TÜRKÇE BİÇİM KISA ÖZET.

Transkript

1 DİKKATİNİZE: BURADA SADECE ÖZETİN İLK ÜNİTESİ SİZE ÖRNEK OLARAK GÖSTERİLMİŞTİR. ÖZETİN TAMAMININ KAÇ SAYFA OLDUĞUNU ÜNİTELERİ İÇİNDEKİLER BÖLÜMÜNDEN GÖREBİLİRSİNİZ. TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ KISA ÖZET 1

2 İÇİNDEKİLER Ünite 1: Biçim Bilgisine Giriş.3 Ünite 2: Adlar.6 Ünite 3: Sıfatlar 10 Ünite 4: Belirteçler 12 Ünite 5: Adıllar.14 Ünite 6: İlgeç, Bağlaç ve Ünlem..17 Ünite 7: Eylemler-1.19 Ünite 8: Eylemler-II.22 Ünite 9: Ekler ve Soru Biçimleri..26 2

3 Ünite 1: Biçim Bilgisine Giriş Dilde bir anlam taşıyan, yapı ve ses açısından anlamlı daha küçük birimlere ayrılamayan ögelere biçim veya şekil denmektedir. Her iki terim de Batı dillerindeki morfem teriminin karşılığı olarak kullanılır. Türkçe bir sözcükteki kök, gövde ve ekleri; Hiçbir yapım eki almamış, anlamlı daha küçük parçalara bölünemeyen sözcüklere kök denir. Bu kök, ad veya eylem kökü olabilir. Türkçede sözcük köklerinin genellikle tek heceli olduğu, tek heceli olmayanları n da türemiş olabileceği görüşü vardır. Eğer sözcük bir yapım ekiyle türemiş ise buna gövde denir. Kimi çalışmalarda gövdeler için de kök terimi kullanılmakta, bir ayrım yapmak gerektiği zaman birincil ve ikincil köklerden söz edilmektedir. Türkçe, yeni sözcük yapımını ve sözcükler arasındaki ilişkileri büyük ölçüde sözcük kök ve gövdelerine eklerin getirilmesiyle sağlayan dillerin tipik örneklerinden biridir. Sonuna geldikleri kökün anlamını ve biçimini çeşitli açılardan değiştiren eklere yapım ekleri, sözcüklerin sözcük öbeği veya cümle içinde birbirleriyle olan ilişkilerini gösteren eklere ise çekim ekleri denir. Çekim ekleri sözcüğün anlamında ve biçiminde bir değişiklik yapmaz. Ancak bazı çekim eklerinin kalıplaşarak eke yapım eki özelliği kazandırdığı da olur. Bunun tersi; yani yapım eklerinin çekim eki durumuna gelmesi ise söz konusu değildir. Türkçede ekler sözcüğün sadece sonuna gelir; yani son ektirler. Yapım ve çekim ekleri; Yapım eki: Sonuna geldikleri kökün anlamını değiştiren ektir. Çekim eki: Sözcüklerin sözcük öbeği veya cümle içerisinde birbirleriyle olan ilişkilerini gösteren ektir. Türkçede yapım ekleriyle çekim ekleri, çoğu durumda kesin çizgilerle birbirinden ayrılır. Ancak kimi eklerin sınırı tam olarak belli değildir. Yapım ekleri adlara eklenerek yeni adlar ve eylemler türetebilecekleri gibi eylemlere eklenerek de yine adlar ve eylemler türetebilirler. Eklendikleri ve türettikleri sözcüğün türüne göre yapım ekleri kendi aralarında addan ad, addan eylem, eylemden eylem ve eylemden ad yapım ekleri olmak üzere dörde ayrılırlar. Bir sözcükte birden fazla yapım eki bulunabilir. Çekim ekleri, eklendiği sözcüğün anlamında ve biçiminde bir değişiklik yapmayan eklerdir. Bu ekler, adların ve eylemlerin üzerine gelirler. Çekim ekleriyle yapım ekleri arasındaki önemli bir fark da şudur: Yapım ekleri ancak sınırlı sayıda sözcüğe, hatta bazen sadece birkaç sözcüğe eklenebilir; çekim ekleri ise ilgili türden her sözcüğe gelebilir. Eklerin Sırası Sözcüğün anlamını değiştiren yapım ekleri, sözcüğün anlamında bir değişikliğe yol açmayan çekim eklerinden önce gelir. Ad çekim eklerinde genellikle sıra, çokluk-iyelik-durum-soru şeklindedir: Ev-lerimiz-den mi? Eylem çekiminde sıra, eyem-zaman-kişi-soru veya eylem-zaman-soru-kişi şeklindedir: yap-tı-k mı, yap-ar mı-y-ız gibi Sözcük türetme yolları; Var olan sözcüklere eklerin getirilmesi yoluyla yeni sözcükler türetme, Türkçede en çok kullanılan yeni sözcük elde etme yoludur. Türkçe eklemeli bir dil olması nedeniyle buna çok da uygundur. 3

4 Ad Yapımı Türkçede ad soylu sözcüklerin eklerle türetilmesinin iki yolu vardır: Addan Ad Yapımı: Bunlardan biri, bir ad köküne bir ad yapım ekinin getirilmesidir. Eylemden Ad Yapımı: Eylem köklerine eylemden ad yapan eklerin gelmesiyle de yeni adlar yapılabilir. Eylemden ad yapım ekleri, yapım ekleri içinde sayıca en geniş grubu oluştururlar. Bir kısmı tüm eylem kök ve gövdelerine eklenebilecek kadar işlekken bir kısmı yalnızca birkaç sözcükte görülür. Eylem Yapımı Adlar gibi eylemler de iki yolla türetilebilir: Ad köklerine eylem türeten eklerin gelmesi ya da eylem köklerine eylem türeten eklerin gelmesiyle. Addan Eylem Yapımı: Ad köklerine addan eylem türeten eklerin getirilmesi suretiyle adlardan eylemler türetilebilir. Bunlardan biri, ad kök veya gövdelerine ad yapım ekleri-nin getirilmesidir: başlık, kitap-çı, ben-ek, yüz-lü, beş-er, bir-inci, çocuk-cağız, ufa-(k)-cık, insan-ca, kum-sal, öz-ge, göz-lük-çü-lük, kapı-cı-lık, ben-ek-li, yok-sul-lukgibi. Eylemden Eylem Yapımı: Var olan eylem köklerine eylemden eylem yapım eklerinin getirilmesiyle yeni eylemler oluşturulabilir. Eylem yapımında en önemli ek grubunu çatı ekleri oluşturur. Çatı ekleri eylem ile özne, eylem ile nesne arasındaki ilişkiyle ilgilidir. Sonuna geldikleri eylem kökünü çatı açısından değiştirebilirler. Çatı eklerinden farklı olarak yüklemin özne ve nesneyle olan ilişkisinde herhangi bir değişiklik yapmayan eylemden eylem yapım ekleri de vardır. Eylem kök veya gövdelerine eylemden ad yapan ekle-rin gelmesiyle de yeni adlar yapılabilir: dur-ak, çiz-elge, sev-gi, sevin-ç, bakış, aç-ı, kır-ık, bil-ge, çalış-kan, sat-ıcı, böl-üm gibi. Birleştirme, Kısaltma, Kopyalama iki farklı sözcüğü yeni bir kavramı ifade edecek biçimde bir araya getirmek; yani birleşik sözcük oluşturmaktır: hanımeli, devetabanı, kuşburnu gibi İşlev Açısından Sözcük Türleri Ad Soylu Sözcükler Ad soylu sözcükler; adlar, sıfatlar, belirteçler (zarşar) olmak üzere dört guruba ayrılır. Adlar (isimler): Gösterdikleri kavram açısından soyut veya somut bir nesnenin adı olabilirler: gözlük, güzellik gibi Yapıca tek ve birleşik olabilecekleri gibi öbek durumunda da bulunabilirler: ev, bilgisayar, at arabası...özel ad veya tür adıolarak kullanılabilirler: Pınar, kavak... Teklik, çokluk ve topluluk ifade edebilir-ler: ev, ev-ler, ordu... Sıfatlar: Başka bir adı çeşitli açılardan belirginleştiren ad soylu sözcüklerdir. Çekim eki almaz, tek başlarına cümle ögesi olamazlar. Niteleme ve belirtme sıfatları olma üzere iki gurupta toplanırlar. Niteleme sıfatlarını eşitlik, üstünlük ve en üstünlük biçiminde derecelendirmek mümkündür: güzel, daha güzel, en gü-zel...buna karşılık belirtme sıfatlarında derecelendirme yapılamaz. Belirtme sıfatları da kabaca işaret sıfatları, sayı sıfatları, soru sıfatları ve belirsizlik sıfatları (bel-gisiz sıfatlar) gibi gruplara ayrılır. Belirteçler (zarşar): Bir eylemi herhangi bir çekim eki almadan zaman, yer, durum, azlık-çokluk, soru gibi çeşitli açılardan niteleyen ad soylu sözcüklere belirteç denir. Dün geldi. Güzel konuşuyorsun. Niçin geldin?gibi. Gramer kitapla-rında bir sıfatı ve bir başka belirteci niteleyen sözcükler de belirteç olarak kabul edilmektedirler: en güzelve pek çoköbeklerindeki envepekögeleri gibi. Adıllar (Zamirler): Ad veya ad öbeklerinin yerine kullanılan sözcüklerdir. Ali geldi. cümlesindeki Ali yi bir tarafa bırakarak O geldi. dediğimiz zaman her iki sözcük de söz dizimi ve bu durumda gösterilen açısından aynı işlevi yerine getirmektedir. Aynı şekilde dün saat 7 treniyle Ankara dan gelen adamöbeğinin yerine cümlede oadılı kullanılabilir. 4

5 Kişi adılları; ben, sen, o, biz, siz, onlar Soru adılları; kim, hangi Belirsizlik adılları; bazı, kimi Dönüşlülük adılı; kendi Adıllar bencil, benlik, kimlik gibi istisnalar dışında yapım ekleriyle genişletilemezler. Kimisi, bazısı, şusu, busu gibi az sayıdaki kalıplaşmış durum bir tarafa bırakılırsa adıllar iyelik ekleri almazlar. Eylemler (fiiller): Hareket, oluş, kılış bildiren sözcüklerdir. d soylu sözcük-lerden ayrıldıkları en önemli yön, kök ve gövdelerinin sonlarına aldıkları çekim eklerinin farklı olmasıdır. Eylem kök ve gövdeleri, ad kök ve gövdelerinden farklı olarak cümle içerisinde kullanılabilmek için mutlaka bir çekim eki almak zorunda-dırlar. Sadece emir kipinin teklik ikinci kişisinde ek yoktur: gel-, gel!; git-, git!gibi. Asıl anlamlarıyla kullanılmaları yanında, yardımcı eylem olarak da işlev gören ve bir eylemden veya bir addan sonra kullanılarak birleşik eylem oluşturan eylemler de vardır: görüver-, alabil-, yardım et-, hasta ol-gibi. Eylemler, görünüş-zaman-kip, kişive soru eklerini alırlar. Bağlaçlar: Sözcükler, sözcük grupları ve cümleler arasında ilişki kuran ögelerdir. İşlevlerine göre genellikle şu alt gruplar içinde değerlendirilirlebilirler: Sıralama bağlaçları; ve, ile Denkleştirme bağlaçları; ya, yahut, veya Karşılaştırma bağlaçları; da da, ya ya, hem hem gibi Cümle başı bağlaçları; fakat, lakin, ancak, yalnız, ama, keşke, yeter ki, sanki, hatta, çünkü İlgeçler (edatlar): Kendi başlarına anlamı olan sözcükler ve öbeklerden sonra gelip busözcüklerin anlamlarını güçlendirip sınırlayan sözcüklerdir. Cümlede öge olmazlar, çekim eki almazlar. Edattan önceki sözcük şu durumlarda bulunabilir: Yalın durumda; Kedi gibi, el kadar İlgi durumu; bunun gibi, onun için Yönelme durumu; bize karşı, eve doğru, Ayrılma durumu; dünden beri, benden yana Ünlemler: Çeşitli duyguları, heyecanları ifade eden sözcüklerdir. Ünlem olarak kullanılan sözcükler ek almazlar. İyelik eki alarak ad gibi kullanılabilirler. Duyguları anlatan asıl ünlemler yanında (ah, vahgibi) seslenme (hey, yahugibi), sorma (hani, niçingibi), gösterme (işte, dahagibi), yanıt (evet, hayır gibi) işlevli ünlemler de vardır. Ünlem olarak kullanılan söz-cükler ek almazlar; ancak cümlede iyelik eklerini alarak ad gibi kullanılabilirler: Senin ahın tutargibi. Edilgen çatı: Eylemin gösterdiği işten öznenin etkilendiğini gösteren çatıdır. Kapı açıldı örneğinde görüldüğü gibi. Edilgen çatı eki genellikle l ve n dir. Dönüşlü çatı: Dönüşlülük, işi yapanla işten etkilenenin aynı olması durumudur. Eki n dir. Tarandım örneğinde görüldüğü gibi. İşteş çatı: Yüklemin gösterdiği işin karşılıklı veya ortaklaşa yapıldığını bildiren çatıdır: sözleş, atış, görüş, uçuş Geçişlilik ve geçişsizlik: Geçişlilik, bir eylemin nesne alabilmesi; yani özne dışında bir varlığı etkileyebilmesidir: (bir şeyi) oku-, (bir şeyi) bil-, (bir şeyi) sev Geçişsizlik ise eylemlerin nesne almaması durumudur: öl, uç, git, gel gibi Ettirgen ve oldurgan çatı: Geçişlilik ekleri geçişli eylemlere eklendikleri zaman ettirgen çatı, geçişsiz eylemlere eklendikleri zaman ise oldurgan çatı ortaya çıkar. 5

6 Oldurgan çatı, geçişsiz bir eylemin geçişli hale getirilmesidir. (birini) öl-dür, (bir şeyi) çık-ar Ettirgen çatı ise eylemin gösterdiği işi öznenin bir başkasına yaptırdığını anlatır: (bir şeyi birine) biç-tir, (bir şeyi birine) aç-tır L. Johanson tarafından geliştirilen aspekt anlayışına göre geleneksel ayrımda zaman ekleri olarak verilen ekler, aslında sadece zamanı değil konuşanın olaya bakış açısını da gösterir. Öldü demek için işaret edilen öznenin gerçekten ölmüş olması gerekirken okudu diyebilmek için okuyup bitirmesi değil herhangi bir şekilde okuması gerekir. 6