Doç. Dr. Hakan Anameriç Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü. Anameriç

Transkript

1 Doç. Dr. Hakan Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü 1

2 Türk-İslam devletlerinde içerik ve sayı yönünden zengin kütüphaneler kurmak ve bunları bağışlamak/vakfetmek güçlü ve kapsayıcı bir hükümdarlığı da simgeleyen bir özellikti. Devleti yönetenler kendilerini kabul ettirmek, tanıtmak, güçlerini kanıtlamak, halkını/tebaasını sahiplenmek, çevresindekilere psikolojik ve siyasi baskı sağlamak için büyük ibadethaneler/yapılar inşa ettirmelerinin yanı sıra, kendilerine ait ve genelde yaşadıkları saraylarda ve büyük ibadethanelerde kütüphane kurmaya da özen göstermişlerdir. Bu alışkanlık/davranış Büyük Selçuklular ile başlayan bir gelenek olmuştur. 2

3 Dönemin önde gelen bilim, edebiyat, felsefe, dini kaynaklarını bir araya getirmek Bu kaynakları korumak, geleneği devam ettirmek, Bu kaynakları çoğaltmak (istinsah) / tercüme etmek Gerektiğinde kullanıma sunmak (eğitim faaliyetlerinde, yeni eserlerin üretilmesinde) İlmi/bilimi doğru bilgiyi yaymak, 3

4 Osmanlılar, devletin kuruluşundan itibaren ülkeyi zengin kütüphaneler ile donatmaya ve İslam dünyasının muhtelif bölgelerden ilim adamlarını ve o zamana göre oldukça yüksek imkanlar sağlayarak memleketlerine çekmeye özen göstermişlerdir. Böylece İznik, Bursa ve Edirne gibi İstanbul dışındaki başkentleri kısa zamanda devrin seçkin bilim adamlarının toplandığı merkezler haline gelmiştir. 4

5 XIX. yüzyıl sonlarına kadar tamamı vakıf kurumu olarak kurulan bu kurumları kuran vâkıflar ise; padişahlar, vezir-i azamlar, vezirler, şeyhülislamlar, valide sultanlar, padişah hanımları, şehzadeler, defterdarlar, darüssaadeağaları, ulema, diğer devlet görevlilerinden hayırseverler ve din adamları 5

6 Örnekler; II. Mehmed, I. Süleyman, II. Bayezid, III. Ahmed, I. Abdülhamid, II. Mahmud. Bezm-i Alem Valide Sultan Kara TimurtaşPaşa, Çandarlı Halil Paşa, Köprülü Mehmet Paşa, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Şehid Ali Paşa, HekimoğluAli Paşa, Arif Hikmet Efendi Koca Ragıp Paşa, Hacı Beşir Ağa, Atıf Efendi MuradMolla, VeliyüddinCarullah, Mehmet Said Halet Efendi, Ali Emiri 6

7 saraylarda kurulmuş ve genellikle padişahlara veya şehzadelere ait özel (kişisel) kütüphaneler, evler, konaklar, odalar vb. yerlerde kişisel amaçla kurulmuş kütüphaneler (genelde kitaplık olarak nitelendirilmektedir), cami, medrese, mektep, dersane ve okul gibi eğitimöğretim kurumları içerisinde ya da bu kurumların yakın çevrelerinde kurulmuş kütüphaneler, tekke, zaviye, türbe, hankah, ribat, mescid, dergah ve mevlevihanegibi eğitim-ibadet kurumları içerisinde ya da çevresinde kurulan kütüphaneler, kendilerine özgü, bağımsız (müstakil) binalara sahip olarak kurulan kütüphaneler Ananmeriç 7

8 Osmanlı toplumu içerisinde saray mensupları ve ulemanın kütüphanelere dolayısıyla da yazılı kültüre olan ilgisi dikkat çekicidir. Ancak önemli olan nokta, bu sınıfların dışında ve çoğunluğu oluşturan tebaanın yazılı kültüre olan ilgisidir. İznik, Bursa, Edirne ve İstanbul gibi Osmanlı Devleti ne çeşitli dönemlerde başkentlik yapmış merkezlerin dışında bu ilgi pek fazla gelişmiş değildi. Kütüphanelerin ortaya çıkış nedenleri ve içinde bulundukları kurumlar da göz önüne alınırsa, bu durumun kaçınılmaz olduğu da bir gerçektir. 8

9 Birer vakıf kurumu olarak kurulan kütüphanelerde bulunan dermenin/koleksiyonun oluşturulması büyük oranda vakfedilen kitaplarla gerçekleştirilmiştir. Ancak oluşturulan bu derme aynı miktarda kalmamış ve zaman içerisinde çeşitli yollarla gelişme göstermiştir. Kuruluş döneminden itibaren Osmanlı kütüphaneleri dermelerini şu yollarla genişletmişlerdir: 9

10 Vakıf sahiplerinin çeşitli dönemlerde vakfettiği kitaplar, Çeşitli kimselerin vakfettiği kitaplar, Satın alma ile sağlanan kitaplar, Kitap yazdırma -çoğaltma (katiban-ı kütübve hattatların istinsah ettikleri kitaplar), Çeşitli hükümdar, elçi, devlet adamları ve ileri gelenlerden gelen hediye kitaplar, Müsadere ile sağlanan kitaplar, Ganimet yoluyla sağlanan kitaplar. [*] 10

11 [*] I. Selim in Suriye-Filistin-Lübnan ve Mısır ı kapsayan seferi sonucunda Kölemen / Memlüklerleyapılan Ridaniyeve Mercidabıksavaşları sonucunda fethedilen topraklardaki büyük kütüphanelerden ele geçirilen eserler İstanbul a gönderilmiştir. [*] I. Süleyman ın 1526 daki MohaçSavaşı sonrasında ele geçirilen Kral CorvinusKütüphanesi ndeki değerli yazmalar da İstanbul a getirilmiştir. (Macar Kralı Matthias Corvinus/ CorvinMatyas ). Bu kütüphaneden alınan eserlerin büyük bölümü 1875/76 da dönemin padişahı II. Abdülhamidtarafından iade edilmiştir. Ancak kitapların büyük bölümü Macaristan toprakları dışındadır. 11

12 III. Murat a hediye edilenler arasında kitaplar da yer almaktaydı yılında İran Şahı I. Abbas ın elçisi olan Haydar Mirza, Şah ın barış dileğini sunmaya geldiğinde, getirdiği hediyeler arasında özenle yazılmış ve ciltlenmiş Kur an-ı Kerim lerin yanı sıra Şahname, Hamse-i Nizamî, Külliyât-ı Hâkânî, Yusuf ü Züleyhâ, Hafız Dîvânı, Mahzenü lesrâr, Rubaiyyat-i Hayyamve Cemşid ü Hûrşidgibi İran klasikleri de bulunmaktaydı. 12

13 Avusturyalılarla aramızda geçen PetervaradinSavaşı nda şehit olan sadrazam Ali Paşa nın (1716) yalnız kataloğu4 cilt tutan kitaplarının müsaderesi için çıkan irade üzerine bunlar arasında bulunan felsefe, tarih ve astronomi kitaplarının kütüphanelere vakfının caiz olmayacağına dair şeyhülislam Ebu İshak İsmail Efendi nin fetva verdiği bilinmektedir. 13

14 Ptolemaios uncoğrafyası nın İtalyancaya çevirisini yapan Floransalı Francesco Borlinghierieseri önce Fatih e göndermiş ancak 1481 deki ölümü üzerine oğlu II. Bayezid e tekrar göndermiştir. Bu da Fatih Sultan Mehmed inmüspet bilimlere olan ilgisinin yurt dışında da bilindiğini göstermektedir. Fatih in kitapları üzerinde Mehmed bin Murad Han mührü yer almaktadır. 14

15 Batı Dünyası nda Bilimsel Devrim in gelişmeye, ulusal dillerin kullanılmaya, bilgi kaynaklarına ulaşımın ucuz ve kolaylaşmaya, modern eğitim kurumlarının güçlenmeye başladığı XVIII. yüzyılın ilk dönemlerinde Osmanlı Devleti nde III. Ahmedve sadrazam Nevşehirli Damad İbrahim Paşa tarafından kurulması öngörülen Tercüme Heyeti tarihleri arasında Arapça ve Farsça eserlerin Türkçeye çevrilmesi ve erkan-ı devletin veya vükela-ı saltanatın mütalaasına sunmak amacıyla kurulmuş ve Patrona Halil isyanına kadar çalışmalarına devam etmiştir. Damat İbrahim Paşa ve dolayısıyla da III. Ahmet bu stratejiyle, kendi dillerine yakın olan ve toplumun çeşitli alanlarında kullanılan bu iki dildeki kitapların tercüme edilmesiyle halkı kitaplar (basılı eserler) ile yakınlaştırmak, talebi artırmak ve matbaanın kabullenilmesini kolaylaştırmak amaçlarına ulaşmayı düşünmüş olabilirler. 15

16 Yanyalı Esat Efendi Aristo nun Fizikadlı eserini Nevşehirli Damad İbrahim Paşa nın emriyle Kütübü s-semaniyye fi Simaü t-tabii adıyla Arapçaya çevirmiştir. Kitabın önsözünde (mukaddime) Aristo nun Batılı takipçileri olan AlbertusMagnus(Büyük Albert), Scotus Erigena ve Thomas Aquinas (Aquinolu Tomasso) dan bahsetmektedir. 16

17 İnebey(Eynebey) Medresesi ve Kütüphanesi - Bursa XIV. YY 17

18 Selimiye Cami Kütüphanesi Edirne /75 18

19 Osmanlılarda Kütüphane Kültürü Kanuni Sultan Süleyman kütüphanesinde İstanbul XVI. YY Süleymaniye Kütüphanesi 19

20 Takiyüddin in İstanbul da kurduğu rasathane

21 Osmanlılarda Kütüphane Kültürü Köprülü Kütüphanesi 1667/68 İstanbul 21

22 Osmanlılarda Kütüphane Kültürü I. Ahmed okuma odası Topkapı Sarayı İstanbul XVII. YY 22

23 III. Ahmed Kütüphanesi Topkapı Sarayı İstanbul

24 I. Mahmud/ Ayasofya Kütüphanesi İstanbul

25 Osmanlılarda Kütüphane Kültürü Hekimoğlu Ali Paşa Kütüphanesi Hizane-i Kütüb ü İstanbul

26 Nur-u Osmaniye Kütüphanesi İstanbul

27 Ragıp Paşa Kütüphanesi İstanbul

28 İstanbul un fethi, Medreselerin çoğalması, Fatih Sultan Mehmed inpozitif bilimlere olan ilgisi, kütüphanenin bilim dünyasındaki öneminin farkındalığı, Kitap telifleri, istinsahları, tercümelerindeki artış, Ekonomik sistemin yerleştirilmesi, vakıf kurumunun/sisteminin gelişimi 28

29 İlginç bir hikaye; Fatih Sultan Mehmed inkütüphanecisi Molla Lütfi (Tokatlı Sarı Lütfullah/Sarı Lütfi? ),Sinan Paşa ve Ali Kuşçu danders almış dönemin önde gelen alimlerindendir. Molla Lütfi yeni sarayda Fatih Sultan Mehmedtarafından oluşturulan kütüphaneye hafız-ı kütübolarak atanmıştır. Bu atamada hocası Sinan Paşa nın Fatih Sultan Mehmed e Elif gibi doğrudur, ilme vakıftır, kabiliyetlidir, kütüphanenizi ona emanet edebilirsiniz telkini/önerisi etkili olmuştur. 29

30 Köprülü Kütüphanesi ile müstakil binaya sahip mimarinin ve hizmet türünün doğuşu, Ekonominin kısmen de olsa bozulması!!!!!!!, (külliyelerde sebil ve kütüphane sayılarının artması) Matbaanın kullanılmaya başlaması ve İbrahim Müteferrika nın dilekçesi / istidası / arzuhali, 1729 Okul kütüphanelerinin kurulması / Batı biliminin aktarılması XVIII. Yüzyıl İlk cemiyet Kütüphanesi Cemiyet-i İlmiyye-i Osmaniye 1861 Münif Paşa Devlet destekli ilk kütüphaneler Rasadhane-i Amire Kütüphanesi 1869, Kütübhane-i Umumi-i Osmani

31 31

32 Fatih Sultan Mehmed inarapça vakfiyesinde Medaris-i Semaniyeiçindeki kütüphanenin hafız-ı kütübüneverilmiş olan görevin açık bir biçimde belirtilmiş olması dikkat çekicidir. Bu da o zamanlar kitaba karşı olan saygı ve kıskançlığın göstergesidir. Kitaplar yararlı ve kitapların adlarını bilen hafız-ı kütübtarafından müderrislerle öğrencilere nöbetleşe olarak ödünç verilecek ve maiyetinde bulunan bir katip de kitapların adlarını bir deftere kaydettikten sonra, onları muhafaza ve hatta bir kitabın yapraklarından birinin kaybolmamasına dikkat eyleyecektir. Vakfın nazırı veya kaim-makamı her üç ayda bir kere kitapları teftiş etmeye mecbur tutulacaktır. 32

33 Kitab-ı Bahriye1521 de Damat İbrahim Paşa aracılığıyla Kanuni Sultan Süleyman a sunulmuştur. Dönemin diğer önemli coğrafya kitapları Seydi Ali Reis in Muhit ve Miratü l- Memalik, ayrıca Ali Kuşçu nun Fethiye adlı Arapça matematik/astronomi eseri Hulasatü l- Hey eadıyla Türkçeye çevrilmiştir. Takiyüddin inalatü r-rasadiyelizic-i Şehinşahiyeve Sudretü l-münteha el-efkar fi Melekü t-il-felekü d-devvar. 33

34 I. Mahmud 1740 da Osmanlılardaki ilk halk kütüphanesi niteliği taşıdığı söylenen Ayasofya Kütüphanesi ni kurmuştur. I. Abdülhamid, 1780 yılında birçok yabancı gezginin de bahsettiği ve kendi adıyla anılan kütüphaneyi kurmuştur. Hamidiye Kütüphanesi, İstanbul da yabancıların da yararlanabildiği kütüphanelerden biri olarak ün kazanmıştır. III. Mustafa, III. Selim, Abdülmecid, Abdülaziz ve II. Abdülhamidise; kütüphaneler kurmalarından çok dönemlerinde kütüphanelerin içinde yer aldığı eğitim-öğretim kurumlarında ve vakıf yönetimleri ile ilgili yaptıkları düzenlemelerle, kütüphanelere farklı özellikler kazandırmışlardır. 34

35 1718 yılında III. Ahmed ( ), Enderun Mektebi öğrencilerinin ve öğretim görevlilerinin kitap gereksinimlerini karşılamak amacıyla sarayda kurulan müstakil binaya sahip ilk kütüphane olan Enderun Kütüphanesi (III. Ahmed Kütüphanesi) ni kurmuştur. I. Ahmed inokuma odasından sonra Osmanlı padişahlarının konutu olan Topkapı Sarayı nda padişahların kendileri için oluşturdukları iki önemli okuma ve mütalaa mekanı daha oluşturulmuştur. Bunlardan ilki 1733 de I. Abdülhamid ( ) tarafından oluşturulan Revan Köşkü içerisindeki kütüphane bölümüdür. Bu kütüphane Hasoda Kütüphanesi olarak da bilinmektedir. 35

36 İstanbul Nur-u Osmaniye Külliyesi / Kütüphane Hümayun Kapısı Utlubü l- ilme mine l-mehdi ila l-lahdi Beşikten mezara dek bilimi arayın 1755 Gülşehir / Nevşehir KaravezirMehmed Paşa Külliyesi /Medrese Kütüphane Girişi Em lekum kitabun fihi tedrusun Kur an-ı Kerim Kalem Suresi 68/ Yoksa, içinde bunu okuduğunuz (indirilmiş ) bir kitap mı var? 36

37 Osmanlılarda Kütüphane Kültürü 37

38 Bugünkü Millet Kütüphanesi nin kurucusu Ali Emiri Efendi kişisel gayretleriyle yaklaşık civarında yazma ve matbu eski eseri Millet Kütüphanesi nde muhafaza altına almayı başarmış ve 4 yıl içinde eseri tasnif etmiş önemli bir bilim adamı ve kütüphanecidir yılında rahatsızlanarak Fransız Hastanesi ne kaldırılan Ali Emiri Efendi ye Fransız işgal komutanı Kitaplarınıza bin altın verelim, Paris te size bir konak tahsis edelim ve bir de Şarkiyat Enstitüsü kurarak sizi oranın başkanı yapalım teklifinde bulunur. Bu teklif üzerine Ali Emiri Efendi Biz misafirperver insanlarız. Teklifinizi duymamış olayım. Yoksa elimdeki bastonu yersiniz cevabını vererek bu sinsi teklifi kesin bir dille reddetmiştir. 38

39 Osmanlılarda Kütüphane Kültürü 39

40 Charles Mac Farlane ın1828 de İstanbul da geçirdiği 16 aylık süre sonucunda yazmış olduğu anıları ilginç bilgiler vermektedir. Okulda (Tıbbiye) Paris, Londra ve Viyana da bulunabilecek en yeni araçlar vardı. Küçük fakat iyi bir bitki koleksiyonu, bir tabiat müzesi, jeolojik örnekler koleksiyonu, çok yeterli bir kütüphane, elektrik aletleri, pil bataryaları, hidrolik basınç aletleri, fizik bilimlerinde deneyler için gerekli tüm araçlarla donatılmış bir laboratuar vardı Mac Farlaneokulun kütüphanesini incelediğinde kitapların çoğunun Fransızca olduğunu belirtmekte; hatta bu kitaplar arasında Fransız Devrimi ni gerçekleştiren Baron d Holbachgibi materyalist filozofların kitaplarının da bulunduğunu söylemektedir. 40

41 Macar siyasetçi, gazeteci ve edebiyatçı Bertalan Szemere Utazás keleten A Világosi Napok Után (Doğuya Seyahat) adlı eserinde kütüphaneler ile ilgili olarak şunları söylemektedir: Genel kütüphaneler (umumi kütüphaneler) haftanın beş günü açık, görevliler okuyucuya büyük bir memnuniyetle hizmet ediyorlar. Tüm kitaplardan suret alınabiliyor, kopya edilebiliyor ancak kitaplar dışarıya ödünç verilmiyor. Okuyucu salonda derin bir sessizlik içinde hareket ediyor. Üstelik Türkler her yerde sigara içtikleri halde - bakanlıklarda dahi memurlar sigara içerek çalışıyorlarşaşılacak bir şekilde kütüphanelerde sigara içilmiyor. 41

42 GustavJahn, 1875 teki İstanbul kütüphanelerini ziyareti sırasında Kütüphanede konuşmalar çok az ve genellikle kısık sesledir, ki Türklerin yabancılara karşı duyduğu can sıkıcı merak sorununu bir tarafa bırakırsak, insan bizim bir çok kütüphanede çalıştığından daha rahat çalışabilir. Ama sadece kütüphaneciler değil, kütüphanelere gelen ulema da, ziyaretimin amacını öğrendikten sonra her defasında bana kendi evlerinde kullandıkları özel kütüphanelerinden el yazmalarını almamda, bilimsel zorlukları çözmemde ve kütüphaneciler üzerindeki etkilerini kullanarak bazı şeyleri geçerli kılmamda çok destek oldular. 42

43 , Hakan. (2011). "İstanbul Kütüphanelerinin Batı Bilim ve Kültür Hayatına Etkileri: XIX.-XX. Yüzyıllar ve Cumhuriyetin İlk Yılları". 7. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi: Türk ve Dünya Kültüründe İstanbul Bildiriler II: Yaşamın İstanbulcası ve İstanbul'da Bilim ve Kültür Kurumları = 7th International Turkish Culture Congress: In Turkish and World Culture Proceedings II. içinde( ). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi., Hakan ve Fatih Rukancı. (2010). "Rasadhane-i Amire'ye 1869 Yılında Alınan Bazı Araç ve Kitaplar Hakkında Belgeler. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 49 (2): , Hakan ve Fatih Rukancı. (2009). "Libraries in the Middle East During the Ottoman Empire ( )". Libri, 59(4): , Hakan ve Fatih Rukancı. (2009). Cumhuriyet Döneminden Günümüze Bilgi Merkezlerinin Türkiye de Bilginin Toplumsallaşmasındaki Etkileri. Tülin Aren e Armağan içinde (29-54). Haz: İshak Keskin, Muhammet Hanifi Kutluoğlu ve Sevil Pamuk. İstanbul: Pamuk Yayıncılık., Hakan. (2008). "Osmanlılarda Kütüphane Kültürü ve Bilimsel Yaşama Etkisi". OTAM (Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi),(19): , Hakan. (2006). "İstanbul Köprülü Yazma Eser Kütüphanesi". Türk Kütüphaneciliği, 20 (2): , Hakan. (2005). "Bursa Yazma ve Eski Eserler Kütüphanesi". Türk Kütüphaneciliği 19 (4), Cunbur, Müjgan. (1962). Vakfiyelere Göre Eski Türk Kütüphanelerinin Yönetimi. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 11 (1-2): Eche, Youssef (1963). Les Bibliothèques Arabes Publiques et Semi-Publiques en Mèsopotamie, Syrie et en Egypte au Moyen Age. Damascus: Institut Français de Damas. Emsen, Şemim. (1960). Osmanlı İmparatorluğu Devrinde Türkiye Kütüphaneleri Tarihi, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 9 (1-2):

44 Erünsal, İsmail.E. (1999). Osmanlı Kütüphanelerinin Tarihi Gelişimi, Osmanlı Devleti nde Bilim, Kültür ve Kütüphaneler içinde ( ). Yay. Hazl. Özlem Bayram [ve diğerleri]. Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği. İstanbul da Mevcud Kütübhaneler. (2007). Transkribe eden ve sadeleştiren: Hakan. Osmanlıca Belgelerde Kütüphaneciliğimiz içinde (32-36). Edi: Fatih Rukancı ve Hakan. Türk Kütüphaneciler Derneği. Ötüken Adnan. (1962). Eski Bir Defter60 Yıl Önceki Kütüphaneler, TKDB 11 (3-4): Rukancı, Fatih ve Hakan. (2006). Libraries as Science, Education and Cultural Institutions in the Ottoman Empire (XIVth - XVIIth Centuries). Libri 56 (4 December): Sefercioğlu, Necmeddin. (1999). Osmanlı Döneminde Kütüphane Katalogları, Osmanlı Devleti nde Bilim, Kültür ve Kütüphaneler içinde ( ). Yay. Hazl. Özlem Bayram [ve diğerleri]. Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği. Ünver, A. Süheyl. (1952). İkinci Selim e Kadar Osmanlı Hükümdarlarının Hususî Kütüphaneleri Hakkında, IV. Türk Tarih Kongresi Kasım Ankara içinde ( ), Ankara: Türk Tarih Kurumu. 44

45 Sunumda kullanılan Eynebey Medresesi ve Kütüphanesi, Köprülü Kütüphanesi, Nur-u Osmaniye Kütüphanesi, I. Mahmud / Ayasofya Kütüphanesi ve Ragıp Paşa Kütüphanesi fotoğrafları Doç. Dr. Hakan in kişisel arşivinden, Kanuni Sultan Süleyman minyatürü, Hekimoğlu Ali Paşa Kütüphanesi Hizane-i Kütüb ü, I. Ahmed Okuma Odası ve Selimiye Cami Kütüphanesi fotoğrafları, Özer Soysal, Türk Kütüphaneciliği - IV: Belgeler Yazıtlar / Yapı XI. XVIII. YY. İlk Yarı. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1998; Özer Soysal, Türk Kütüphaneciliği - V: Yazıtlar / Yapı : Ek III / 2 : XVIII.Yy.İlk yarı - XIX.Yy. İlk Çeyrek adlı eserinden, Takiyüddin Rasadhanesi fotoğrafı/resmi Ekmeleddin İhsanoğlu, XVI. Yüzyılda Osmanlı Astronomisi ve Müesseseleri adlı makalesi ve adresinden, III. Ahmed Kütüphaneni fotoğrafı adresinden alınmıştır. 45