MİLLETLERARASI HUKUK AÇISINDAN ÖZERKLİK, FEDERASYON VE BAĞIMSIZ KOSOVA. Alaeddin YALÇINKAYA 1

Transkript

1 1.Uluslararası Balkanlarda Tarih ve Kültür Kongresi MİLLETLERARASI HUKUK AÇISINDAN ÖZERKLİK, FEDERASYON VE BAĞIMSIZ KOSOVA Alaeddin YALÇINKAYA 1 ÖZET 2008 de bağımsızlığını ilan eden Kosova, birçok devlet tarafından tanındığı halde, milletlerarası hukuk bakımından konunun tartışmalı boyutları bulunmaktadır. Başka bir devletin bünyesinde iken ayrı ve egemen güç olarak bir devletin ortaya çıkmasının Milletlerarası Hukuk ta belirlenmiş olan şekilleri ele alınarak, Kosova nın bağımsızlık aşamaları ile siyasi, tarihi ve anayasal altyapısını karşılaştırmak bu tebliğin temel amacını oluşturmaktadır. Bağımsızlık yolunda mücadele eden birimler ile ülke bütünlüğünü, statükoyu korumak isteyenlerin hukuki gerekçeleri her ülke ve bölge açısından farklı özellikler göstermekle birlikte özellikle BM sonrası gelişen Milletlerarası Hukuk literatürü bu konuda yaygın kabul gören kıstaslara ulaşmıştır. Ana devletin dağılması ile halkların kendi geleceğini belirleme hakkı, diğer yandan insan hakları ihlalinin bütün devletlerin müdahalesini meşru kılan önem kazanması ile Sırbistan bünyesindeki Kosova halkına yapılanların diğer devletlere yüklediği sorumluluğun boyutları ve bu müdahalenin sonuçları farklı açılardan tartışılması gerekmektedir. Güç kullanma yasağı ile başka bir ülkenin müdahale yükümlülüğünün de bağdaştırılma sorunu vardır. Kosova da çoğunluk durumunda olan Arnavut halkı ile bu bölgenin Yugoslavya nın parçası olarak geçirdiği evreler dikkate alındığında, ülkenin parçalanması ile selfdeterminsyon hakkının günümüzdeki anlamı ışığında Kosova nın bağımsızlık hakkı, Sırbistan ın ülke bütünlüğünü koruma hakkından ağır basmaktadır larda yapılan saldırılar ise diğer devletlerin müdahalesini gerekli kılarak Kosova nın bağımsızlığını birçok yönüyle zorunlu hale getirmiştir. Bağımsızlığını tanıyan ülkelerin sayısı dikkate alındığında, egemen Kosova nın statüsü, milletlerarası hukuk açısından teamül seviyesine ulaşmıştır. Sırbistan ın Arnavutlara saldırıları, bağımsızlık yolunda önemli bir neden olması, egemenlik kazanma nedenlerine literatürde yeni bir madde katmıştır. Anahtar Kelimeler: Milletlerarası Hukuk, Federasyon, Özerklik, Bağımsız Kosova 1 Prof.Dr.,Sakarya Üniversitesi, İİBF, Uluslararası İlişkiler Bölümü 259

2 Alaeddin Yalçınkaya GİRİŞ Farklı etnik grupların aynı coğrafyada, iç içe yaşamaları sonucu ortaya çıkan egemenlik ve grup hakları sorununu ifade etmek üzere kullanılan Balkanlaşmak, 1990 larla birlikte uluslararası gündemin önde gelen sorunlarından olmuştur. I.Dünya Savaşı nın başlangıç sebebini de oluşturan Balkanlar daki hâkimiyet mücadeleleri, 1950 lerle oldukça gelişen Milletlerarası Hukuk u daha fazla meşgul etmeye başlamıştır. Bu alanda önemli bir kurumlaşmanın başında Yugoslavya nın parçalanması esnasında yaşananlar oluşturmaktadır. Eski Yugoslavya Savaş Suçları Mahkemesi, II. Dünya Savaşı ndan sonra Nazilerin yargılanması için kurulan Nürenberg Mahkemesi nin benzeri olmakla birlikte, 2003 te faaliyete geçen Uluslararası Ceza Mahkemesi nin öncüsü durumundadır. Yugoslavya da farklı grupların hassas dengeler içinde yıllarca birlikte yaşamasını başaran Tito nun 1980 de ölümünden sonra, en büyük etnik grup olan Sırplar bu dengeleri yıkarak parçalanmanın önünü açmıştır. SSCB nin dağılması ile Soğuk Savaş döneminin sona ermesi sürecindeki gelişmeler ise bu dağılmaya önemli destek vermiştir. Bu aşamada bağımsızlığını kazanan devletlerin, anayasal haklarını kullanmaları yanında savaşa başvurmaları ile konu uluslararası boyut kazanmıştır. Kosova nın durumu ise birçok bakımdan diğer birlik cumhuriyetlerinden farklılık arzetmektedir. Her bir devletin veya bölgesel yahut uluslararası bakımdan varlığı kabul gören entitinin (kişiliğin) etnik veya sosyal yapısı kadar siyasi özellikleri ve hukuki dayanakları diğerlerinden farklıkdır. Aynı coğrafya şartlarını paylaşan birimler arasında bile siyasi yapı bakımından benzerlikler olduğu halde, farklılıklar genellikle çok daha fazladır. Bu durum eski Yugoslavya yı oluşturan sekiz temel birim arasında çok daha belirgindir. Dünyanın başka bölgelerindeki federasyon ve benzeri örgütlenmelerde de bunu görürüz. Bununla beraber, Milletlerarası Hukuk, her bir olayın temelindeki özel şartlar için azami ihtiyat payı bırakarak temel anlaşmazlık konularını düzenleme ve bütün devletlerin kabulüne sunmada büyük başarı göstermiştir. Bağımsızlık ilanını destekleyen ülkeler ile karşı çıkanların iddialarının temelini oluşturan hukuki gerekçeleri ele almadan önce, Kosova nın yakın tarihi ve Yugoslavya içindeki yerine bakalım I.Kosova Savaşı ile bölge Osmanlı Devleti ne katılmış ve Rumeli deki fetihlerin önemli bir aşaması gerçekleşmiştir. Beş asrı aşan süre boyunca bölge, Osmanlı yönetiminde kalmış ve 93 Harbi nden sonra 1878 Berlin Kongresi ile bağımsız Sırbistan kurulmuştur. Belirtmek gerekir ki aşağıda ele alacağımız, bağımsızlık gerekçelerinden fetih, bölgenin Osmanlı hâkimiyetine girmesinde hukuki bir gerekçe 260

3 Milletlerarası Hukuk Açısından Özerklik, Federasyon ve Bağımsız Kosova olduğu gibi Osmanlı dan koparak bağımsız Sırbistan ın kurulmasında da temel etkendir. Burada Rus ordusunun ele geçirdiği topraklar üzerindeki egemenlik hakları yanında Sırpların daha önceki isyan hareketleri ve Berlin Kongresi sonucu kabul edilen hükümler, bağımsızlık sürecinin hukuki temellerini oluşturmaktadır. Benzer durum, Kosova nın Sırbistan dan ayrılmasında da sözkonusudur. Bağımsız Sırbistan devleti kurulurken Kosova nın müstakil bir vilayet olarak Osmanlı da kalmasının bir anlamı daha bulunmaktadır: 1878 i Kosova nın siyasi bir birim halinde ve Sırbistan dan ayrı olarak ortaya çıkış tarihi kabul edebiliriz. Osmanlı, Balkan Savaşı sonunda, 1912 de Kosova yı Sırbistan a bırakmıştır. Burada fetih sonucu imzalanan anlaşma temel hukuki gerekçe olarak görülmektedir da Yugoslavya adını alıncaya kadar Sırp, Hırvat ve Slovenlerin ortak devletinin bir parçası olarak kalmıştır. II. Dünya Savaşı öncesi İtalyanlar bölgede kontrolü ele geçirmiş ve Kosova yı Arnavutluk ile birleştirerek kontrolü altına almıştır. Bu olay ile Kosova nın Sırbistan dan bağımsız birim olma vasfı teyit edilmiştir. İtalya nın çekilmesinden sonra 1944 de yeniden kurulan Yugoslavya, Kosova yı da içine almıştır. Aşağıda hukuki kavramlarla birlikte, Tito dönemi ve sonrasında yaşanan evrelerin anlamı ele alınacaktır. Bundan önce bölgenin jeopolitik özelliklerini hatırlamamız gerekmektedir kilometre karelik alana ve 2 milyondan fazla nüfusa sahip olan Kosova Cumhuriyeti, Sırbistan, Karadağ, Makedonya ve Arnavutluk arasında yer alıp nüfusunun yüzde 80 ini Arnavutlar oluşturmaktadır. Sınır komşusu Arnavutluk ta hâkim etnik grup Arnavutlar olduğu gibi Makedonya nüfusunun da önemli bir kısmını Arnavutlar oluşturmaktadır. Bu durum Arnavutluk ile birlikte Makedonya nın Kosova sorununa her fırsatta taraf olmasına neden olmaktadır. Öte yandan Kosova nüfusunun yaklaşık yüzde 10 nu Sırpların oluşturması, Sırbistan ın gerek bağımsızlık öncesinde gerekse bağımsızlık sonrasında Sırbistan politikalarının temellerinden birini teşkil eder. Ülkenin büyük kısmını dağlık arazi oluşturduğu gibi, komşu ülkelerle sınırlarını da önemli ölçüde bu dağlar veya coğrafi özellikler belirler. Bu gerçek, Osmanlı öncesi siyasal haritalarda da Kosova nın Sırbistan bölgesinden genellikle ayrı birimler içinde olmasına yol açmıştır. Tarihi, coğrafi ve etnik yapı, Kosova yı Sırbistan ın doğal bir parçası olmaktan daima uzak tutmuştur. Balkan savaşları sonrasındaki katılma, olağanüstü şartların getirdiği geçici bir durum olmuş ve Yugoslavya nın istikrarlı dönemi, Kosova nın diğer birimlerle eşit ve egemen bir birim olarak birlik içerisindeki varlığının kabulüyle mümkün olmuştur. Aşağıda ele alacağımız gibi, Tito nun 1974 Anayasası ile tanıdığı 261

4 Alaeddin Yalçınkaya egemenlik genişletici haklar, Yugoslavya nın dağılmasının değil ömrünün uzamasının nedeni olmuştur. Eski Yugoslavya yı oluşturan sekiz birimden biri olarak Kosova nın statüsü federe devlet ile özerk birim arasında değişiklikler göstermiştir. Bu durum, Sırplar ile Arnavutlar arasında tartışma konusu olmuştur. Arnavut halkının, Sırbistan-Kosova içerisinde azınlık olduğunu unutmamak gerekmektedir. Milletlerarası Hukuk Açısından Azınlık, Özerklik ve Federasyon a. Milletlerarası Hukuk Kaynakları Farklı etnik grupları bünyesinde taşıyan devletlerin bu gruplara verdiği statülerin milletlerarası hukuktaki anlamını Kosova açısından ele almadan önce, bu hukukun kaynaklarına bakmamız gerekmektedir. Milletlerarası Hukuk un ana kaynaklarından biri sözleşmeler olup, burada 1878 Berlin Kongresi nden Yugoslavya nın dağılma aşamasındaki başta Dayton olmak üzere, ilgili 2 veya daha fazla devlet meclislerinin onaylarından geçen anlaşmalar anlaşılmaktadır. Çağdaş Milletlerarası Hukuk, BM sözleşmesi ile bu örgüt faaliyetleri çerçevesinde gelişmekte ve yerleşmektedir. BM Güvenlik Konseyi ise, sözleşmede tanınan yetki ve görevler bakımından, hukuku uygulayan bir organ olması yanında aynı zamanda birçok yönüyle hukuk üreten bir birim durumuna gelmiştir. Nitekim sözleşme md. 40: Güvenlik Meclisi, barışın tehdit edildiğini, bozulduğunu veya saldırma fiilinin vuku bulduğunu tespit ederse milletlerarası barış ve güvenliğin muhafazası veya yeniden tesisi için tavsiyelerde bulunur veya 41 ve 42 nci maddeler gereğince hangi tedbirler alınacağını kararlaştırır (Gündüz, 2003: 93). 41. madde bu tedbirlere ekonomik münasebetlerin ve demiryolu, deniz, hava, posta, telgraf, radyo ve diğer ulaştırma vasıtalarının tamamen veya kısmen kesilmesi ile siyasî münasebetlerin kat ı da dâhil edilebilir der. 42. madde ise milletlerarası barış ve güvenliğin muhafazası veya yeniden tesisi için, hava, deniz ve kara kuvvetleri vasıtasıyla gerekli addettiği her türlü teşebbüse geçebilir demektedir. Bu düzenlemeler ışığında, Kosovalı Arnavutlara karşı etnik katliama dönüşen Sırp saldırıları karşısında BM, 1999 yılından itibaren Kosova yı fiilen Sırbistan ın yönetimi dışına çıkarmıştır. 1244(1999) sayılı kararın girişinde Yugoslavya Federal Cumhuriyeti nin (Sırbistan-Karadağ) egemenlik ve toprak bütünlüğünün kabul edildiği teyit edilmiştir. Ancak izleyen düzenlemelerle Kosova yı yönetmek üzere kurulan BM Geçici Yönetimi (UNMİK) kurulmuş, Sözleşme ile sabit olan Milletlerarası Hukuk un verdiği yetki ile Sırbistan ın buradaki hâkimiyetine fiilen son vermiştir ( 262

5 Milletlerarası Hukuk Açısından Özerklik, Federasyon ve Bağımsız Kosova Diğer ana kaynak Milletlerarası Teamüli Hukuk kurallarıdır. Devletler hukukunun asli kaynaklarından olan ve yapılageliş veya teamül (örf ve adet) kuralları olarak adlandırılan normlar, devletlerin aynı konuda uzun süre aynı şekilde davranmaları sonucu oluşur (Doğan, 2008: 107). Teamüli hukuk kurallarının oluşumunda maddi ve manevi unsurlar ile zaman ve tekrar şartı çağımız uluslararası örgütsel imkanları ile kurumsallaşma yoluyla da gerçekleşebilmektedir. Örneğin BM Genel Kurulu, daha önce bir devletler uygulaması bulunmasa bile aldığı kararlarla gelenek kurallarının oluşmasına öncülük edebilmektedir (Doğan, 2008: 110). Burada BM Genel Kurulu, hazır devletlerin çoğunluğu ile karar aldığına göre, belli bir konuda hukuki pozisyonu olan devletlerin sayısı teamül kuralı oluşmasında önemlidir. Bu bakımdan yeni bağımsız bir devleti tanıyanların sayısı, bunu açıkça reddedenlerden fazla olması, sözkonusu bağımsızlık için teamüli hukuk destek oluşturmaktadır. Kosova nın bağımsızlık ilanından kısa bir süre sonra tanıyan devletlerin sayısı, bu bakımdan anlamlıdır. Milletlerarası Hukuk un diğer asli kaynağı olan Milletlerarası Genel Hukuk İlkeleri ile yardımcı kaynaklar durumundaki doktrin ve içtihatlarda da konumuzla ilgili hüküm ve kazanımlar bulunmakla birlikte, bunların tahlili tebliğin sınırlarını aşmaktadır. b. Azınlık Eski Yugoslavya döneminde Sırbistan Cumhuriyeti bünyesinde yaşayan Arnavutların, siyasi birimleri zamanla değişmekle ve tartışma konusu olmakla birlikte değişmeyen husus bunların bütün Sırbistan dikkate alındığında Sırp çoğunluğu karşısında azınlık durumunda bulunmalarıdır. Bu bakımdan üniter olmayan farklı örgütlenme biçimlerinden önce, bu birimleri oluşturan Milletlerarası Hukuk un kabul ettiği bir azınlık kavramı bulunmaktadır. Bununla beraber, konuya Yugoslavya olarak bakıldığında çoğunluk kavramı da sözkonusu olmayıp, Sırplar dahil hiçbir etnik grup toplamın yarısından fazlasını oluşturmamaktadır (1981 de Sırplar yüzde 36 idi). Azınlık, içinde yaşadıkları toplumda nüfusun büyük çoğunluğunu oluşturan gruptan din, dil, etnik köken vb. açılardan farklı özellikler gösteren topluluk demektir. Genellikle çoğunluğun çeşitli farklılaştırıcı önlemleri ile karşılaşan azınlık gruplarının korunması çeşitli uluslararası sözleşmelerle güvence altına alınmaya çalışılmıştır (Sönmezoğlu, 2000: 115). Fransız İhtilali nden sonra azınlıkların kendi kaderlerini kendileri belirleme hakkı, uluslararası ilişkilerde daha sık gündeme geldi da imzalanan BM Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Milletlerarası Sözleşme nin 27. maddesi etnik azınlıkların kültür, din ve dil bakımından haklarını garanti altına almıştır. Sözleşmenin ilk maddesi ise Bütün halklar, kendi kaderlerini tayin etmek 263

6 Alaeddin Yalçınkaya hakkına sahiptirler. Bu hak uyarınca kendi siyasal statülerini serbestçe oluştururlar ve ekonomik, sosyal ve kültürel gelişmelerini serbestçe sağlarlar hükmünü koyar (Gündüz, 2003: 284, 291). Halef devlet olarak Yugoslavya nın da bu sözleşmeyi imzaladığını belirtelim. Kosova nın bağımsızlığına giden yolda, Sırbistan ın riayet etmesi gereken özerklik veya federe birim hakları bir yana azınlık hakları ve diğer insan hakları konusundaki ağır ihlalleri, dış müdahaleyi gerekli kılmış ve Kosova, Sıbistan kontrolünden çıkarılmıştır. c. Özerklik ve Federe Devlet Özerklik, herhangi bir birimin kendi kendisini yönetmesi, kendisine ilişkin kararları kendisinin alabilmesi durumudur. Özerklik en genel anlamda, bir birimin diğer birimlerden tamamen bağımsız olmasıyla onlara doğrudan bağımlı olması arasındaki bir duruma işaret etmektedir (Sönmezoğlu, 2000: 559). Aşağıda değinildiği gibi Kosova, 1974 Anayasa değişikliği ile diğer federe devletlerle aynı haklara sahip olmuş, ancak birlik cumhuriyetleri dağılma taleplerini gündeme getirince bu hakları geri alınmıştır. Esasen 1974 değişiklikleri ile birimin hakları genişletildiği halde adı değişmemiş, Sırbistan içindeki özerk bölge statüsü aynen devam etmiştir. Birden çok devletçik ya da eyaletten oluşan federal devletin kendine özgü bir örgütleniş biçimi olduğu gibi, federe devletlerin her birinin de yasaları, çeşitli siyasal organları bulunmaktadır. Genel olarak uluslararası alanda, federal devlet faaliyet yürütür. Savaş ilanı, ulusal savunma, antlaşmalar yapma ve elçi gönderme gibi yetkiler federal devlet organlarında bulunmaktadır. Bu ikili yapı içerisinde en önemli sorunlardan birisi, bu farklı örgütlenme birimleri arasındaki yetki sınırlarını belirlemektir (Sönmezoğlu, 2000: 303). Federal devletin, anayasa hukuku ile milletlerarası hukuk alanında oldukça zengin örnekleri ve tartışma konuları olmakla beraber, önemli bir konu federe devletin birlikten ayrılma hakkı olup olmadığıdır. Genellikle konfederal veya benzeri sistemlerde birlikten ayrılma daha kolay olduğu halde federasyonda bu yol kapalı veya oldukça zordur. Daha çok kuruluş aşamasında veya farklı etnik grupları bir arada tutabilmek için isteyen federe devlete bu hak verilmiştir. Mesela 1936 SSCB Anayasası md.17 Her Federe Cumhuriyetin SSCB nden serbestçe çıkma hakkı vardır hükmünü getirmiştir (Tanilli, 1976: 589). Bu hak Sovyet döneminde hiç uygulanmamış, hatta 1956 Macaristan ve 1968 Çekoslovakya müdahalelerinde olduğu gibi ittifaktan ayrılmaya dahi sistem müsaade etmemiştir. Belki de bu katı durum birliğin dağılmasında etken faktörlerden birini oluşturmuştur. Yugoslavya da Tito nun başarıyla uyguladığı federasyon sisteminin özünde her kademede yerinden yönetim ilkesi bulunmaktadır. Köy den itibaren her idari birim 264

7 Milletlerarası Hukuk Açısından Özerklik, Federasyon ve Bağımsız Kosova içinde vatandaşların, yönetilenlerin aktif rolü sözkonusudur. Komün, şehirlerde vatandaşı yönetimde söz sahibi kılmak için kurulmuştur. Komün ü komün birlikleri, federe cumhuriyet ve federasyon izlemekteydi (Tunaya, 1980: 542) Anayasa değişikliği ile Kosova nın diğer 6 federasyon ile aynı haklara, -bunlar arasında önemli hak, federasyondan ayrılma hakkıdır- sahip olması karmaşık etnik gruplardan oluşan bu federal devletin daha fazla birliğini sürdürmesini sağlamıştır. Her kademede yönetilenlerin yönetime katılabildiği, ancak bu şekilde birliğin sağlandığı bir federasyonda, anayasa hukuku açısından izahı zor olan Kosova ve Voyvodina nın diğer altı federe devletin sahip olduğu haklardan mahrum bırakılması, Sırbistan a bağlanmasıdır ki ülkenin siyasi gerçekleri bunu her fırsatta reddetmiştir. İsyan bahsinde konuya bu yönüyle değiniyoruz. Bağımsız Kosova nın Milletlerarası Hukuk Boyutu a. Yeni bir devletin ortaya çıkışı Bir ülke üzerinde egemenliğin hukuki sebepleri olarak fetih, devir, işgal, zamanaşımı ve katılma kabul edilir. Bunun yanında coğrafi bitişiklik ve devamlılık, selfdeterminasyon, keşif gibi tali sebepler vardır. Bununla beraber, Yeni doğan devletlerin, ülkeleri üzerindeki haklarını, saydığımız bu esaslara dayanmak suretiyle açıklamak her zaman mümkün değildir. Günümüz uygulamasında önem kazanan bu sorun, doktrinde de ayrıntılı bir biçimde açıklanmış değildir. Bu, çok kez, bağımsız olarak değil, milletlerarası hukuki kişilik ve devletlerin halefiyeti sorunları içinde incelenir. Bir devletin ülkesinde yeni bir devletin doğuşu, ya sosyal ve siyasal şartların beslediği bir gelişme sonucunda veya birdenbire, isyan ile olur. Her iki durumda da, sözkonusu ülke parçasında sürekli ve etkin bir hükümet kurulana kadar, bu durum, devletin içişlerini ilgilendiren ve milli yetkisi içinde bulunan bir sorun olarak değerlendirilir. Bu hükümet diğer devletler tarafından tanınana kadar, yeni devlet, milletlerarası hukuk açısından sadece bir vakıadır. Yeni devletin hukuki kişiliğinin tanınması, o ülke üzerindeki haklarının da tanınması anlamını taşır (Toluner, 1996: 21, 22). Kosova nın Osmanlı dan ayrılmasından itibaren bağımsızlık ilanına kadar geçen süre içerisindeki evreler, onun hiçbir zaman halkın iradesi ile Sırp egemenliğini kabul etmediğini, zayıf zamanların siyasi bağımsızlık yönündeki gelişmeleri besleyip ilk fırsatta yasal yollardan halkın taleplerini sunma veya isyana başvurduğu görülmektedir. Bu gelişmelerin en kritik evresi olan isyan, egemen topluluk ile bundan kurtulmak isteyen grup arasındaki çatışmadır. İsyan ve ülkenin birliğini koruma hedeflerinin ortaya çıkardığı çelişkinin sonucu ise insan hakları ihlalleri ve kan dökülmesidir. Gerek çatışan grupların gerekse milletlerarası toplumun en az 265

8 Alaeddin Yalçınkaya zayiatla buldukları siyasal çözüm yönetilen birimin haklarının genişletilmesi veya bağımsızlıktır. Kosova nın bağımsızlık aşamasında, halkın egemenliği tek kurtuluş çaresi görmesi ile bunu ifade yolu olarak ayaklanmasını kısaca ele alalım: b. Self Determinasyon ve İsyan Birleşmiş Milletler Şartı devletlerarası ilişkilere bir düzen getirmekle kalmamış; devamlı bir barış ve güvenliğin sağlanması için devlet ile kişi arasındaki ilişkileri de öngören bazı hükümlere yer vermiştir. Şart ın 1. maddesinin 2. fıkrasında, milletler arasında, halkların eşit hakları ve kendi geleceklerini kendilerinin kararlaştırması ilkesine saygı esasına dayalı dostane ilişkilerin geliştirilmesi hükmü vardır. 3. fıkrasında ise insan haklarına ve temel özgürlüklerine saygıyı geliştirmek ve teşvik etmek, teşkilatın amaç ve ilkeleri arasında sayılmıştır (Toluner, 1996: 28). Halkın kendi kaderini belirleme hakkı Fransız İhtilali ile Batı Avrupa daki siyasi gelişmeleri etkilediği halde, BM Genel Kurulu nun 1960 ta kabul ettiği Sömürge İdaresi Altındaki Ülkelere ve Halklara Bağımsızlık Verilmesine İlişkin Bildiri ile başta Afrika olmak üzere birçok ülke isyan, savaş veya self determinasyon uygulamaları sonucu sömürgeci ülkenin yönetiminden kurtulmuştur. İsyanın bu aşamada, mevcut yönetimi reddetmeyi ifadenin tek yolu olduğu kabul edilmektedir. İsyan, bir devlette yerleşik bir yönetim sistemine karşı silahlı bir başkaldırı olarak tarif edilmektedir. Eğer isyancıların şiddetli meydan okuması, görevlilerce zorla direniş olarak gösteriliyorsa, bu iç savaş ile sonuçlanacaktır. Bu hareketlerin temelinde, ayaklanma yolu ile resmi sömürgeci yönetime son vermek isteyen halkın bağımsızlık arzusu bulunmaktadır (Evans ve Newnham, 2007: 62). Tito nun ölümünden sonra 1981 de başlayan Kosova isyanı 1980 ler boyunca Yugoslavya da bunalımın tetikleyicisi olmuştur. Buna karşı, Kosova Özerk Yönetimi nin bağlı olduğu Sırbistan Cumhuriyeti her aşamada baskıyı artırmış ve 1989 da özerkliği kaldırmıştır. Bu anayasal değişikliği yine baskı yoluyla Kosova Meclisi nde onaylatırken siyasi olduğu kadar ekonomik bakımdan da Arnavutlara getirilen yasak ve baskılar zaman zaman ayaklanmalara yol açmış, Sırbistan ın buna karşı aldığı tedbirler ise her yönü ile bir iç savaş durumunu doğurmuştur. Nitekim Kosova Parlamentosu nun Sırbistan tarafından kapatılması ile bağımsızlık seçeneği daha yaygın olarak gündeme gelmiş Eylül 1991 deki referanduma Kosova halkını yüzde 87 si katılmış ve yüzde u bağımsızlık yönünde oy kullanmıştır. Slovenya ve Hırvatistan ın bağımsızlık ilan ettiği 1991 de, bunalım, uluslararası bir soruna dönüşmüştür. Milletlerarası toplum bu dönemde Kosova nın adını, batıdaki Arnavut liderlerinin gayretleri sonucu, Belgrad daki Sırp yönetiminin insan hakları ihlalleri ve yeni Balkan savaşı senaryoları ile duymuştur (Kenar, 2005: ). 266

9 Milletlerarası Hukuk Açısından Özerklik, Federasyon ve Bağımsız Kosova Milletlerarası Hukuk ta Self Determinasyon hakkı sömürge halkları için sözkonusu olduğu halde, Avrupa nın birçok bölgesinde zaman zaman şiddetlenen etnik temelli siyasi hareketler bu kapsamda kabul edilmez. Dolayısıyla mesela Afrika daki İngiliz veya Fransız idaresindeki halkların sömürgeci yönetimlere karşı ayaklanmaları sonucu Self Determinasyon a başvurularak bağımsızlık verildiği halde böyle bir hak Kuzey İrlanda veya Bask için sözkonusu değildir. Bununla beraber, yaklaşık 80 yıllık tarihi ile 1990 larda yaşananlar, Sırbistan bünyesindeki özerk Kosova yı Batı Avrupa daki etnik birimlerden çok Afrika sömürgelerine yaklaştırmıştır. Kosova daki Arnavutların isyanları ve bağımsızlık yönündeki arzuları, Milletlerarası Hukuk taki anlamıyla tam olarak Self Determinasyon kapsamında mütalaa edilememekle birlikte, yaşanan gelişmelerin bu bakımdan da anlamı bulunmaktadır. c. Ana devletin (Federasyonun) Dağılması Devletlerin bağımsızlık kazanmasının yaygın yollarından birisi de bağlı birimin dağılmasıdır. Bunun belki de en önemli örneklerinden birisi olarak Aralık 1991 de SSCB ni oluşturan cumhuriyetlerin Almatı Deklarasyonu ile Bağımsız Devletler Topluluğu nu kurmalarıdır. Her ne kadar Birlik devletlerinin önemli bir kısmı daha önce bağımsızlığını ilan etmiş olsalar da bu durum bütün taraflarca kabul edilmiş değil idi. Almatı Deklarasyonu, SSCB nin dağılışını ilan ederek birlik cumhuriyetlerinin bağımsızlığını tanımada temel belge haline gelmiştir. Kosova nın 2008 deki bağımsızlık ilanından önce, Sırbistan ile birlikte altı cumhuriyetten oluşan Yugoslavya nın dağılması, bu federasyon bünyesindeki bütün birimlere gelecek konusunda bağımsız karar verme yolunu açmıştır. Bu aşamada Kosova, üniter bir devlet olan Sırbistan ın parçası olmayıp fakat Yugoslavya yı oluşturan cumhuriyetlerden biri olması ve Yugoslavya nın 1991 den itibaren fiilen dağılması 2002 de ise isminin dahi ortadan kalkması, Kosova nın bağımsızlık yönünde tercih kullanmasının yolunu açmıştır. Sırbistan dışındaki devletler savaş veya barışçıl yollarla birlikten ayrılırken, Sırbistan yönetimi Yugoslavya Federal Cumhuriyeti ismini kullanmakta ısrar etmiş, 2002 de yapılan anlaşma ile Sırbistan-Karadağ ismi ile gevşek bir federasyon haline gelmiştir da yapılan referandum sonucu Karadağ ın bu gevşek federasyondan ayrılması ile Sırbistan tek başına kalmıştır. Yugoslavya nın kuruluşunda federasyonun bir parçası olarak özerk haklara sahip olan Kosova nın, bu birliğin son üyesinin de ayrılması ile bağımsızlık yolunda önemli bir dayanağa daha sahip olduğu açıktır. 267

10 Alaeddin Yalçınkaya d. Milletlerarası Toplum, Birleşmiş Milletler ve Teamül Milletlerarası Hukuk kaynaklarından birinin de teamül, yani belli bir konuda devletlerin aynı şekilde davranmaları olduğuna değinildi. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu nun belli bir konuda toplantıya katılan üyelerinin yarısından çoğunun aldığı karar da teamül kuralı oluşumuna öncülük edebilmektedir. Öte yandan, bugüne kadar belki de mevcut devletlerinin tamamına yakınının onayladığı bir sözleşme ile kurulan BM ve yetkili organları, Milletlerarası Hukuk un oluşması ve uygulamasında önemli kurumlardandır. Bu gerçekler ışığında, 1999 yılında Sırbistan dan koparılan Kosova nın 2008 de bağımsızlığını ilan etmesinden sonra tanıyan devletlerin sayısı anlamlı hale gelmektedir. Kasım 2008 itibari ile 54 ülke ile ABD, NATO ve AB nin yetkili organlarınca tanınmış olması ( tanınmanın hukuki değerini teamül boyutuna yaklaştırmıştır. Her geçen gün daha başka devletler tarafından tanınmanın devam edeceği açıktır. Başta Rusya Federasyonu, Yunanistan ve Kıbrıs Rum Kesimi olmak üzere, Sırbistan yanlısı politika izleyen ülkelerin Kosova yı ancak Sırbistan ın bir parçası olarak görmelerine karşın, henüz tanımamış olan devletlerin önemli bir kısmı, tanımama şeklinde kararlı bir politika sahibi olmaktan çok bu yönde politika tespit etmemeleri, ilgisiz ve tarafsız kalmaları sözkonusudur. Bunların karar vermeleri durumunda, kararın tanınma yönünde olacağı ihtimali kuvvetlidir. Öte yandan Eski Yugoslavya yı oluşturan devletlerden Hırvatistan ile Kosova ya sınırdaş olan Makedonya ve Karadağ ın da tanımış olması, hukuki temelini bu devletlerin de onayladığı anayasadan alan Sırbistan a bağımlılık bir başka açıdan daha temelsiz hale gelmiş bulunmaktadır. İnsan Haklarının Kazandığı Anlam ve Bağımsız Kosova a. Milletlerarası Hukuk ta İnsan Hakları 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren insan hakları konusu, Milletlerarası Hukuk un gittikçe daha fazla gündemini işgal etmiş ve birçok siyasi yapılanmanın temelini oluşturmuştur. II.Dünya Savaşı sonrası yeniden çizilen Avrupa haritası ile mesela İsrail devletinin kuruluşunda temel etken Yahudilerin maruz kaldığı insan hakları ihlalidir. Gerek bu konudaki sözleşmeler gerekse BM Güvenlik Konseyi kararları, konuyu bir ülkeni iç sorunu olmaktan çıkarmış, ihlal ağırlaştıkça diğer devletlerin daha fazla müdahale etme hakkı ve görevi kabul edilmiş, hatta bağımsız devletin egemenlik haklarının dahi anlamı kalmamıştır. Uluslararası Ceza Mahkemesi nin bağımsız bir ülkenin devlet başkanını tutuklama kararı bu bakımdan önemli bir aşamadır. 268

11 Milletlerarası Hukuk Açısından Özerklik, Federasyon ve Bağımsız Kosova 1948 BM İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, hukuki bakımdan bağlayıcı olmadığı halde, Genel Kurul daki oylamada hiçbir devletin ret oyu vermediği, insan haklarını ayrıntılı düzenleyen en geniş katılımlı bir belgedir de imzalanan Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, onaylayan Avrupa devletleri açısından bağlayıcı olduğu halde, bu alanda geniş katılımlı ve yaptırım unsuru taşıyan sözleşmeler açısından önemli bir aşamadır. Bundan sonra beyanname veya sözleşme halinde gittikçe genişleyen insan hakları belgeleri, aynı zamanda bu alanda devletin egemenlik alanını daraltmış, konuyu devletin münhasır yetkisinden çıkararak bütün dünyayı ilgilendirir hale gelmiştir. Nitekim 1948 de BM Genel Kururlu nca kabul edilip yeter sayıda devletin onaylaması ile 1951 de yürürlüğe giren Jenosit in Önlenmesi ve Cezalandırılması Hakkında Sözleşme ile sırf taraf devletler bağlı olmayıp, diğer devletler açısından da mesela soykırım konusunda sözleşme yapmama zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Jenositi icra anlaşması yapılsa bile Milletlerarası Hukuk açısından yok (keenlemyekün) hükmündedir. Bunların dışında medeni, siyasi alanlar ile, kültür, din ve dil gibi konularda insan haklarını düzenleyen halef devlet olarak Yugoslavya nın imzaladığı birçok sözleşme bulunmaktadır. BM Şartı nın bir kısmına işaret edilen düzenlemeler yanında 1966 BM Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Milletlerarası Sözleşme yi tekrar belirtelim larda Yugoslavya nın parçalanmasında başta Bosna-Hersek te olmak üzere birçok bölgede ve Kosova da Sırbistan ın etnik temizliğe varan insan hakları ihlalleri yaşanmıştır lar boyunca, Yugoslavya da özelikle Sırp yetkililerce uygulanan etnik temizlik, toplu katliam, diğer insan hakları ihlalleri ile ilgili onlarca BM Güvenlik Konseyi kararı bulunmaktadır. b. NATO Müdahalesinin Hukuki Temeli Bütün uyarılara rağmen Sırpların etnik temizlik politikasının devam etmesi ve bunun Balkanları saracak bir yangına dönüşme tehlikesi üzerine NATO güçleri 1999 da Belgrat ı ve Sırp hedefleri bombalayarak büyük darbe vurdu. Güvenlik Konseyi nin Kosova da BM bünyesinde bir misyon (UNMIK) kurulması konusunda 1244 (1999) sayılı kararı, bundan sonra verildi. Daha önce Güvenlik Konseyi nin konuyla ilgili birçok kararı olduğu halde, NATO nun böyle bir müdahaledeki yetkisi tartışmalıdır. Gerçekten de Güvenlik Konseyi nin diğer birçok çatışma alanlarında oluşturduğu barış gücü konusunda hangi ülke veya örgütün nasıl katılacağı veya müdahale edeceği konusunda açıkça kararları olduğu halde, burada böyle bir karar yoktur. Bununla beraber, BM Şartı nın 53. maddesi,..yeni bir saldırmayı önlemek ödevinin Teşkilata (BM ye) verilmesine kadar.. Güvenlik Meclisi nin müsadesi olmaksızın müdahale edilebileceğini düzenler. Öte yandan Güvenlik Konseyi nin daha önce 269

12 Alaeddin Yalçınkaya vermiş olduğu kararlar, NATO müdahalesi için önemli bir dayanak oluşturmaktadır. Nitekim 1199 (1998) sayılı kararda Sırp Güvenlik Kuvvetleri ve Yugoslav Ordursu tarafından kuvvet kullanılmasına ilikin endişeler belirtilmiş ve ateşkes çağrısında bulunulumuştur. Bu kararın gereği yerine getirilmediği takdirde, bölgedeki barış ve istikrarın sağlanması ve sürdürülmesi yönünde daha ileri bir eyleme geçilebileceği ve ek önlemler alınabileceği belirtilmiştir. Bununla beraber NATO ya yetki verilmemiştir (Kenar, 2005: ). NATO müdahalesinden sonra 1244 (1999) sayılı kararla BM kontrolü üzerine almıştır. Bu gerçekler ışığında, NATO müdahalesinin, milletlerarası hukuka karşı bir hareket olmaktan çok, milletlerarası hukukun gereği olduğu görülmektedir. BM in konuya el atmasından sonra NATO faaliyetlerini durdurmuş, bu yönüyle hukukun gereğini yerine getirmiştir. NATO müdahalesinin gerekçesi durumundaki, 1995 te Kosova ya giren Sırp ordusunun sivilleri katletmesi ile Müslüman Arnavutların yok edilmesi planları, milletlerarası hukuk tarafından çağımızda en büyük ihlal ve suç sayılmaktadır. Buna karşı, BM ve benzeri örgütlerin belirli prosedürü izleyerek müdahale etmesine kadar insanların hayatını kurtarmak yolundaki acil tedbirler, birçok bakımdan görev kabul edilmelidir. c. Kosova nın Bağımsızlık İlanı BM in 1244 (1999) sayılı kararı ile Kosova bağımsızlık yönünde önemli bir aşamaya girmiş, ancak bu kararda açıkça belirtildiği üzere, Kosova nın Sırbistan ın parçası olduğu ve Sırbistan ın toprak bütünlüğü teyit edilmiştir. Bununla beraber, Belgrat yönetiminin Kosova konusunda bütün uyrarılara karşın temel insan hakları ihlalleri, bölgenin yönetiminin geçici olarak BM bünyesindeki misyona, UNMİK e bırakılmasına karar verilmiştir. Bu karar aynı zamanda hukuken Sırbistan ın parçası olan Kosova nın fiilen Kosova dan koparılması demektir. Öte yandan Sırbistan ın tutumu nedeniyle, birlik cumhuriyetlerinden dördü ayrıldığı halde Yugoslavya Federal Cumhuriyeti adını kullanmaya devam etmiştir. Ancak 2002 yılında bu ismin kullanılması sona ermiş, bunun yerine bir süre Sırbistan- Karadağ Cumhuriyeti kullanılmış, daha sonra Karadağ da bağımsızlığını ilan etmiştir. Bu gelişme yukarıda sayılan gerekçelerle, Kosova nın bünyesinde bulunduğu Sırbistan ın federal yapısının da sona ermesidir. Çünkü Kosava, diğer cumhuriyetlerle birlikte federal yapı içerisinde yer almıştır. Zaman zaman değiştirilen özerklik statüsü, onun federal yapının parçası olduğu gerçeğini değiştirmez. 270

13 Milletlerarası Hukuk Açısından Özerklik, Federasyon ve Bağımsız Kosova Şubat 2008 de Kosova nın bağımsızlık ilanı beklenen bir gelişme olup, bundan sonra bir yıl dolmadan 54 ülke tarafından tanınmıştır. Bu ülkeler arasında, eski Yugoslavya cumhuriyetleri Hırvatistan ile Makedonya ve son olarak 2006 da Sırbistan dan ayrılan Karadağ Cumhuriyeti nin olması, bağımısızlığı daha güçlü hale getirmiştir. Nitekim eski Rus Dışişleri Bakanı Primakov un Kosova daki durumun bağımsızlık öncesine geri çevrilmesini beklemenin gerçekçei olmadığını Makadenya ve Karadağ ın tanımasını dikkate alarak açıklaması buna işaret etmektedir ( Milletlerarası Hukuk ta bağımsızlık için, diğer devletlerce tanınma şart olmamakla birlikte, egemenlik haklarının kullanımında önemli bir etken olduğu gerçektir. Bundan dolayı, Kosova yı bugüne kadar tanıyan devletlerin sayısı ve Avrupa daki ağırlığı, bağımsız Kosova nın devamı açısından önemli bir miktara ulaşmıştır. Sonuç Tito, 1979 da bir av partisi veriyor. Partiye katılan zamanın TC Belgrat Büyükelçisi Oğuz Gökmen in Tito ile avlanacak sülünler ile ilgili konuşmasını kendi sözlerinden nakledelim:..tito çok keyifli idi. Bana Bu sülünler Mohaç tan kaçmışlar, Osmanlı dan kaçmışlar.. diyerek latife etmek istedi. Kendisine Biz artık Osmanlı değiliz..! diyecek oldum. Daha tercümeyi beklemeden, Osmanlısınız Bre.. Osmanlısınız..! Ne çekiniyorsunuz Osmanlıyım demekten? Biz bu memlekette altı milleti bir arada yaşatmayı, yönetmeyi Osmanlı dan öğrendik..! dedi. (Gökmen, 2006: 331). Soğuk Savaş ın sona ermesi, SSCB nin dağılması ile gerçekleşmiştir. Federal Yugoslavya, Tito nun kişisel gayret ve başarısı ile varlığını sürdürebilmiş, dahi liderin vefatından kısa bir müddet sonra çatışmalar başlamıştır. Dünyanın birçok yerinde olduğu gibi Avrupa da da çok sayıda ana devletten ayrılmak isteyen bölgeler ve halklar bulunduğu halde, AGİK ve AGİT kurum ve sözleşmeleri ile mevcut sınırlar esas alınmıştır. Bununla beraber, halkların siyasi, kültürel ve ekonomik haklarıyla ilgili BM ve Avrupa kurumları bünyesinde birçok belge imzalandığı, bunların önemli bir kısmında eski Yugoslavya ile Sırbistan da bulunduğu halde, Belgrat yönetimi Kosova yı 19. yüzyıl sömürgesi olarak görmek istemiştir. Başta yaşama hakkı olmak üzere, çağımızın vazgeçilmez insan haklarını ihlal eden saldırıları sonucu, duruma milletlerarası kuruluşlar ve BM müdahale etmiş, Sırp katliamı genişlemeden önlenmiş ve buradan çıkabilecek bir yangının Balkanları sarmasının önünde geçilmiştir. Bağımsızlık ilanları, her devlet açısından farklı özellikler arzettiği halde, Kosova için de Osmanlı dan kopmasından 1990 lara kadar birçok hususiyetler sözkonusudur. 271

14 Alaeddin Yalçınkaya Bununla birlikte, Milletlerlararası Hukuk literatüründe egemenlik gerekçeleri olarak sayılan asli ve tali sebepler açısından Kosova nın bağımsızlık süreci tamamlanmıştır. Bunların en başında, mevcut federal sistemin dağılması ile Kosova halkının gelecek konusundaki kendi iradesidir. Sırbistan ın daha önce Bosna-Hersek te olduğu gibi Kosova da da başlattığı ağır insan hakları ihlalleri, başta BM olmak üzere AB, NATO gibi kuruluşlar ile milletlerarası toplumu, bölgenin Belgrat tan ayrılmasını zorunlu kılmış, bağımsızlık ilanı beklenenden hızlı bir şekilde tanınmıştır. Kaynakça DOĞAN, İ. (2008), Devletler Hukuku, Seçkin, Ankara. EVANS, G. ve Newnham, J. (2007), Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, çev.: H.A. Utku, Gökkubbe, İstanbul. GÖKMEN, O. (2006), Diplomasi, Savaşta ve Barışta Diplomasi!, Yamaç Ofset, İstanbul. GÜNDÜZ, A. (2003), Milletlerarası Hukuk, Temel Belgeler, Örnek Kararlar, 5. Bası, Beta, İstanbul KENAR, N. (2005), Bir Dönemin Perde Arkası: Yugoslavya, Palme Yayıncılık, Ankara. SÖNMEZOĞLU, F. (2000), Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, DER Yayınları, İstanbul. TANİLLİ, S. (1976), Anayasalar ve Siyasal Belgeler, Sulhi Garan Mat., İstanbul. TOLUNER, S. (1996), Milletlerarası Hukuk Dersleri, Devletin Yetkisi, Beta, İstanbul. TUNAYA, T.Z. (1930), Siyasal Kurumlar ve 272