OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE VE SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR. Milletlerarası Tartışmalı İlıni Toplantı Mayıs 2014:

Transkript

1 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE VE SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR Milletlerarası Tartışmalı İlıni Toplantı Mayıs 2014: Toplantı Yeri: ~ Trakya Üniversitesi Balkan Kongre Merkezi,. Edirne İstanbul2014

2 ARNA vutça SÖZLÜKLERiNDEKi İSLAM TERMİNOLOJİSİNİN ÖZELLİKLERİ: SO~UNLAR ve İHTiYAÇLAR Lindita XHANARI (LATIFI) M. A. J onida İLHAN.. Giriş İslami term.inolojinin Arnavutça'da bulunması Balkan ülkelerinin İslam'a kavuşma sürecine tekabül eden yaklaşık 500 yıl öncesinde başlamıştır. Osmanlılardan aktarılan İslam kültürü ve ona ait gelenekler bugünün Arnavutluk, Kosova, Makedonya ve Karadağ ülkelerinde yaşayan Arnavutların birçoğu tarafından kabul edilmiş ve onlara yeni bir yaşam tarzı getirmiştir. Yaklaşık beş yüzyıl boyunca devam eden Türk-Oryantalist alıntıları süreci tarih, kültürel, etnografik, edebi ve dil hususlarını içeren rengarenk bir tablo olarak sunulmuştur. Burada sadece sözcük alıntılardan ve girdikleri dilde taşıdıkları anlamlardan bahsetmiyoruz. İlk başlarda, tarihi nedenlerden dolayı tanışık olmadığı anlam ve hususlar taşıyan sözcükler Arnavutçaya girmiştir. Bu durum her dilde mevcuttur. Sonrasında, bu sözcükler idari ve sosyal alanda kullanılmaya başlanmış ve herkes tarafından kabul edilip benimsenmiştir. Kabul edildikten ve kullanılmaya başlandıktan sonra Türkçe-Oryantal alıntılar Arnavutçada işlenıneye başlairuştır. Bu, uzun yıllar devam eden bir reaksiyondur. Beş asırdan beri Arnavut dilinin doğal bir içerik haline dönüşen İslam dini terminolojisi alıntıları bu sürece eşlik etmiştir. noç. Dr., Tiran Üniversitesi Tarih-Filoloji Fakültesi, Linguistik Departmanı, Arnavutluk, lindalatifi@yahoo.com M. A, Yunus Emre Enstitüsü, Tiran Yunus Emre Türk Kültür Merkezi, Arnavutluk, jonida.ilhan@gmail.com

3 470 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR Arnavutça sözlüğünün içinde kendisini iyi hisseden bu terminolojinin Arnavut dilinin gramer ve sözlük özelliklerine uyum sağlaması açısından önemli özellikleri mevcuttur. "Arnavut dilindeki ~slam sözlüğünün yeri çok geniştir; en eski oryantalist alıntılarından biridir; en kalıa olanlardan biridir, çünkü dinin kendi doğası öyledir." 1 Arnavutlar da en başta onun kullanırnıyla haşır neşir oldular ama tarihi durumları nedeniyle bu terminolojinin kullanımında da kendi iniş-çıkışları olmuştur. "Terminolojinin bütün bilgi alanlarının en komplike alanı olması herkes tarafından bilinmektedir. Ancak, dini terminolojisi başka zorluklar da içeriyor. Arnavut toplumunda da olduğu gibi herhangi bir toplumda farklı inançların bulunması durumlarında bu zorluklar çoğalıyor. Bunun sebebi hem farklı inançların dini bilimlerinin dili farklı etkilernesi hem de çeşitli inançların geleneklerinin aynı olmamasıdır. İslam dini terimleri Arnavutçaya Türkçeden girdiği gibi birçokterimilgili dile başka dilden çevirilerek girmiştir." 2 Bu hususu daha derin bir şekilde inceleyebilmek için Arnavutlar ve İslam terminolojisinin kullanımında karşılaşılan üç temel sorunu göz önünde bulundurmalıyız: Arnavutluk'un birkaç Balkan ülkesine parçalanması. Arnavutlar' da birden fazla inancın olması ve dolayısıyla birkaç dinin terminolojisinin bulunması. 45 yıllık bir süre boyunca İslam'ın inkar edilmesi ve ateizme dönüştürülmesi. "İslam sözlüğü (Arapça ve Farsça) Arnavut diline Türkçe aracılığıyla ve Arapçadan direk olarak girmiştir. Arnavut uleması tarafından Arapça literatürün 1 Mehdi Polisi, Leksiku islam pjese perberiise e leksikut te shqipes, Terminologjia islame; Akademia e Shkencave dhe e arteve e Kosoves, Prishtine, 2006, fq Isa Bajçinca, "Probleme te terminologjise fetare dhe te kultures se gjuhes", Terminologjia islame, Akademia e Shkencave dhe e arteve e Kosoves, Prishtine, 2006, fq. 117.

4 ARNA VUTÇA SÖZLÜKLERİNDEKİ İSLAM TERMİNOLO]İSİNİN ÖZELLİKLERİ 471 bilinmesi ve tercümelerinin yapılması dolayısıyla böyle bir durum meydana gel~ miştir." 3 Çalışmamızda, İslam terminolojisinin kullanımı hakkında kronolojik bir tablo oluşturmaya çalıştık. Dolayısıyla, Arnavut dilinin en önemli sözlük eserlerirıde bu termirıolojirıirı nasıl yansıtıldığını ineeledik Çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. Bu üç tarihi süreçte hem İslam terminolojisinin kullanımı hem de Arnavut dili sözlüklerinde İslam terminolojisinin belgelenmesi amaçlanmıştır. 1. İlk Arnavutça Yazılı Belgelerdeki ( yy) ve Arnavutçanın İlk Sözlüklerindeki İslam Terminolojisi ( yy) İlk başta Arnavutçanırı çok geç belgelendiğini söylemek durumundayız. Hatta Arnavutçanın ilk belgeleri Katolik dinine aittir. Bu belgelerin yazımından önce Arnavutlar'ın günlük dini inancına ve konuşmalarının bir parçasına dönüşen İslam terminolojisinin belgelenmemesinin nedederinden biri de budur. Frang Bardhi'nin Sözlüğü (1635). Bu sözlükteki türkiımaların sayısı az değildir ama Bardhi'nirı yazmış olduğu 73 türkizmadan sadece 1 tanesi İslam terrninolojisine aittir: kurban 4 Bogdani'nin Eseri(l685). Bu eserde daha çok, yani yaklaşık 94 Türkçe Oryantal kelime bulunmaktadır. Bogdani İslam dirıi terminolojisini çok kullanmıştır: hoxhe, dervish, imam, bajram, kurban 5 vb. Da Lecce'nin Sözlüğünde (1702) bulunan 1700 kelimeden Türkçe Oryantal kaynaklı 376 kelime bulunmaktadır. Bu sözlükte İslam sözlüğülle ait olan birkaç kelime mevcuttur: hoxhe, dervish, imam, bajram, kurban, Qabe vb. 6 3 Mehdi Polisi, "Leksiku islam pjese perberiise e leksikut te shqipes, Terminologjia islame, Akademia e Shkencave dhe e arteve e Kosoves, Prishtine, 2006, fq Lindita Xhanari (Latifi), Turqizmat dhe semantika e tyre ne Fjaloret e shqipes, Tirane Lindita Xhanari (Latifi), Turqizmat dhe semantika e tyre ne Fjaloret e shqipes, Tirane Lindita Xhanari (Latifi), Turqizmat dhe semantika e tyre ne Fjaloret e shqipes, Tirane 2012.

5 472 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR Thimi Mitko'nun (1978) "Beleta shqypetare" folklorik özetinin Arnavutça-Y unanca sözlüğünde bulunan 1000 kelimeden 505 türkizma ve oryantalizma bulunmaktadır. Bu sö~lük daha çok Güney Arnavutluk'un konuşma tarzını içermektedir. Türkçe-Oryantal alıntılardan 48 kelime İslam terminolojisine aittir: hoxhe, bajram, din, dua, gjynah, hajmali, hata, hyri, iman, inqar, jezit, ki.met, kesmet, kurban, lanet, lugat, melaiqe, nijet, ogur, pejgamber, qaınet, rahmet, selamet, sulltannevruz, shejtan, sheriat, xhenet, xhehenem, xhind, insan, hakikat, shejtan, din, haram vb. 7 "Bashkimi Birliği"nin Fialuer i Rii i Shcypes sözlüğü (1908). Bashkimi Birliği 1899 yılında kurulmuş olup sadece dini karakteri olmayan, aynı zamanda eğitim, kültürel ve dilsel karakteri olan Latin alfabesiyle yazılan Arnavutça kitaplarının yayımlarunasına büyük katkıda bulunmuştur. Bu sözlük leksikografi alanımızın en önemli eserlerinden biridir. Diğer yandan Jup Ka,strati, Arnavut Gramatolojinin Tarihi adlı eserinde, anılan sözlüğün Bilimler Enstitüsü Sözlüğünün (1954) yayımlandığı güne kadar en iyi sözlüklerden biri olduğunu ifade etmektedir. Sözlük kelimeden oluşmakta ve yazılunı ile telaffuzu İşkodra konuşmalarına dayanmaktadır. Bu sözlük, çalışmamız için büyük önem taşımaktadır. Çünkü sadece Güney Arnavutçarun kelimelerinden oluşan Thimi Mitko'nun sözlüğüne göre bu sözlük sayesinde Kuzey Arnavutçadaki türkizmaları, oryantalizmaları ve İslam terminolojisini de inceleyebiliyoruz. Diğer yandan, sözlük olarak kullanılması için hazırlanan bu eser alıntılar alarunda gerçekleşen çeşitli dilsel ~elişmeleri de sunmaktadır. Bu sözlükteyaklaşık 1675 türkizma ve oryantalizma bulunmaktadır. Aralarında İslam terminolojisine ait 131 kelime mevcuttur. Örneğin: hoxhe, bajram, mevlud, din, nevruz, dua, gjynah, terikat, hajmali, hata, hyri, iman, inqar, jezit, kimet, kesmet, kurban, lanet, lugat, melaiqe, nijet, ogur, pejgamber, qamet, myezin, myfti, kalif, minare, vakef, rahmet, taç, tespihe, selamet, sulltarınevruz, shejtan, sheriat, xhenet, xhehenem, 7 Lindita Xhanari (Latifi), Turqizmat dhe semantika e tyre ne Fjaloret e shqipes, Tirane 2012.

6 ARNA VUTÇA SÖZLÜKI.ERİNDEKİ İSLAM TERMİNOLO]İSİNİN ÖZELLİKLERİ 473 xhind,.namaz, abdest, zeqat, hadis, haxh, ajet, dua, myslyman, minare, kuran: qitap, imam, sure, namaz, muhib, ta.ksirat, minare, ramazan, vaz, xhemat, zeqat, sadaka, mafil, bismilah, suni, tasdik, xhebrail, mynafik, miraxh, muhammed, qamet, inqar, islam, azab, allah vb Komünizm Rejimi Döneminin Sözlüklerindeki İslam Terminolojisi ( ) Hepimiz tarafından bilinen tarihi nedenlerden dolayı Arnavutlar bir yüzyıldan beri birkaç ülkeye dağllmışlardır. Birçok açıdan olumsuz sonuçlara yol açan bu dağılım, oryantalist çalışmaları ve İslam terminolojisirıi de etkilemiştir. Burada, Arnavutluk'ta dinin yasaklanarak ülkenin ateist bir ülkeye dönüştürülmesirıi ve Balkanlar'daki Arnavutlar'ın çoğunun ateist olmaya zorlandığını hatırlatsam yeterli olacaktır. Bu acı tarihsel vaka oryantalist çalışmaları da olumsuz etkilemiştir. 45 yıl süren ateist rejimde bütün medreseler -kapatılmış olup, Arnavut topraklarının en kaliteli üniversitelerinden biri olan Tiran Üniversitesi'nde oryantalist araştırmalar yürüten bölümlerin ve İlahiyat bölümünün açılmasına hiçbir zaman izin verilmemiştir. Bu siyasi, moral, sosyal, bilimsel krampın (istediğiniz gibi adlandırınız çünkü bu olgu ya onlarca sıfat verebiliriz) sonucunda Arnavutluk'un Arnavutlar' ı ile ülkenin sınırları dışında kalan Arnavutlar arasında, dil ve felsefi bilimler açısından mesafeler ortaya çıkmıştır. Arnavutluk'ta az sayıda kalmış olan araştırmacılara da zulüm uygulanmıştır. Buırada Tahir Diidari'nin eserinin ölümünden sonra yabancı bir vakıftan yayımlarunasını arz etsem yeterli olacaktır. Bilimler Akademisi veya Albanoloji Enstitüsü komünizm rejiminin yıkılrnas)lldan sonra da bu eseri yayımlamayarak bilimin verdiği görevi yerine getirmemiştir. Baskılara dayanarnayıp susarak sisteme uyum sağlamak zorunda kalan araştırmacılar, yani Arap alfabesiyle yazılan eski Arnavutça yazıları sarhoşlar ile meyhanelerin ürünü, değersiz edebi yazılar olarak değerlendiren araştırmacılar da böyle değer- 8 Lindita Xhanari (Latifi), Turqizmat dh.e semanti.ka e tyre ne Fjaloret e shqipes, Tirane 2012.

7 474 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR lendirilebilir. Kısacası, oryantalizm "yasak elma" statüsünü alıruştır. Buna değen ya yanacaktı ya da kendiliğinin özünden çıkıp bilimsel iddialarının tam tersini yazarak ateizmin avı olacaktı. Tiran Üniversitesi'nde yılından itibaren Türkoloji Bölümü bulunmasına rağmen, oryantalist araştırmalar desteklenmediği gibi, bu alnın. gelişmesine de engeller konulmaktadır. Bundan dolayı Prof. Dr. Mehdi Polisi haklı olarak şu tespitleri yapıyor: Siyasi ve ideolojik nedenlerden dolayı Arnavutluk sırurları içinde İslam sözlüğünde belli bir dönem boyunca (komünizm dönemi) kısıtlamalar olmuştur; İslam kelimelerinin yerine Arnavutça kelimeler kullanılmıştır. Bu kelimeler tam anlamını hiçbir şekilde veremiyor çünkü taşıdıklan özellikleri karşılayamıyor; İslam kelimelerine Arnavutça sözlüklerinde olması gereken yeri verilmemiştir. Dahil olduğu durumlarda da kelimelere ideolojik renkler verilmiş ve en kötüsü objektif olmayan, bilimsel olmayan, profesyonel olmayan bir şekilde açıklanmıştır. Yani bu kelimelere karşı doğru bir tutum olmamıştır. 9 Komünizm rejiminin başından beri, temsil ettiği ateizm ideolojisinden dolayı İslam terminolojisine karşı özel bir alerji vardır. Bu durum, Amavutça sözlüklerinin İslam te~minolojisinden arındınlması için dilsel kampanyalara da yansımıştır. Diktatörlük devleti Arnavutluk'un her tarafında bütün camii, tekke ve mederesleri yıktıktan ve bütün imamlar ile hocaları öldürdükten, hapsettikten ve sürgün ettikten sonra İslam terminolojisine de saldırmaya başlamıştır. Bu yıkım birkaç döneme yayılmıştır: İlk olarak, Arnavutça sözlüklerinde bulunan İslam terminolojisi iyice azalmaya başladı. (Özellikle 1981, 1982, 1985 yıllarının sözlükleri göze çarpıyor). Bu durum sadece Arnavutça açıklamalı sözlüklerle sınırlı kalmayıp iki ya da daha çok dilli sözlükler, çocuk sözlükleri vb. eserlerde de görüldü. 10 Özellikle Arnavut Dilinin Yazılımi Kongresi'nden sonra (1972) büyük sözlüklerin hazırlanması amacıyla sahada kullanılan kelimeleri toplama kampanyalarının başla- 9 Mehdi Polisi, Leksiku islam pjesii perberiise e leksikut te shqipes, Terminologjia islame, Akademia e Shkencave dhe e arteve e Kosoves, Prishtine, 2006, fq Ramiz Zekaj, "Terminologjia islame n ii jjaloriit e gjuhiis shqipe", Terminologjia islame, Akademia e Shkencave dhe e arteve e Kosoves, Prishtine, 2006, fq. 53.

8 ARNA VUTÇA SÖZLÜKLERiNDEKi İSLAM TERMİNOLO}İSİNİN ÖZELLİKLERİ 475 dığı dönemlerde İslam terminolojisi kasten uzak tutuluyor ve dahil edilmiyordu. Bu terminolojiyi kullananlar düşman olarak ilan ediliyor ve aileleri ya öldürülüyor ya da sürgün ediliyordu. İkinci olarak, Müslüman Arnavutlar tarafından iyi bilinen İslam terminolojisinin bir kısmı Arnavutça keli.melerle değiştirilmeye başlandı. Bu durum gerçek anlarnlarının bozulmasına yol açtı. Çalışmamızda bir iki örnek vereceğiz çünkü İslam terminolojisinde yapılan canavarca tahrifatın hiçbir alanda yapılmaması gerektiğini düşünüyoruz. );> Kuran (1984 yılının sözlük açıklamasına göre)- "Müslüman dininin dogmaları ve çeşitli mistik efsanelerinin yazıldığı kitap" );> Kurban (1984 yılının sözlük açıklamasına göre)- "... bir evin inşaatına başlanmadan önce kesilen hayvan, güya hayır getiriyor" );> Müslümanizm (1984 yılının sözlük açıklamasına göre)- "Efsanelere göre Muhamed tarafından 7. yüzyılda ortaya çıkan ve Kur'an dogmalarını savunarak yayan din" 11 Üçüncüsü ve en üzücüsü, bu sözlüklerdeki İslam terminolojisi komünizm ve ateizm ideolojilerine dayanarak açıklanmaya başlandı. Kur' an ve İslam dini bayramlan gibi İslam'ın resmi kurumlarının adlandınlmasıyla dalga geçme aşamasına gelindi. Ancak, Arn~vutluk'un resmi sınırları dışında yaşayan yani Kosova ve Makedonya' da yaşayan Arnavutlar' da tam tersi bir durum oldu. Birçok zorluklara rağmen bu araştırmac ılar yıldır Arnavut oryantalist araştırmaların yükünü çekmektedirler. Bunun en önemli nedenleri kanaatimizce şunlar d ır: İslam inancının özgürlüğü. Medreselerde eğitim almaları. Türkiye, Beograd ve diğer Arap ülkelerindeki Oryantalistik Bölümlerden mezun olmaları. Yıllardır oryantalistik bölümlerinin varoluşu vb. 11 Ramiz Zekaj, ''Terminologjia islam e ne jjaloret e gjuhes shqipe", Terminologjia islame, Akademia e Shkencave dhe e arteve e [(osoves, Prishtine, 2006, fq. 55.

9 476 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR Bu araştırmalara destek ve katkı veren şahıslardan biri Prof. Polis olmuştur. Makedonlar'ın Arnavutçasındaki oryantalizmalar hakkında yazdığı doktora teziyle vermeye başladığı katkılar, Şemseddin Sami'nin eserinin transkripsiyonu ve İslam terminolojisinde yaptığı bilimsel araştırmalar ile devam etmiştir. Burada Arapça-Arnavutça Büyük Sözlüğü'nün hazırlanması için uğraşan Prof. Memishaj; İslam literatürünün yayılması için Logas-a yayın eviyle işbirliği yapan Prof. A. Ismajli'nin paha biçilmez katkılarından da söz edebiliriz. ( ) 3. Demokrasi Yıllarının Arnavutça Sözlüklerindeki İslam Terminolojisi 1992 yılından sonra meydana gelen siyasi ve sosyal gelişmeler, özellikle inanç özgürlüğünün olması sayesinde dururnlar doğal olarak değişmeye başladı ve islam terminolojisine olan tutum da farklı oldu. Aşağıda bulunan kelimeler bugün rahatlıkla kullanılıyor: ahiret, ajet, Allah, arasat, azab, azrail, din, exhel, gjynah, hair, hallall, haram, hyri, iman, islam, jahudi, kader, kaur, kijamet, Kuran, melaiqe, Muhammed, mysliman, Pejgamber, qafir, qamet, qitap, syni, xhebrail, xhehenem, xhenet, aksham, amin, Bajram, Bismilah, dua, elham, ezan, hafiz, hatib, Hoxhe, ibadet, iqindi, Kurban, Mevlud, namaz, minare, namazgjah, Qabe, Ramazan, sabah, sadaka, saf, salat, sarek, sexhade, sofa, sure, syfyr, teqe, vaiz, vakt, vaz, xhami, xhemat, xhuma, iftar, zeqat vb. Bunların bir kısmı 2006 yılının Arnavutça sözlüğüne de dahil edilmiştir. İ slam termin,olojisine ait yaklaşık 300 kelime günlük hayatta kullanılmaktadır. Ama yine de yapılacak çok işimiz var çünkü artık başka sorunlarla karşı karşıya bulunuyoruz: }> İlk olarak, bu terminolojinin kullanımında özgürüz ama açıklamalı sözlüklerde nasıl açıklayacağımız hususunda hala zorluk çekiyoruz. İslam terminolojisinin Arnavutçaya tercüme edilmesine kalkış ılıyor ama çoğu zaman bu çabalar başarısızlıkla sonuçlanıyor. "Doğrusu İslam dini ve aynı zamanda İslamstika bilimleri her terminolojiden daha farklı yani kendi terminolojisini kullanmak durumundadır. Ve İslam dininin hakikatını sadece İs lam terminoloji-

10 ARNA VUTÇA SÖZLÜKLERİNDEKİ İSLAM TERMİNOLOJİSİNİN ÖZELLİKLERİ 477 si izah.edebilir ve insanı bu dine yaklaştırab ilir. İslam terminolojisinin Arap, Fars veya Türk bir terminolojisi olduğunu söylemek yanlıştır. Çoğu durumda Arap etimolojisine sahip olsa da, gerçek anlamında İslam terminolojisi olarak benimsenmiştir. Bu neden1e ülke ayrımı yapılmaksızın bütün İslam dünyasında bu terminoloji kucaklaninıştır." 12 );:> İkinci olarak, bilmekte olduğumuz tarihi neden1erden ötürü, Arnavutlar birkaç farklı Balkan ülkesinde yaşadıklarından, İslam terminolojisinin Arnavutlar'ın yaşadığı her yerde konuşulan Amavutçanın bütürı variyasyon1arıyla birleştirilmesi ihtiyacı doğmaktadır. "islam dini kaynaklarının özelliklerine saygı göstererek Arnavut literatüründe unik bir İslam terminolojisinin olması acil bir ihtiyaçtır. Bu terminoloji, İslam dini kaynakları, Kur'an ve İslam geleneklerine dayanmalı dır. " 13 );:> Üçüncü olarak, Arnavutlıuk'ta çeşitli inançların olması nedeniyle Arnavut Dili açıklamalı sözlüklerinde İslam terminolojisinin diğer inançların terminolojileriyle karıştınlma riski mevcuttur. Böyle bir durumla karşılaşılmaması için Arnavutçada İslam terminolojiisinin ayrıntılı bir sözlüğünürı derhal hazırlanması ve sonrasında İslam tealogları ve Arnavut dil bilimcileri ile işbirliğinde bu terminolojinin gerçek anlamlarıyla birlikte Arnavutça sözlüklerine yerleşti rilmesi gerekmektedir. Medrese ve ilahiyat mezun1arı bu konuda yardımcı olabilirler. "Medrese ve ilahiyat okullarında eğitim görmüş yeni bir neslin gelmesiyle dini konuşmaların kalitesi de artmıştır." 14 Böyle bir kelime servetinin Arnavutça sözlüklerinde de yer alması gerekmektedir. Çünkü Balkan ülkelerinde yaşayan Arnavutlar'ın büyük bir kısmının gün1ük konuşmalarında önemli bir kelime hazinesi statüsünü kazanmıştır. "Ar- 12 Qazim Qazimi, "Standartizimi i terıninologjise islame, çeshtje qe kerkon zgjidhje", Terminologjia islame, Akademia e Shkencave dhe e arteve e Kosoves, Prishtine, 2006, fq Feti Mehdiu, "Per njii terminologji islame stabile ne gjuhen shqipe", Terminologjia islame, Akadernia e Shkencave dhe e arteve e Kosoves, Prishtine, 2006, fq Shefkije Islamaj, "Kultura gjuhesore dhe shkrimet fetare islame", Terminologjia islame, Akademia e Shkencave dhe e arteve e Kosoves, Prishtine, 2006, fq. 105.

11 478 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR navut dili, Arnavutlar'ın manevi ihtiyaçlarını karşılayabileceğini ve eskiden beri inananları ilahi dünyasının içine alabileceğini kanıtlamıştır." Shefkije Islamaj, "Kul tura gjuhiisore dhe shkrimet fetare is la me", Terminologjia islame, Akademia e Shkencave dhe e arteve e Kosoves, Prishtine, 2006, fq. 113.

12 ARNA VUTÇA SÖZLÜKLERİNDEKİ İSLAM TERMİNOLOJİSİNİN ÖZELLİKLERİ 479 Kaynakça Ashta, K.: Leksiku i plote i vepres se Gjon Buzukut, Tirane Bardhi, F.: (Franciskurn Blanchun), Dictionariurn-epiroticum (M.Roques), Bashkimi, Fjaluer i ri i Shqypes, Shkoder, Boçari, M.: Fjalôrth greqisht-shqip (1809), Tirane Bogdani, P.: Cuneus Prophetarum, Patavi Boretzky, N.: Der turkische Einfluss auf das Albanische, Teil 2: Worterbuch der albanischen Turzismen, Wiesbaden Boretzky, N.: Sur la substitution des noms de profesion d'origine turque en albanais, Canier Balkanique, 1981, 2. Budi, P.: Rituale romanum, Speculum confessions, Roma Çabej, E.: Per nje sh tresim kronologjik te huazimeve turke te shqipes, SF, 1975, 1. Dem.iraj, Sh.: Gjuhesi Ballkanike, Tirane, Dizdari, T.: Fjalor i Orientalizm.ave, Tirane, Dizdari, T.: Material gjuhesor e folklorik (doreshkrim). Fjalor i gjuhes se sotme shqipe, Tirane, Fjalor i gjuhes se sotme shqipe, Tirane, Fjalor i gjuhes se sotme shqipe, Tirane, Fjalori sinonimik i gjuhes shqipe, Tirane, Halim.i, M.: Ndikimi i orientalizmave ne fushen e fjaleform.irnit nder te folmet shqipe, Prishtine Haxhihasani, Q.: Kerkime dhe vezhgime folklorike ne rreth te Permetit, BUSHT sss 2, Tirane Ismajlı, R.: Tekste te vjetra, Peje Kaleshi, H.: "Ndikimet orientale ne tregirnet popullore shqiptare", Buletini i Muzeut te Kosoves, Prishti.ne Kostallari, A.: Rreth depertimit te turqizmave ne gjuhen shqipe gjate shekujve XVII-XVIII", Gjurmime albanologjike, SSHF, Prishtine Krajni, A.: Hymja e turqizmave ne shqipen dhe perpjekjet per zevendesimin e tyre, SF, 1965,1. Kristoforidhi, K.: Leksikon des albanikes glosses, Atlıine Latifi, (Xhanari) L.: Turqizmat dhe semantika e tyre ne fjaloret e shqipes, Tirane Latifi, L.: Huazimet turke ne gjuhen shqipe krahasuar me gjuhet e tjera te Ballkanit, Tirane 2006.

13 480 OSMANLI İLİM, DÜŞÜNCE ve SANAT DÜNYASINDA BALKANLAR Mehdiu, F.: Orientalizmat, hyrja dhe perdorimi i tyre ne gjuhen shqipe, Jehona 7, Shkup Mitko, Th.: Bleta shqiptare, Ale~andri Mulaku, L.: Turqizmat ne gjuhen shqipe, SKSH 3, Prishtine Ndreca, M: Fjalor fjalesh e shprehjesh te huaja, Prisbtine 1986, Pasho, H.: Termat fetare ne sistemin e termavete pasqyruara ne fjaloret shpjegues te shqipes, Prishtine Samara, M.: Zhvillime leksiko-semantike te turqizmave ne gjuhen shqipe, SP ı. Tirane Thomaj, J.: Terminologjia islame dhe leksikografia shqiptare, Prishtine 1995.