk nahiyeleri olmak üzere toplam 13 nahiyeden oluşmaktaydı. 1052/ 1642 tarihli bir tahrirde Bozok livasının kazaları; Sorgun, Akdağ, Boğazlıyan, Gedikçubuk, Kızılkocalar, Nefs-i Bozok, Sağir, Emlak, Şehnazlıy-ı Kebir, Budaközü olmak üzere 9 tanedir. 1053/1643 tarihli bir tahrirde de aynı sayıyı korumuştur 18. XVII. yüzyılın sonlarında Türkmen boylarından Çapanoğulları, Çorum, Ankara, Sivas, Amasya, Tokat gibi Bozok ta da büyük güç kazanmıştır 19. Çapanoğullarından Ahmet 17 Sümer. a.g.e., ss Akgündüz- Öztürk. (2000). Yozgat Temettuat Defterleri, Yimpaş Holding Yayınları, C.I, İstanbul, s Musa Çadırcı. (1991). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, TTK Basımevi, Ankara, s.12 9

24 Ağa, Mütesellimliğe getirilmiştir. Bu görevde başarı göstermiş, Kapıcıbaşı payesi ile ödüllendirildikten sonra Yozgat ve yöresinde imar işlerine girişmiştir. Ayrıca 1755 te İstanbul da baş gösteren et sıkıntısını gidermiştir. Buna karşılık da Bozok sancağı Çapanoğlu Ahmet Ağa ya verilmiştir. Bunun sonucu olarak Çapanoğulları yörede kuvvetli bir konuma gelmiş, halka yaptığı baskılardan ötürü saraya sık sık şikâyet mektupları yazılmıştır. Bunun üzerine Osmanlı Develeti Ahmet Ağa ya yapmış olduğu zulümlere son vermemesi durumunda, malikânesinin elinden alınacağını bildirmiştir. Ahmet Ağa buna rağmen Maraş Valiliği ne de göz dikmiş ve 1765 te idam edilmiştir. Bundan sonra Çapanoğulları, Yozgat yöresinde etkinliklerini yitirmişlerdir de Mütesellim olan Mustafa Bey saray ile iyi geçinmiş, devlete asker ve malzeme yardımında bulunmuş ve Çapanoğulları 1772 den sonra Yozgat ve yöresinde yeniden söz sahibi olmuşlardır. Çapanoğulları Mustafa Bey den sonra kardeşi Süleyman Bey zamanında da saray tarafından desteklenmiş ve kendisine mukataa olarak Bozok verilmiş, ayrıca Çapanoğulları Amasya, Şarki Karahisar, Sivas, Kayseri, Maraş, Antep, Halep, Rakka, Adana, Tarsus, Konya Ereğlisi, Niğde, Nevşehir, Kırşehir ve Ankara da da büyük bir nüfuza sahip olmuşlardır. Çapanoğullarının bu konumu XX. yüzyılın başlarına kadar sürmüştür yılında, Çankırı ve Ankara sancaklarından oluşan Ankara Eyaletine, Bozok, Kastamonu ve Kayseri sancakları da bağlanmıştır yy da Yozgat kasabası Yozgat sancağının merkeziydi tarihli tahrirde Bozok, Kayseri, Bozok, Ankara ve Çankırı sancaklarını da içine alan bir eyalet olarak kaydedilmiştir tarihli salnamede Bozok yeniden Ankara vilayetine bağlanmış ve bağımsız il olana kadar konumu değişmemiştir 23. Bozok sancağı, Boğazlıyan, Akdağ, Çorum ve Sungurlu olmak üzere dört kazadan oluşmaktadır tarihli salnamede Bozok sancağına, Bozok, Boğazlıyan, Sorgun, Hüsyinabad, Karamağara, Sungurlu, Maden, Mucur kaza ve nahiyeleri bağlı idi. Bu durum 1312 tarihli salnamede değişikliğe uğramamıştır. Cumhuriyet devrinde bir vilayet haline getirilen Yozgat ın, merkez, Akdağmadeni, Boğazlıyan, Çayıralan, Çekerek (Hacıköy), Sarı Kaya (Hamam), Sorgun, Şefaatli, 20 Yozgat İl Yıllığı Yozgat Valiliği ss Çadırcı, a.g.e., s Baykara, a.g.e., s Taha Niyazi Karaca. (2005). Ermeni Sorununun Gelişim Sürecinde Yozgat ta Türk Ermeni İlişkileri, TTK Yayınları, Ankara, s

25 Yerköy isimli kazalara ayrıldığı bilinmektedir. Bozok adı, TBMM I. Dönem milletvekili Hüseyin Surri İçöz ün 4 Kasım tarihli teklifi üzerine kaldırılmış ve 1923 yılından itibaren ilin adı Yozgat olmuştur tarihli deftere göre Bozok sancağına bağlı Boğazlıyan nahiyesinde 199 köy ve ekinlik vardı. Bu köy ve ekinliklerde çiftçilik yapan halkın çoğu Çiçeklu oymağına mensuptu. Bu nahiyedeki başlıca köyler ve ekinliklerden bazıları şunlardır: Karadeğin, Orta Kışla (diğer adı: Ali Caferlü) Baba Yağmur, Aşağı Kışla (diğer adı: Yaylacık), Cecelü, Ak Viran, Demürcü Viranı, Ağrık Oğlu Kışlası (diğer adı: Celletlü), Caferlu, Karakuyu, Hacı Bey, Kuyu Deresi (diğer adı: Kürekçi), Çatal Viran, Tarulu, Orta Viran (Alişar Dede), Kazıklu(?), Bayır Kışla, Pöhrenklü, Sarı Kışlası, Sarınc, Yumru Kilit, Göynük Viranı, Göncülü, Gökçelü, Taylu ve Müderrislü (diğer adı Çalapverdi), Ekizce, İsmail Haculu, Karakoç, Uzun İn, Mescidlü, Çatal Viran, Korucu (diğer adı: İncelücü), Sırçalu (Sırçalıtekke), İki Yüzlü, İli Su, Ali Kışlası (diğer adı: Ağça Kışlası), Boyalu Viran, Kırklu(?), Kaya Başı, Öküz İni, Ağa Oğlu Pınarı, Çatal Kışlası, Çolak, Kurtlu Dere, Sırçalu, Viran Şehir, Pınarbaşı, Oğulcuk, Aynal (diğer adı: Boğaz Bendi; Alaûddevle Bey in burada bir mescidi vardır.), Söylemezlü (diğer adı: Tayfur Viranı), Neccarlu, Yoğun İsalu (Yoğunhisar) Kaya Değirmeni (diğer adı: Yol Arası), Kızılca Kışla, Kavak Deresi, Paşa Haculu (diğer adı: Tekincik Özü), Güzelce Köprü (diğer adı: Uzunlu), Böğrü Delik, Tuğcu (diğer adı: Çakmaklu), İğdecik, Sungur Köprüsü, Dere Kuyusu, Urum Kışla (diğer adı: Ali Hızırlu) 25. XVII. yüzyılın ortalarında Boğazlıyan, Bozok Sancağının kazası haline gelmiştir. XIX. yüzyılın ortalarında Bozok Kayseri, Ankara, Çankırı sancaklarını içine alan büyük bir eyaletin adı olmuştur. Bozok eyaletinin Bozok Sancağı ise şu nahiyelere ayrılmıştır. Yozgat, Kocalar, Akdağ ve Madenciler-Boğazlıyan, Çorum, Sorgun, Salmanlı vd. Boğazlıyan son asırlarda gelişmiş bir yerleşim merkezidir. Burada bir bey ailesi yaşamaktadır. Aile mensuplarının hatıralarına göre ailenin en eski ceddi Deli Mehmet Bey olup Sivas tan (veya o bölgeden ) gelmiştir. Yine bu hatıralara göre Kasabanın kurulması Mehmet Bey ile başlar. (Boğazlıyanlı oğulları) Mehmet Bey Bağdat a tayin 24 Sümer, a.g.e., s. 331 ve Akgündüz ve Öztürk, a.g.e, s Sümer, a.g.e., s

26 edilmiştir. Onun oğulları Ahmed ve Osman Beyler babalarının yurduna dönerek yörenin idaresini ellerine almışlar, oğul ve torunları da yörenin ayanları olarak tanınmışlardır 26. Boğazlıyan Osmanlı imparatorluğu döneminde daha büyük yerleşim merkezi olmaya doğru adım atmıştır. Boğazlıyan ın kaderi Yavuz Sultan Selim in Çaldıran Savaşı için doğuya giderken ordularından bir kısmı Boğazlıyan toprakları üzerinden geçmişlerdir. Yavuz un orduları geçtikleri ırmak ve dereler üzerinde köprüler yapıyorlardı. İşte bu geçiş Tek Göz (Kayseri Köprüsü) Paşaköy köprüleri ve Erkilet Bağları üzerinde yaptırılan Toprakhan Boğazlıyan ın önemini artırdı. Tek Göz ve Paşaköyü Köprüleri nin yapılması ticaret yolunun güneye kaymasına ve Boğazlıyan üzerinden geçmesine sebep olmuştur. Bağdat ticaret yolu Kayseri- Erkilet Yazıçepni Karakoç- Boğazlıyan Yenipazar(Keller)- Yozgat üzerine kaymıştır. Ticaret kervanlarının güvenliğini sağlamak için Boğazlıyan a Jandarma Karakolu kurulmuştur. 1318/1902 senesine ait salnameye göre, Boğazlıyan kazasında, hane, 116 cami, mescit ve medrese, 66 mektep, 1 hükümet konağı, 1 hapishane, 2 kahve, 2 han, 5 fırın, 800 dükkan, 5 kilise, gayr-i Müslimlere ait 2 mektep, 250 çeşme, biri kârgîr (taştan veya tuğladan yapılmış bina), on dördü ahşap olmak üzere 15 köprü bulunmaktadır Sümer, a.g.e., s Orhan Sakin. (2000). Yozgat Sancağı Hakkında Osmanlı Vilayet (Ankara) Salnameleri Üzerinde Bir İnceleme, Osmanlı Devleti ve Bozok Sancağı, Türk Ocakları Yozgat Şubesi Yayınları, İstanbul, ss

27 İKİNCİ BÖLÜM VERGİLER 2.1. Vergi Sisteminin Alt Yapısını Oluşturan Tahrirler Tarih boyunca bütün devletler varlıklarını sürdürebilmek için gereksinim duydukları harcamaları karşılamak üzere gelir kaynaklarına ihtiyaç duymuşlardır. Bu kaynakların en önemlisi de vergi gelirleridir. Vergi tahakkuk ettirmek ve vergileri toplamak düzenli bir teşkilatlanmayı gerektirmektedir. Çünkü adil, verimli ve basit bir vergi düzeni tesis etmek devletin halkı ile ilişkilerini belirleyen önemli bir göstergedir. Osmanlı Devleti zamanında, şartlar gereği, vergilerin merkezi bir hazinede toplanıp tekrar askeri, idari memurlara ve diğer devlet harcamalarına dağıtılması zordu. Bundan dolayı Osmanlı Devleti nde vergilerin toplandığı yerde harcanması esasına dayalı tımar sistemi belirlenmiştir 28 Tımar sistemini yürürlükte olduğu bölgelerde devlet, örneğin bu toprakların fethedilmesinden sonra vergi geliri sağlayabilecek tüm mal ve insan kaynaklarının sayımını yaparak bunları tahrir defterlerine kaydederdi. Yalnızca tarımsal topraklar değil, kentlerdeki imalathaneler, Pazar yerleri, limanlar, değirmenler ve gümrük kapıları da bu defterlere kaydedilirdi. Daha sonra bu kaynaklar da sağlayacakları yıllık gelirlerinin miktarına göre dirlik adı verilen irili ufaklı birimlere ayrılırlardı. En çok gelir sağlayan dirliklere has, orta gelirlere zeamet ve sayıca oldukça çok olan küçük dirliklere, tımar adı verilirdi. Has ve zeametlerin gelirleri padişahın kendisine veya maaşlarına karşılık olmak üzere yüksek devlet memurlarına ayrılırdı. Tımarlar ise bir berat ile beraber sipahilere dağıtılırdı 29. Devletin kuruluşundan itibaren IV. Murat devrine (17. yüzyıla) kadar tahrir çalışmalarının düzenli olarak yapıldığı görülmektedir. Hemen hemen her padişah 28 Tımar Sistemi için; Bkz: Ömer Lütfi Barkan. (1979). Tımar, İ.A., M.E.B. Yayınevi, C.XII/1, İstanbul, ss Pamuk, a.g.e., s. 42

28 zamanında ve yeni fethedilen yerlerin idari, askeri ve mali (vergi) düzenini belirlemek için yapılan tahrir çalışmalarına göre, dirlik (tımar) dağılımı yapılırdı. Sancak birimi esas alınarak düzenlenmiş olan tapu tahrirleri üzerinde yapılan çalışmalar Osmanlı Devleti nin idari, askeri ve iktisadi durumuna ışık tutan kıymetli bilgiler vermektedir. Tapu Tahrir olarak da geçen bu yazım işlemleri ile ülkenin arazi durumu, gelir kaynakları, üretimler, başlıca ürünler, yıllık ortalamalar, kazanç durumları, vergi çeşitleri, vergilendirme sistemi, vergiden muaflar, vakıflar, mülkler, demografik bilgiler ve uygulanan kanunlar hakkında bilgi elde edilmektedir. 17. yüzyıla kadar titizlikle yapılan, tahrir işlemleri giderek yozlaşmış; önceden yapılan tahrirlere der-kenar ve ek belgelerle geçiştirilmiştir. 17. yüzyılda avârız ve cizye tahrirleri yaygınlaşmıştır Tanzimat Dönemi Vergi Düzenlemeleri Tanzimat yüzyıllardır varlığını sürdüren Osmanlı vergi sisteminin köklü değişimlere uğramasına neden oldu. Tanzimat Fermanı nda ülkede vergi toplama işlerinde uygulanan, İltizam usulü oldukça kötülenmiş ve kaldırıldığı ilan edilmiştir. İltizam; aşar, ağnam resmi, gümrük ve ihtisâb resmi gibi her türlü devlet gelirlerinin, bedelleri devlete taksitler şeklinde ödenmek kaydıyla ve kefil gösterilerek mültezim adı verilen kişiler tarafından toplanması ve idare edilmesi sisteminin adıdır. Bu sistemin esası kamu gelirlerinin özel kişilere toplattırılmasıdır. Mültezimlerin taksitlerini zamanında ödeyememeye başlaması sonucunda devlet kefil zorunluluğu getirdi. Bu kefiller güvenilir sarraftan olmak zorunda idi. Bu sarraflar kuyruklu adı verilen senetler kullandıklarından dolayı, bir süre sonra bunların adları Kuyruklu Sarraflar olarak anılmaya başlandı. Zamanla devlet ödeme zamanı geldiğinde mültezimleri değil, kefilleri muhatap almaya başladı. Mültezimlerin tutum ve davranışları giderek halk üzerinde zulüm noktasına varmıştır. Bu sonuç iltizam usulünün kaldırılmasına yol açmıştır 30. İltizam usulü 1840 yılı Nisan ayında kaldırılınca mültezimlerin görevlerini yerine getirmek amacıyla birer devlet memuru olan muhassıllar tayin edildi. Muhassıllar basit birer vergi memuru değildi. Bunlar Tanzimat ı mali açıdan uygulamakla yükümlü yani çok önemli görevler üstlenmiş olan maliye memurları idi. Muhassıllar tayin edildikleri görev yerlerine 30 Çakır, a.g.e., s

29 gidecek ve önce o bölgedeki vergi olanaklarını araştırıp, mevcut vergi miktarlarını yeniden belirleyeceklerdi. Ayni olarak tahsil olunan vergi yükümlülüklerini nakde çevirmek de bu muhassılların görevleriydi. Özetle Tanzimat ın başarısı ile muhassılların görevlerini başarı ile yapabilmeleri arasında büyük bir ilişki vardı 31. Muhassılların gittikleri yerlerdeki ilk görevleri olan Tanzimat ı tanıttıktan sonra ki en önemli görevleri nüfus ve emlak tahrirleriydi. Tanzimat ile birlikte herkesin ödeme gücü tespit edilerek, çeşitli isimlerle anılan örfi vergilerin yerine tek bir vergi tahsiline başlanacaktı. Bu verginin başlatılması için Tanzimat ın uygulandığı bölgelerde 32, tahrir çalışmaları yapmak gerekliydi. Herkesin istisnasız isim ve şöhreti, ne kadar emlak, arazi ve hayvanı olduğu, tüccar ve esnafın bir senede tahminen ne kadar ticaret ve geliri olacağını inceleterek tahrir ettirmeleri görevi muhassıllara verildi yılı başlarından itibaren muhassıllar yanlarına verilen kâtiplerle birlikte mal ve emlâk sayımına başlamışlardır. Tanzimat ın uygulandığı yerlerde yapılan bu sayımlar sonucu Emlâk ve Arazi ve Hayvanat ve Temettuât Defterleri adıyla bilinen defterler teşekkül etmiştir 33. Ancak tahsil işleri nedeni ile tahrire zaman ayıramama durumunda, mahalli meclisin halktan ileri gelen birini kazaların her birinde tahrir için seçeceğini anılan talimatı hükme bağlamıştır. Muhassıllar tahsil ve tahrir işleriyle ilgili olarak bazı defterler düzenlerlerdi. Bu defterler önce mahalli meclis tarafından denetlenirdi. Belli usuller içerisinde İstanbul a da gönderilen bu defterler merkezde de ilgili birimlerde denetime tabi tutulurdu 34. Bu önemli görevleri üstlenen muhassılların başarısı Tanzimat ın başarısı anlamına geliyordu. Yaklaşık iki yıl süren muhassıllık uygulaması bekleneni karşılamadı yılında muhassıllar emlak sayımlarına başlamışlardı. Defterler meclise geldikçe ilgili şahıslar 31 Cezar, a.g.e., ss Tanzimat Fermanı ile ortaya konan amaçlara bir anda erişilmesine olanak yoktu. Dolayısıyla Tanzimat a ilişkin mali kararların uygulanabilmesi için, ülkedeki bazı bölgeler pilot bölge olarak saptandı ve Tanzimat ın gerekleri ilk önce bu bölgelerde yerine getirilmeye başlandı. Bu bölgelere Tanzimat-ı Hayriyye icrâ olunan mahaller deniyordu. Diğer bölgeler ise Müstesna mahaller diye anılıyordu. Yıllar ilerledikçe, Müstesna mahaller in alanı tedricen daraltılacak ve Tanzimat sonunda tüm ülkeye teşmil olunacaktı. Bkz. ( Cezar. a.g.e., s. 282) 33 Muhassılların uymakla yükümlü olduğu 25 Adet 1840 tarihli Talimat-ı Seniyye nin Temettuât tahriri ile ilgili kısmı için Bkz. (A. Akgündüz Öztürk, a.g.e., c. 1, ss ) 34 Abdüllatif Şener. (1990). Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İşaret Yayınları, İstanbul, ss