ANKARA DA İŞ VE İNŞAAT MAKİNELERİ (İŞİM) KÜMESİNİN YENİLİKÇİLİK ANALİZİ

Transkript

1 T.C. KARA HARP OKULU SAVUNMA BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TEKNOLOJİ YÖNETİMİ ANA BİLİM DALI ANKARA DA İŞ VE İNŞAAT MAKİNELERİ (İŞİM) KÜMESİNİN YENİLİKÇİLİK ANALİZİ DOKTORA TEZİ Hazırlayan N. Şerif ÇAKIRSOY Tez Danışmanı Prof. Dr. Ziya Burhanettin GÜVENÇ ANKARA-2011

2

3 TEZ TANITIM FORMU TEZİN TARİHİ : TEZİN TİPİ : Doktora Tezi TEZİN BAŞLIĞI Yenilikçilik Analizi : Ankara da İş ve İnşaat Makineleri (İŞİM) Kümesinin TEZİN YAPILDIĞI BİRİM : Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü Teknoloji Yönetimi Ana Bilim Dalı SPONSOR KURULUŞ : - DAĞITIM LİSTESİ : Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü Tez Hazırlama, Onay, Dağıtım ve Muhafaza Esasları Kılavuzunda Belirtilen Yerlere TEZİN ÖZETİ : Küme, rekabet ve işbirliğini eş zamanlı olarak içinde barındırması beklenen, bu açılardan değer zincirini modelleyen bir gelişim politikası aracıdır. Bu çerçevede, kümeler yarattıkları işbirliği ve bilgi paylaşımı sonucunda yenilikçiliğin itici gücü olarak nitelendirilmektedir. Ekonomik ve toplumsal değer yaratmak için ürünlerde, hizmetlerde ve iş yapış yöntemlerinde yapılan değişiklik ve farklılıklar yenilikçilik (inovasyon) olarak tanımlanmaktadır. Çalışma konusu olarak, Ankara da iş ve inşaat makineleri (İŞİM) kümesinde yenilikçilik seçilmiştir. Küme firmalarına yenilikçilik konusunda anket uygulanarak; anketten elde edilen veriler ışığında hipotezler test edilmiştir. Sonuçta, İŞİM kümesinin yenilikçiliğine katkı yapan faktörler belirlenmiş ve bir strateji belgesi oluşturulmuştur. ANAHTAR KELİMELER : Küme, Yenilikçilik, İş ve İnşaat Makineleri, KOBİ SAYFA SAYISI : 100 GİZLİLİK DERECESİ : Tasnif Dışı

4 T.C. KARA HARP OKULU SAVUNMA BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TEKNOLOJİ YÖNETİMİ ANA BİLİM DALI ANKARA DA İŞ VE İNŞAAT MAKİNELERİ (İŞİM) KÜMESİNİN YENİLİKÇİLİK ANALİZİ DOKTORA TEZİ Hazırlayan N. Şerif ÇAKIRSOY Tez Danışmanı Prof. Dr. Ziya Burhanettin GÜVENÇ ANKARA-2011

5

6 TEŞEKKÜR Ülkemizde üniversite-sanayi işbirliğinin öncü örneklerinden biri olan İŞİM (iş ve inşaat makineleri) kümesinde yenilikçilik konulu çalışmam sırasında yakın ilgi ve desteğini gördüğüm tez danışmanım Çankaya Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Ziya Burhanettin GÜVENÇ e; muhtelif dönemlerde karşılaştığım zorlukları aşmamdaki desteklerinden ötürü Prof. Dr. Taner ALTUNOK a, Y. Müh. Alb. Bekir KAZANDIR a, Yrd. Doç. Dr. Arif Orçun SAKARYA ya ve mesai arkadaşım İsmail ONAY a teşekkürlerimi sunarım. Bu vesileyle, makine imalat sanayi kümelenmesi konusunda ilk çalışmamı başlatan ve sürekli teşvik eden merhum Prof. Dr. Ahmet AYHAN ı rahmet ve saygıyla anıyorum. i

7 T.C. KARA HARP OKULU SAVUNMA BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TEKNOLOJİ YÖNETİMİ ANA BİLİM DALI ANKARA 2011 ANKARA DA İŞ VE İNŞAAT MAKİNELERİ (İŞİM) KÜMESİNİN YENİLİKÇİLİK ANALİZİ DOKTORA TEZİ N. Şerif ÇAKIRSOY ÖZET Küme, rekabet ve işbirliğini eş zamanlı olarak içinde barındırması beklenen, bu açılardan değer zincirini modelleyen bir gelişim politikası aracıdır. Kümelenmede amaçlanan özel-kamu işbirliği ile değer zincirinde yer alan unsurlar arasındaki bağları bölgesel birliktelik çerçevesinde güçlendirmektir. Bu çerçevede, kümeler yarattıkları işbirliği ve bilgi paylaşımı sonucunda yenilikçiliğin itici gücü olarak nitelendirilmektedir. Ekonomik ve toplumsal değer yaratmak için ürünlerde, hizmetlerde ve iş yapış yöntemlerinde yapılan değişiklik ve farklılıklar yenilikçilik (inovasyon) olarak tanımlanmaktadır. Bir fikir veya buluşun yenilikçilik olarak adlandırılabilmesi için ticari açıdan uygulanabilir olması ve katma değer yaratması beklenmektedir. Çalışma konusu olarak, Ankara da iş ve inşaat makineleri (İŞİM) kümesinde yenilikçilik seçilmiştir. İŞİM kümesi Ankara da OSTİM Organize Sanayi Bölgesinde kurulmuş KOBİ lerden oluşan bir sektör kümesidir. Söz konusu özellikler de dikkate alınarak, İŞİM kümesinde yenilikçiliği etkileyecek boyutlar belirlenerek altı adet araştırma hipotezi oluşturulmuştur. ii

8 Akabinde, küme firmalarına yenilikçilik konusunda anket uygulanarak; anketten elde edilen veriler ışığında Spearman sıra korelasyon katsayısı (rho) ve Kendall sıra korelasyon katsayısı (tau-b) testleri yardımıyla hipotezler test edilmiştir. Sonuçta, İŞİM kümesinin yenilikçi niteliğine dair bir strateji belgesi oluşturulmuştur. Bahse konu belgede, kümenin yaşam döngüsüne atıfta bulunarak kümenin sürekliliğine dair politika üretecek ve kümeyi temsil edecek işbirliği kuruluşu dahilinde önerilerde bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler : Küme, Yenilikçilik, İş ve İnşaat Makineleri, KOBİ Tez Yöneticisi : Prof. Dr. Ziya Burhanettin GÜVENÇ Sayfa Sayısı : 100 iii

9 T.C. TURKISH MILITARY ACADEMY DEFENSE SCIENCE INSTITUTE DEPARTMENT OF TECHNOLOGY MANAGEMENT ANKARA 2011 INNOVATION ANALYSIS OF WORK AND CONSTRUCTION MACHINERY CLUSTER IN ANKARA Ph.D THESIS N. Şerif ÇAKIRSOY ABSTRACT Clustering is a tool in development policy expected to host inside competition and cooperation at the same time. Therefore it models the value chain. Clustering is intended to strengthen the link between public and private sector partnerships and the value chain committed to regional unity. In this context, clusters are defined as driving force of innovation as a result of this cooperation and information sharing. The changes and the differences introduced in the products, services and business in order to create economic and social value are defined as innovation. For an idea or an invention to be classified as innovation, it is expected to be commercially viable and create an added value. Innovation in the work and construction machinery (acronym İŞİM in Turkish) in Ankara cluster is selected as the subject of this paper. The İŞİM cluster, hereinafter the cluster, is a sectorial cluster of SMEs (Small and Medium Sized Enterprises) established in OSTIM Industrial Zone, Ankara. The factors of innovation are determined by taking into account the cluster characteristics. Then, six hypotheses are formed. iv

10 A questionnaire on innovation is carried out by the enterprises of the cluster and data are obtained for statistical assessment. The hypotheses as subject of this paper are tested by means of Kendall and Spearman rank correlations, respectively. As a result, a strategy paper on the innovative character of the İŞİM cluster is prepared. The abovementioned paper outlines the proposals about a representative co-operation agency which will develop policies on the sustainability of clusters also regarding to its life cycle. Keywords : Cluster, Innovation, Work and Construction Machinery, SME Advisor : Prof. Dr. Ziya Burhanettin GÜVENÇ Number of Pages : 100 v

11 İÇİNDEKİLER TEŞEKKÜR... i ÖZET...ii ABSTRACT...iv İÇİNDEKİLER...vi TABLOLAR LİSTESİ...viii ŞEKİLLER LİSTESİ...ix KISALTMALAR LİSTESİ...x GİRİŞ...11 BİRİNCİ BÖLÜM KÜMELENME 1. KÜMELENME TANIMI KÜMELENMEYE YÖNELİK ÇALIŞMALARA GENEL BAKIŞ...21 İKİNCİ BÖLÜM İŞİM KÜMESİ: BÖLGESEL VE SEKTÖREL İNCELEME 1. BÖLGESEL KALKINMA VE İŞİM KÜMESİ İŞ VE İNŞAAT MAKİNELERİ SEKTÖRÜ...35 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YENİLİKÇİLİK (İNOVASYON) 1. YENİLİKÇİLİK KAVRAMI YENİLİKÇİLİK GÖSTERGELERİ...43 vi

12 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ARAŞTIRMA HİPOTEZLERİ 1. YENİLİKÇİLİK VE ÜNİVERSİTENİN ROLÜ İŞBİRLİĞİ İŞGÜCÜ VE TEKNOLOJİ DÜZEYİ DEVLET YARDIMLARI VE İHRACAT...58 BEŞİNCİ BÖLÜM ANKETİN OLUŞTURULMASI, YÖNTEM VE HİPOTEZ TESTLERİ 1. ANKET YÖNTEM HİPOTEZ TESTLERİ...68 ALTINCI BÖLÜM SONUÇ 1. HİPOTEZ TEST SONUÇLARININ GENEL DEĞERLENDİRMESİ STRATEJİ BELGESİ...86 KAYNAKÇA...91 EKLER vii

13 TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo-1:İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması...31 Tablo-2:En Gelişmiş 5 İlin Sanayi Göstergeleri Sıralaması...32 Tablo-3:İşkollarına Göre İllerin Kümelenme Tablosu...33 Tablo-4:İş Makineleri Dış Ticaret Rakamları...35 Tablo-5:İş Makinesi Satışları...36 Tablo-6:Farklı Çalışmalarda Kullanılan Bazı Yenilikçilik Göstergeleri...47 Tablo-7:34 Adet Küme Firmasının Sınai Mülkiyet Sahipliği ve İhracat Durumu...65 Tablo-8:İŞİM Kümesinin Tanıtımı ve Temsili Yoluyla Üniversitenin Pazar Yenilikçiliği Faaliyetlerine Etkisi...78 Tablo-9:Firmaların Nitelikli İşgücü İstihdamına Verdikleri Önem ile Ürün Yenilikçiliği Arasındaki İlişki Katsayıları...80 Tablo-10:Teknoloji Düzeyi ile Ürün Yenilikçiliği Arasındaki İlişki Katsayıları...82 Tablo-11:Nakit Destekler ile Yatırım Yapma İsteği Arasındaki İlişki Katsayıları...83 Tablo-12:Yatırım Yapma İsteği ile Finansal Zorluklar Arasındaki İlişki Katsayıları viii

14 ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Şekil-1: Porter in Elmas Modeli...14 Şekil-2: Kümelenme Merdiveni...26 Şekil-3: 7 Yaş Sınırında Çalışır Durumdaki İş Makineleri...36 Şekil-4: Yenilikçilik Matrisi...41 Şekil-5: Yenilikçilik (inovasyon) Süreci...41 Şekil-6: Firmaların 1.,2.,3. ve 12. Sorulara Verdikleri Cevapların Dağılımı...68 Şekil-7: Firmaların 41.,42. ve 49. Sorulara Verdikleri Cevapların Dağılımı...74 Şekil-8: İhracatçı Firmaların 54.,55.,56.,57. ve 58. Sorulara Verdikleri Cevapların Dağılımı...76 Şekil-9: İŞİM Kümesinde Yenilikçiliğe Katkı Yapan Faktörler...87 ix

15 KISALTMALAR LİSTESİ Ar-Ge : Araştırma Geliştirme DPT : Devlet Planlama Teşkilatı DTM : Dış Ticaret Müsteşarlığı İMDER : Türkiye İş Makineleri Distribütörleri ve İmalatçıları Birliği İŞİM Kümesi : İş ve İnşaat Makineleri Kümesi KOBİ : Küçük ve Orta Boy İşletmeler KOSGEB : Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı OECD : Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü OSTİM : Ortadoğu Sanayi ve Ticaret Merkezi p : Olasılık değeri r k r s TÜBİTAK : Kendall ilişki katsayısı : Spearman ilişki katsayısı : Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu x

16 GİRİŞ Osmanlı İmparatorluğu nun son dönemlerinde başlayan sanayileşme hareketleri, Cumhuriyetle birlikte hızlanarak sürmüş; 1960 sonrasında planlı ekonomi uygulamaya başlayan ülkemiz önce ithal ikameci, 1980 sonrasında da ihracata dayalı sanayileşme stratejilerini uygulamaya çalışmıştır. Süreç içerisinde kamu yatırımları, ağırlıklı olduğu imalat sanayinden altyapı ve sosyal yatırımlara kayarken, özel sektör de devlet desteklerinin etkisiyle gelişmiş ve bazı alanlarda dünya ile rekabet edebilir bir düzeye gelmiştir. Geçmişte, temel hammaddelere sahip olabilen işletmeler; pazar avantajlarına sahip olurken, bugün geldiğimiz noktada fiziksel kaynaklara sahip olanlar değil, bu kaynakları ve yaratılan entelektüel sermayeyi rakiplerinden daha verimli kullananlar rekabet güçlerini arttırmakta ve varlıklarını sürdürebilmektedir. Bununla birlikte, ülkemizde on yıllar boyunca oluşan sanayileşme süreci boyunca sürecin gelişmesini destekleyecek politikaların üretilmesi, uygulamaların gerçekleştirilmesi ve yeterli altyapının oluşturulmasında kümelenme olgusunun temel araçlarından faydalanma yoluna gidilmemiştir. Bir ürün ya da hizmetin üretilmesi ile ilgili tarafların -coğrafi bir yakınlıkta birarada bulunmaları koşulu ile- birlikte iş yaptıkları ağ yapıları olarak tanımlanan kümelenme yaklaşımı; sanayi politikaları, bölgesel kalkınma politikaları ve bilim ve teknoloji politikaları ile buna bağlı olarak KOBİ gelişim, dış ticaret, çalışma ve eğitim politikalarının birleşme sınırında yer almaktadır. Kümeden beklenen, sektörel işbirliği ile firma bazında rekabetin aynı anda varolmasıdır. Bu çerçevede, kümeler yarattıkları işbirliği ve bilgi paylaşımı sonucunda firma bazında yenilikçiliğin itici gücü olarak nitelendirilmektedir. Kümenin yenilikçiliğe yol açabilmesi küme aktörlerinin koalisyonunu gerektirir. Yenilikçilik ise, ekonomik ve toplumsal değer yaratmak için ürünlerde, süreçlerde, hizmetlerde ve iş yapış yöntemlerinde yapılan değişiklik ve farklılıklar olarak tanımlanmaktadır. Bir fikir veya buluşun yenilikçilik olarak 11

17 adlandırılabilmesi için ticari açıdan uygulanabilir olması ve katma değer yaratması beklenmektedir. Dolayısıyla, her yeni fikir veya buluş yenilikçi olmayabilir; ancak yenilikçilik olarak tanımlanan her uygulama ise kendi içinde yeni bir fikri veya buluşu barındırır. Yenilikçilik kavramı özellikle son yıllarda sıklıkla küme kavramıyla birlikte kullanılmakta; küme yapılanmasının yenilikçiliğe etkisi/katkısı ve/veya yenilikçiliği etkileyen faktörler çeşitli çalışmalara konu edilmektedir. Bu bağlamda, ülke sathında geliştirilecek yenilikçilik ve yenilikçi kümelenme politikaları, kaynakların verimli kullanımını teminen kümeler arasındaki uygun etkileşim, işbirliği ve dayanışmanın özelliklerini belirleyecektir. Yenilikçi firmalar, kuvvetli ve zayıf bağlantıların kombinasyonuna dayanarak; bir anlamda, insan gibi belirli sınırları olan ilişkiler ağını yönetmeye çalışır. Bu nedenle, sadece coğrafi yoğunlaşmayı tespite yönelik istatistiki yaklaşımlar, kümelenmenin sosyal ilişkiler boyutunu ihmal edebilmektedir. Bu çerçevede, nicel (nümerik) değerlendirmeler nitel (anket yoluyla belirli ilişki ve etkileşimlerin ölçülmesi) çalışmalarla desteklenmelidir. Tez konusunun seçiminde Türkiye nin endüstriyel tabanına dayalı ekonomik kalkınmasına destek verecek, belli bir soruna çözüm üretecek ve sonuçları uygulama alanı bulabilecek bir konu olması hususları dikkate alınmıştır. Bu çerçevede, Ankara da makine imalat sanayi özelinde yürütülmekte olan bir endüstriyel kümelenme çalışmasının yenilikçilik boyutu ele alınmıştır. Bu çerçevede, çalışma konusu olarak -ülkemizde üniversite-sanayi işbirliğine örnek gösterilebilecek faaliyetlerden biri olan- OSTİM de yerleşik İŞİM (İş ve İnşaat Makineleri Kümesi) kümesi seçilmiştir. Bu şekilde, makine imalat sanayinin önemli bir alt sektörü olan iş ve inşaat makineleri sektörü çalışma sahası olarak belirlenmiş bulunmaktadır. Çalışmanın amacı, Çankaya Üniversitesi ve OSTİM yönetiminin ortak değerlendirmeleri sonucunda küme potansiyeli tespit edilmiş olan, küçük ve orta boy işletmelerden (KOBİ) oluşan İŞİM kümesinin yenilikçilik politikasına yönelik strateji belgesinin geliştirilmesidir. 12

18 Çalışma, ülkemizde kümelenme potansiyeli tespit edilmiş bir bölge ve sektörde yenilikçilik boyutunu inceleyecek olması sebebiyle özgün bir nitelik taşımaktadır. Bu kapsamda, kümelenme ve yenilikçilik kavramları -İŞİM kümesinin karakteristikleri de dikkate alınarak- küçük ve orta boy işletmeler (KOBİ) çerçevesinde incelenmiştir. Kümelenmeye yönelik açıklamaları takiben İŞİM kümesinin bölgesel kalkınma ve sektörel tabanlı incelemesi yapılacaktır. Akabinde, yenilikçilik kavramı, araştırma hipotezleri ve İŞİM kapsamında yenilikçiliği etkileyen boyutları ölçmek amacıyla oluşturulan anket açıklanacaktır. Son olarak, hipotez testleri çerçevesinde elde edilen sonuçlar değerlendirilerek; çalışmanın amacı olan yenilikçi küme niteliğine dair strateji belgesi oluşturulacaktır. 13

19 BİRİNCİ BÖLÜM KÜMELENME 1. KÜMELENME TANIMI Stratejinin ana amaçlarından biri, dış faktörlere göre kurumun/şirketin kendi pozisyonunu belirlemesidir (konumlandırma). Porter in beş kuvvetiyle (elmas modeli) işletme yazınında ifade edilen bu yaklaşım günümüzde iş idaresinde önemli bir yer tutmaktadır. Şekil-1 de gösterildiği gibi bahse konu beş husus şöyle ifade edilmektedir: Rekabet derecesi (düzeyi) Sektöre başka firmaların girişinden kaynaklanabilecek tehditler Mal veya hizmet üretiminde benzer veya muadil ürünlerin piyasaya hâkim olma riski Satın alım (alıcıların) gücü Tedarikçilerin gücü Sektöre başka firmaların girişinden kaynaklanabilecek tehditler Tedarikçilerin gücü Rekabet derecesi (düzeyi) Satın alım (alıcıların) gücü Benzer veya muadil ürünlerin piyasaya hâkim olma riski Şekil-1: Porter in Elmas Modeli (Farklı kaynaklardan yararlanılarak hazırlanmıştır.) 14

20 Bazı kaynaklarda bu kuvvetlere 6. faktör olarak hükümet veya kamu otoritesi ilave edilmektedir (Collis ve Montgomery, 1997). Telekom, finans, enerji gibi sektörlerde ruhsatlama, kuruluş izni, rekabet kuralları, devlet yardımları gibi işlemler bu çerçevede değerlendirilebilir. Diğer taraftan, Porter yaklaşımından farklı olarak, Kaynak Temelli Yaklaşım (Resource-Based View) şirket kaynaklarını maddi kaynaklar, gayrimaddi kaynaklar ve örgütsel yetenekler olmak üzere üç başlık altında incelemekte; şirketin konumunu bu kaynaklara göre belirlemektedir. Şirketin sahip olduğu üretim birimleri, hammadde, gayrimenkuller maddi kaynaklara örnek olarak verilebilir. Bu tip kaynakların rakipler tarafından taklit edilmesi kolaydır. Gayrimaddi kaynaklar arasında şirketin piyasa şöhreti, sahip olduğu patent ve markalar, teknolojik bilgi birikimi sayılabilir. Gayrimaddi kaynakların diğer kişi ve firmalarca taklidi nispeten daha zordur. Örgütsel yetenekler ise maddi ve gayrimaddi kaynaklardan farklı olup, girdilerin çıktılara dönüşümünü sağlayan kompleks bir kombinasyon olarak tanımlanmaktadır lı yıllarda gelişmeye başlayan bu kavram beraberinde Türkçeye kurumsal/çekirdek yetkinlik olarak çevirebileceğimiz core competence kavramını getirmiştir (Grattan, 2002). Literatürde küme kavramı, Porter in elmas modelinin pratik gösterimi/kanıtı olarak ifade edilmektedir. Her ne kadar Porter da (1998), şirketlerin iç bünyesinde neler cereyan ettiğinin önemli olduğunu ifadeyle, yukarıda belirtilen kurumsal yetkinliklere atıf yapsa da; şirketleri çevreleyen iş çevresinin oynadığı hayati rolün ancak kümeler vasıtasıyla ortaya çıktığını ifade etmiştir. Bir başka ifadeyle, kümelenme teorisi, şirketlerin dış faktörlerle birlikte değerlendirildiği bir gelişim politikasıdır. Öz (2004), Ankara da mobilya, Denizli de havlu ve bornoz, Gaziantep te makine halısı ve İstanbul da deri giyim kümelerinde yaptığı çalışma neticesinde; bahse konu kümelerden elde edilen bulguların Porter in elmas modelini kuvvetli şekilde desteklediğini tespit etmiştir. 15

21 Edwards ve diğerleri (2005), KOBİ lerde yenilikçilik konusunda yapılan çalışmaların ağırlıklı olarak Porter yaklaşımına bağlı kalınarak yapılmasını eleştirmektedir. Yazarlara göre yenilikçilik; KOBİ lerin mevcut yetenekleri, eğilimleri, kaynakları ile stratejik niyet, çekirdek yetkinlikler ve yönetici tekniklerini içeren firma yapıları çerçevesinde incelenmelidir. Bu çerçevede, yenilikçilik potansiyeli, Kaynak Temelli Yaklaşım a paralel şekilde, stratejik niyet ile firma tarafından benimsenmiş teknikler ve uygulamalar arasındaki bağlantı olarak tanımlanmaktadır. Motoyama (2008), küme ilişkilerinin analizi için firmalar içinde oluşan örtük bilgiye yönelik çalışmaların, küme teorisi kapsamına dahil edilmesini önermektedir. Bir ürün ya da hizmetin üretilmesi ile ilgili tarafların -coğrafi bir yakınlıkta birarada bulunmaları koşulu ile- birlikte iş yaptıkları ağ yapıları olarak da tanımlanan kümelenme yaklaşımı, 1990 lı yılların sonundan itibaren dünyada popüler hale gelmiştir. Sektörlerin coğrafi yoğunlaşması kavramı ise -kümelenme yaklaşımından yıllar öncesine- 19. yüzyılın sonlarına İngiliz iktisatçı Alfred Marshall a kadar gitmektedir. Marshall a göre belirli yerlerde uzmanlaşmış sanayinin toplanması; nitelikli işgücünün varlığı, destekleyici ve yardımcı sanayilerin gelişimi ile üretimin farklı aşamalarında ve dallarında farklı firmaların uzmanlaşmış olması ile açıklanmaktadır. Bu konu, 1990 lı yıllarda Porter in kümelenme yaklaşımı ile tekrar gündeme gelmiştir. Teorik olmaktan ziyade rekabetçilik gibi güncel ve kolay anlaşılabilir bir kavram üzerine oturtulmuş olması, yöneticilerin yanısıra ulusal ekonomilere yönelik bir yaklaşım oluşturması ve çok sayıda örneğe konu edilebilmesi nedeniyle Porter modeli oldukça popüler olmuştur (Karataş, 2006). Benzer şekilde, Motoyama (2008), küme teorisinin aslında tamamen yeni veya farklı bir teori olmadığını ifade ederek, teorinin uygulamada bu denli popüler olmasını üç nedene dayandırmaktadır: Basit ve sade açıklama, net bir yönlendirme ve politik olarak gerekçelendirilebilme. Yapılan literatür araştırması neticesinde, çok sayıda örneklemeye ve yorumlara izin vermesinden dolayı küme kavramı üzerinde tam anlamıyla uzlaşılan bir tanımın olmadığı; ayrıca çalışmalarda uygulanan yöntemlerin de farklı olabildiği görülmüştür. 16

22 Porter (1998) kümelenmeyi; belli bir sektörde faaliyet gösteren, aralarında işbirliği ve aynı zamanda rekabet olan işletmelerin ve ilgili kurumsal yapıların (üniversiteler, meslek kuruluşları, iş koluyla ilgili standartları belirleyen ve kontrol eden kurumlar gibi) aynı coğrafi bölgede yoğunlaşmaları olarak tanımlamaktadır. Kümenin kapsamında müşterilerin ve tedarikçilerin yer alması da mümkündür. Diğer bir deyişle, kümeler değer zincirini 1 organize etmenin alternatif bir yoludur. Morosini (2004), kümeyi sosyoekonomik bir varlık olarak tanımlamakta; iyi geliştirilmiş bir küme içerisinde ortak olarak yer alması / kullanılması beklenen bağlantıları / unsurları şöyle sıralamaktadır: Bireysel veya kurumsal müşteriler; tedarikçi ve hizmet sağlayıcıları; ulaşım ve iletişim gibi altyapı tesisleri; insan kaynakları havuzu (yetenekli profesyoneller ve uzmanlaşmış işçiler); çalışanlara yönelik eğitim ve yönlendirme tesisleri; üniversite, araştırma merkezleri ve teknoloji kurumları; risk sermayesi piyasaları. OECD dokümanlarında kümelenme, birbiriyle ilişkili iş kollarında faaliyet gösteren firmaların coğrafi olarak bir yerde toplanması (OECD, 2001) eğilimi ile bu yapıyı destekleyen kuruluşlardan oluşan bir bütün olarak tanımlanmaktadır (OECD, 2005). Coğrafi yakınlığın yenilikçiliğe olumlu etkisinin olduğu örnekler arasında, İsviçre saat yapımı, Paris moda, ABD Detroit otomotiv, Hollywood film, New York finansal hizmetler ve Silikon vadisi elektronik kümeleri sayılabilir (Ibrahim ve Fallah, 2005). Felzensztein ve Gimmon ise (2009), küme olgusuna sadece firmaların ve kurumların coğrafi yakınlığı olarak değil, sosyal birliktelik ve yakınlığı olarak da vurgu yapmaktadır. Avrupa Komisyonu da 2006 yılında yayımladığı Innobarometer başlıklı raporda; kümeleri, coğrafi yakınlığın yanısıra, belli bir iş alanındaki farklı aktörler arasındaki etkileşim özelliği ve etkileşim sıklığıyla tanımlamaktadır. 1 Değer zinciri (value chain), bir işletmenin sunduğu hizmet veya ürünlere belirli bir sırayla uyguladığı işlemleri (üretim, satın alma, dağıtım ve tüketim gibi) ve aynı zamanda işletmede ortaya çıkan katma değeri açıklamaya yönelik bir modeldir. Bu çerçevede, değer zinciri analizinin amacı maliyetleri asgari düzeye, değer sunumunu ise azami düzeye yükseltmektir. (Eraslan ve diğerleri, 2008) 17

23 Diğer taraftan, Feser ve Bergman (2000), küme potansiyelini tespit etmek için, endüstrinin büyüklüğü veya yoğunluk endeksleri gibi nispeten basit kriterler yerine ülke çapında sanayi kolları arasındaki bağlantılara dair verileri kullanmayı önermiştir. Bu yaklaşımlar, kümenin gelişimi için aktörlerin coğrafi yakınlığının gerekmeyebileceğini çağrıştırmaktadır. Bu kapsamda, kümelerde coğrafi yakınlık önemli yer tutsa da, belli bir bölgeye veya ülke çapına yayılmış sektörel örnekler de mevcut olabilmektedir. Ülke çapına yayılmış kümelerin yenilikçilik üzerindeki etkisini ölçmeye yönelik çalışmalardan biri, 2006 yılında Avrupa Komisyonu nun üye ve aday ülkeler kapsamında gerçekleştirdiği Innobarometer başlıklı araştırmadır. Bu araştırmada, yenilik yoğun sektörlerde faaliyet gösteren ve en az 20 çalışanı olan firmalardan tesadüfi olarak seçilenlerin üst düzey yöneticilerine 5 soruluk bir telefon anketi uygulanmıştır. Bu sayede, firmanın kümelenme içinde yer alıp almadığı ve yönetimin küme kavramından haberdar olup olmadığı hususları tespit edilmeye çalışılmıştır. Söz konusu 5 soruluk anketten en az 4 puan (azami puan 5) alan firmaların küme veya küme benzeri çevrede faaliyet gösteren firmalar olduğu kabul edilmiştir. Mytelka ve Farinelli (2000), her kümenin kendine özgü bir gelişim çizgisi, organizasyon yapısı ve problemleri olduğunu ifade ederek kümeleri kendi içinde; Kendi dinamikleriyle oluşan, biraraya gelen işletmeler ve ilgili kurumlardan oluşan doğal kümeler Kamu politikalarıyla kurulan veya kurdurulan teknoparklar, endüstri bölgeleri gibi yapılardan oluşan yapay kümeler olarak ikiye ayırmıştır. Kümenin doğuşunda çok farklı sebepler etkin olabilir. Örneğin, ABD Massachusetts deki bazı kümelerin temelinde MIT veya Harvard Üniversitelerinde yapılan araştırmaların etkisi vardır. Küme yapılanması bazen de talepten veya zorunluluklardan doğabilir. Örneğin, İsrail in sulama ekipmanları ve diğer gelişmiş tarım teknolojileri kümesine sahip olması, ülkenin su sıkıntısını yenme ve gıdada kendine yetebilme arzusunu yansıtır (Porter, 1998). 18

24 Kümeler belli pazar dinamikleriyle kendiliğinden oluşabileceği gibi çeşitli politika araçlarıyla da oluşmaları teşvik edilebilmektedir. Bu çerçevede, kamu otoritelerinin rolünün ne olması gerektiği tartışılan güncel bir konudur. Literatürde, küme kavramına gereğinden fazla önem atfedildiği, kamu müdahaleleriyle kümenin oluşturulamayacağı hatta söz konusu kavramın işletme alanında yeni bir moda olduğu yönünde çeşitli eleştiriler de yer almaktadır. Küme kavramının kalkınma ve gelişme açısından her derde deva bir unsur olmadığı, ancak seçilmiş bölgelerde az sayıda firmaya yarar sağlayabilecek bir yaklaşım olduğu yapılan kritikler arasında yer almaktadır. Bununla birlikte, küme kavramının eksik ve zayıf alanlara / bölgelere uygulanması halinde katkı sağlayacağı beklenmektedir (OECD, 2005). Bu sebeplerle, teknoloji parkları ve küme kavramları dönem dönem rağbet görmektedir. Ancak, yenilikçilik politikaları sürekli değişime açık olduğundan, gelecekte başka kavramlar gündeme gelebilecektir (Massa ve Testa, 2008). Motoyama da (2008) küme teorisine iki hususta eleştiri getirmektedir. 1. husus, küme teorisinin betimsel ve statik yapısına ilişkindir. Buna göre, teori güncel durum itibariyle kümenin nasıl organize edildiğini açıklamakta; ancak kümenin nasıl geliştiğini (geçmişte hangi aşamalardan geçtiği, hangi problemleri çözdüğü, kimin katalizör rolü oynadığı gibi) açıklamamaktadır. Bu eleştiriye göre, kümenin gelişiminin tarihsel analizi de yapılmalıdır. 2. husus ise küme içinde varolan (varolması beklenen) ilişkiler ağının ampirik olarak ölçülme zorluğudur. Yazara göre, küme teorisi, yerel veya ulusal hükümetlerin küme ilişkilerinin güçlendirilmesine dair bazı şeyler yapması gerektiğini söylemekte; ancak bunun nasıl yapılacağını açıklamamaktadır. OECD ülkelerindeki tecrübeler, kamu politikalarıyla küme yaratılmaya çalışılmaması gerektiği yönündedir. Buna karşılık küme politikaları; firmalar, kamu ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliği ve diyaloga ilişkin bir yapı oluşturmaya yönelik olmalıdır. Ayrıca, kümenin piyasa kaynaklı başarısızlıklarında kamu müdahalesinin söz konusu olabileceği; ancak bu durumun gizli sübvansiyonlara dönüşmemesi gerektiğinin altı çizilmektedir. Küme politikaları aracılığıyla, küme üyelerinin ihtiyaçları da -örneğin eksikliği hissedilen mevzuat veya yetersiz altyapı- belirlenebilmekte; ancak, her küme birbirinden farklı olduğundan uygulanacak politikaların içerikleri farklı olmaktadır (OECD, 2001). 19

25 Singh (2005) ise Hindistan Bangalore yazılım kümesi konulu çalışmasında, söz konusu kümenin büyümesinde diğer faktörlerin yanısıra devlet desteklerinin ve devlet kurumlarının pozitif yaklaşımının katkısı üzerinde durmaktadır. Hindistan hükümeti vergi, gümrük ve altyapı konularında yaptığı düzenlemelerle sektörün gelişimini hızlandırmıştır. Yapılan araştırmalara göre Bangalore de yerleşik firmalardan %90 dan fazlası söz konusu hükümet desteğini, Bangalore a gelmelerini etkileyen en önemli sebeplerden biri olarak görmektedir. Ayrıca, Bangalore da devlet kurumlarının kolaylaştırıcı rolünün, devlet teşviklerinden daha önemli olduğu ifade edilmektedir. Bununla birlikte, stratejistlerin kümeyi tek başına bütün problemlere çözüm olabilecek bir kavram olarak görmemeleri gerektiği; kümelerin ancak diğer politika araçlarıyla birlikte değerlendirilmesi halinde ihracat stratejisinde faydalı bir araç olabileceği belirtilmektedir. Görüleceği üzere, kümelerin doğumu, gelişimi ve küme içindeki unsurların rolleri farklılaşabilmekte; her küme kendine özgü hususlar içermektedir. Kümenin yaşam döngüsünde, yönetimlerden beklentiler de farklılaşmaktadır. Başlangıçta, altyapının geliştirilmesi gibi roller üstlenmesi beklenen yerel ve genel idarelerin, kümenin ileriki aşamalarında, yenilikçiliğin önündeki engelleri kaldırarak kümenin rekabetçiliğine katkı sağlaması beklenmektedir (Öz, 2004). Çin in ilk ve en büyük yarı iletken, bilgisayar ve iletişim teknoparkı olan Zhongguancun (ZGC), yenilikçiliğe yönelik politika beklentilerine bir örnektir. Tan (2006), ZGC nin gelişme, büyüme, teknolojik ve pazarlama yenilikçiliği safhalarını takiben bazı zorluklarla karşılaşmaya başladığını belirterek; yenilikçilik gücünün zayıfladığını, yenilikçiliğin itici gücü olmuş küçük firmaların artık perakende ticarete yönelmekte olduğunu ifade etmiştir. Bu noktada, politika yapıcılar ve yöneticilerin kümeye yönelik olarak önlem alması gerektiği belirtilerek, ZGC nin Silikon Vadisi gibi yenilikçi bir merkezden ziyade Tokyo daki Akihabara gibi dev bir elektronik şehrine dönüşeceği uyarısında bulunulmaktadır. ZGC nin karşılaştığı söz konusu durum, -küme sanki bir insanmış gibi değerlendirilerek- erken bir yaşlanma olarak ifade edilmektedir. Porter a (1998) göre kümelenme politikasında, sektör veya küme ayrımı yapılmaksızın, tüm kümelerin gelişimi desteklenmelidir. Hükümetler kümeler 20

26 arasında tercih yapmamalı, kümelenmenin sonuçlarını / çıktılarını piyasa dinamikleri belirlemelidir. Örneğin, bir ziraat kümesi sektörel olarak dışlanmamalı; başarısını hükümet kararlarından ziyade piyasa belirlemelidir. Woodward (2004), tüm kümelerin gelişiminin desteklenmesini, kümeler arasında seçim yapılmamasını, tamamen yeni küme oluşumuna girişmek yerine kurulu ve gelişmekte olan kümelerin güçlendirilmesi gerektiğini belirtmektedir. Bu kapsamda, hükümet politikalarının kolaylaştırıcı olması beklenmektedir. 2. KÜMELENMEYE YÖNELİK ÇALIŞMALARA GENEL BAKIŞ Çalışmalarda birbirinin yerine kullanılan endüstriyel bölge, iş ağları, küme gibi kavramlar sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte, bahse konu ifadeler arasında kavramsal veya çalışma konusunun özgünlüğünden kaynaklanan farklılıklar mevcuttur. İş ağları, genelde kontrollü üyelik esasına dayanırken kümeler açık yapılardır. Kısıtlı sayıdaki üye firmanın iş ağına giriş imkanı varken, diğer taraftan, kümeler hizmet sağlayıcıları bulunduğu bölgeye çekmektedir. İş ağları esasen işbirliği ve sözleşmeye dayalı ilişkiler kapsamında işlemekte, kümeler ise rekabet ve piyasa dinamiklerine bağlı olarak çalışmaktadır. İş ağları kompleks üretimlere imkan sağlamakta, halbuki kümeler benzer veya ilişkili yetenekleri olan firmalar için talep yaratmaktadır (OECD, 2001). Öz (2004), endüstriyel bölge, iş ağları ve küme kavramlarının literatürde yer alan farklı tanımlarını inceledikten sonra; endüstriyel bölgeyi firmalar arasında kendine has ilişkilerin olduğu bir kümelenme, kümeleri ise ağ ilişkilerinin bir şekli olarak ifade etmiştir. Avrupa Komisyonu nun Innobarometer (2006) başlıklı çalışmasının bulgularına göre, Finlandiya, İsveç, Danimarka ve Norveç teki küme firmalarının çoğunluğu en az iki adet iş ağına aktif katılım sağlamaktadır. Bu noktada, ülkemizin de benzer karakteristiklere sahip olduğu raporda belirtilmektedir. Söz konusu tespitler, kümelerin ağ ilişkilerinin bir şekli olduğu yaklaşımını desteklemektedir. 21