Durum Kategorisi (Падеж категориязы)

Transkript

1 Doç.Dr. Gülsüm KİLLİ YILMAZ TL1012 Hakas Türkçesi II Ders Notu: 7. Ders Hakas Türkçesinde Durum Kategorisi, Ankara Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Ankara, Durum Kategorisi (Падеж категориязы) Durum ad grubu sözcüklere ilişkin bir gramer kategorisidir. Cümlede sözcükler başka sözcüklerle durum ekleri ile ilişki kurarlar. Çeşitli dönemlerde yazılmış gramer çalışmalarında farklılıklar bulunmakla birlikte çağdaş Hakas gramerlerinde durum kategorisi içinde adın 10 durumu ele alınır. Diğer Türk lehçeleri ile karşılaştırıldığında durum biçimlerinin oldukça fazla olduğu söylenebilir. Bunun sebebi bazı edatların ekleşerek ayrı durum biçimlerine dönüşmüş olmasıdır. Çağdaş Hakas Türkçesinde adın durumları şunlardır: Durum 1. Flfkos gfltж (Yalın Durum /Nominative) - 2. Nfhnskos gfltж (İlgi Durumu /Genitive) [+NIñ] 3. Gbhwkuw gfltж (Yönelme Durumu /Dative) [+ĞA] 4. Rdhwvuw gfltж (Belirtme Durumu /Accusative) [+NI] 5. Jhsyos gfltж (Bulunma Durumu /Locative) [+DA] 6. Csosyos gfltж (Çıkma Durumu /Ablative) [+DAñ] 7. Spskos gfltж (Yön Gösterme Durumu /Allative) [+ZAr] 8. Gmlwhuw gfltж (Araç Durumu /Instrumental) [+nañ] Ek 9. Nbaytcnwhwc gfltж (Karşılaştırma/Eşitlik Durumu/ Equative) 10. Cskkso gfltж (Sebep Durumu /Circumstantial/ Deliberative) [-CA] [+DAñAr] 1. Yalın Durum (Flfkos gfltж /Nominative) Yalın durum için ddy падеж terimi de kullanılır. Adın hiçbir çekim eki almamış ve nesne görevinde bulunmayan durumudur: fofc rybuf [sc jjk vb. Кем (kim)? ниме (ne)? Sorularına cevap verir: {spszf[ xmumhxt\ - Rtv xmumhxt? - {spszf[ (YD) 2. İlgi Durumu (Nfhnskos gfltж /Genitive)

2 İlgi durumu eki [+NIñ] dır. Ekin sözcüğün son sesine göre değişen +nıñ/+nĭñ ve +tıñ/+tĭñ eşbiçimleri bulunur. Ek ötümsüz ünsüzlerle biten sözcüklere +tıñ/+tĭñ, diğer seslerle (ünlü, ötümlü, sonant) bitenlere ise +nıñ/+nĭñ biçiminde gelir. Ötümlü, ünlü vb. +niñ/+nĭñ nehf Ötümsüz +tiñ/+tĭñ gfc nehfysa ywa ysa ysa gfcnsa nsa nsa nwa Bu ek bir varlığın başka bir varlık ile ilişkili ya da ait olduğunu gösterir: muhtnxwywa rybufps [scnsa cevrfps gfkfysa shkffys vb. 3. Yönelme Durumu (Gbhwkuw gfltж /Genitive) İlgi durumu eki [+ĞA] dır. Ekin sözcüğün son sesine göre değişen +ğa/+ge ve +xa/+ke ve +a/+e eşbiçimleri bulunur. Sözcüğün son ünsüzü ötümsüz ise ekin ötümsüz eş biçimleri olan +xa/+ke eklenirken ötümlü ünsüzlerle biten sözcüklere ötümlü eşbiçimler (+ğa/+ge) eklenir. Ancak Sözcük /ğ, g/ ünsüzleri ile bitiyorsa ek +a/+e biçiminde gelir. Eğer sözcük ünlü ile bitiyorsa yönelme durumu eklendiğinde ekin ünsüzü iki ünlü arasında düşer ve sözcüğün ünlüsü ile ekin ünlüsünün kaynaşmasıyla uzun ünlü oluşur. Ötümsüz (x, k, s, p vb.) +xa/+ke gfc [fg Ötümlü (l, r, m, n,ñ, b vb.) Uzun ünlü (a:, e:, o:, ö:) +ğa/+ge xwg sh fa my [faff gshj gwkd ğ, g +a/+e gbu Normal uzunluktaki ünlü +a:/+e: cflso nehf gfkf gfc[f [f [f [fg[f rt xwgrt ut of shof faof myut [faffof gshjof gwkdut f gbut cflsof nehff gfkff

3 wzt nmkum eqoe rwpw fqos rt wztt nmkutt eqoff rwptt fqoff rtt Eylemin dolaylı nesnesini, bildirme, yönelme, yaklaşma, zaman, amaç, sebep gibi işlevleri vardır. Vby gf,fvf gwxwr gfcnsv\ Vby [fkfc[f [syxfv\ Njosc[f gfhxfv\ Vby ge njoscns gbc xfc[f njjc cfkfh,sy\ 4. Belirtme Durumu (Rdhwvuw gfltж /Accusative) Belirtme durumu eki [+NI] dır. Ekin sözcüğün son sesine göre değişen +nı/+nĭ ve +tı/+tĭ eşbiçimleri vardır. Ötümsüz ünsüzlerle biten sözcüklere ekin ötümsüz biçimi +tı/+tĭ eklenirken, ötümlü ve ünlü ile biten sözcüklere +nı/+nĭ eşbiçimi gelir. Ötümlü, ünlü vb. +ni/+nĭ nehf Ötümsüz +tı/+tĭ gfc nehfys yw ys ys gfcns ns ns nw Eylemin doğrudan nesnesini belirtir: Rybufys fkofv\ Njoscns njjc cfkofv\ Gfkfys rdhutv\ 5. Bulunma Durumu (Jhsyos gfltж /Locative) Belirtme durumu eki [+DA] dır. Ekin sözcüğün son sesine göre değişen +da/+de, +ta/+te eşbiçimleri vardır. Ötümsüz ünsüzlerle biten sözcüklere ekin ötümsüz biçimi +ta/+te eklenirken, ötümlü ve ünlü ile biten sözcüklere +da/+de eşbiçimi gelir. Ötümlü, ünlü vb. +da/+de nehf nehflf lt lf

4 Ötümsüz +ta/+te gfc lf gfcnf nf nf nt Bulunma durumu eki eylemin geçtiği yeri belirtir. Школада njosyxfv\ Bycnbnennf muhtyxtv\ Eylemin geçtiği zaman ve durumu da belirtebilir: {fps[nf rwpw ghfq ytyw bnxt\ Vfqlf yfavshkfh xffgxf\ Jkofyyfh ekeo dhwywcnt xsskscxfkfh\ 6. Çıkma Durumu (Csosyos gfltж /Ablative) Çıkma durumu eki [+DAñ] dır. Ekin sözcüğün son sesine göre değişen +dañ/+deñ, +tañ/+teñ, +nañ/+neñ eşbiçimleri vardır. Ötümsüz ünsüzlerle biten sözcüklere ekin ötümsüz biçimi +tañ/+teñ eklenirken, ötümlü ve ünlü ile biten sözcüklere +dañ/+deñ, genizsil ile biten sözcüklere ise +nañ/+neñ eşbiçimi gelir. Ötümlü, ünlü vb. +dañ/+deñ nehf Genizsiller (m, n, ñ) +nañ/+neñ fa cfy nbby Ötümsüz +tañ/+teñ gfc nehflfa lfa lfa lta yta fayfa cfyyfa nbbyyta gfcnfa nfa nfa nta Çıkma durumu eki eylemin başlangıç yerine, kaynağına, başlangıç zamanına işaret eder. Ayrıca karşılaştırma, nesnenin neden yapıldığı, sebep gibi işlevleri de vardır. Rwpw nehflfa cs[xf\ Xbnw xfcnfa csofhf muhtyxt\ Fknsyyfa ffhkso\ Nfcnfa bnrty nehf\ Cttrnta ney gfhxf\ Gfkf flfqlfa [jhs[xf\

5 7. Yön Gösterme Durumu (Spskos gfltж /Allative) Yön gösterme durumu eki [+ZAr] dır. Ekin sözcüğün son sesine göre değişen +sar/+ser, +zar/+zer eşbiçimleri vardır. Ötümsüz ünsüzlerle biten sözcüklere ekin ötümsüz biçimi +sar/+ser eklenirken, ötümlü ve ünlü ile biten sözcüklere +zar/+zer biçiminde eklenir. Ötümlü, ünlü vb. +zar/+zer ffk nda nfqof Ötümsüz +sar/+ser gfc ujhjl [fg cth ffkpfh pfh pth ndapth nfqofpfh gfccfh ujhjlcfh cfh [fgcfh cth Yön gösterme durumu eylemin yönünü gösterir. Yönelme durumundan farklı olarak hareketin son noktasını göstermez. İşlevleri birbirine oldukça yakın olan bu durum ekleri zaman zaman birbirinin yerine de kullanılabilir. Vby Fc[sccfh gfhxfv\ Fhsopfh gfcxfv\ Ceo [fpsypfh rbkut,wc\ 8. Araç Durumu (Gmlwhuw gfltж /Instrumental) Araç durumu eki [+nañ] dır. Ekin sözcüğün ünlüsünün kalın ya da ince sıradan oluşuna göre değişen iki eş biçimi vardır: +nañ/+neñ. Kalın sıradan ünlülü sözcüklere +nañ eklenirken ince sıradan ünlülü sözcüklere + neñ eşbiçimi gelir. Sözcüğün ünlüsü Ek Örnek Kalın sıradan +nañ gfkns fofc nfc İnce sıradan +neñ rwpw wayt gfknsyfa fofcyfa nfcyfa rwpwyta yta waytyta Araç durumu eki eylemin hangi araç yardımıyla gerçekleştiğini, birlikte yapıldığını ve nasıl gerçekleştiğini belirtir. Gfknsyfa njjhxf\ Hexrfyfa gfcxf\

6 {sgnsyfa rbcxt\ Vbifyfa Rjkÿ gwh rkfccnf muhtyxt\ Muhtnxwyta xjj[nfcxfv\ Xjj[-xff[yfa jlshxf,sc\ Dhwywcyta ffkzsksfys elehkff,sc\ 9. Karşılaştırma Durumu (Nbaytcnwhwc gfltж /Equative) Karşılaştırma durumu eki [+ca] dır. Ekin sözcüğün son sesine göre değişen +ça/+çe, +ca/+ce eşbiçimleri vardır. Ötümsüz ünsüzlerle biten sözcüklere ekin ötümsüz biçimi +ça/+çe eklenirken, ötümlü ve ünlü ile biten sözcüklere +ca/+ce biçiminde eklenir.. Ötümlü, ünlü vb. +ca/+ce ffk nda nfqof rbb Ötümsüz +ça/+çe gfc ujhjl nfc xt ffkzf zf zt ndazt nfqofzf rbbzt gfcxf ujhjlxf xf nfcxf xt Bu ek karşılaştırmanın yanı sıra hareketin herhangi bir şeyin boyunca yapıldığını ve yaklaşıklık belirtir. Xjkzf gfhxfv\ Nbuwhzt exe[xf\ Gmmhzt flfq\ Rwpw gfpsyzf ysvsh[f\ Gbcxt rwpw\ Jyzf nehf\ 10. Sebep Durumu (Cskkso gfltж / Circumstantial Deliberative) Sebep durumu eki [+DAñAr] dır. Ekin sözcüğün son sesine göre değişen +dañar/+deñer, +tañar/+teñer, +nañar/+neñer eşbiçimleri vardır. Ötümsüz ünsüzlerle biten sözcüklere ekin ötümsüz biçimi +tañar/+teñer eklenirken, ötümlü ve ünlü ile biten sözcüklere +dañar/+deñer, genizsil ile biten sözcüklere ise +nañar/+neñer eşbiçimi gelir. Ötümlü, ünlü vb. +dañar/+deñer nehf nehflfafh

7 Genizsiller (m, n, ñ) +nañar/+neñer fa cfy nbby Ötümsüz +tañar/+teñer gfc lfafh lfafh ltath ytath fayfafh cfyyfafh nbbyytath gfcnfafh nfafh nfafh ntath Çıkma durumu eki düşünce ya da konuşmanın ne hakkında olduğunu, eylem ya da durumun sebebini belirtir: Nfoscnfafh xjj[nfyxf\ Fofcnfh gdpwrntath nehfkfh rdhwyvbyxt\ Kaynaklar: Korkmaz Z. (2002) Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi, Ankara: TDK Хакасский язык. Морфология./Под ред. Карпова В.Г. - Учебное пособие (на хакасском языке) для студентов, обучающихся по специальности Филология (Хакасский язык и литература) Абакан: Изд-во ХГУ им. Н.Ф. Катанова, Патачакова Д.Ф. Хакас тiлi. I чардыoы. Лексика, фонетика, морфология: педагогическай училищее учебник. Пастаoызын сыхча = Грамматика хакасского языка. Ч. I. Лексика, фонетика, морфология: Учебник для педагогического училища. Изд. 1-е. Абакан: Хакас. кн. изд-во, 1955.