Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı. Araştırma Merkezi. Araştırma Dergisi. Research Quarterly. Sum~~~ 2003/26

Transkript

1 Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Vell Araştırma Merkezi o Araştırma Dergisi Research Quarterly Sum~~~ 2003/26

2 Anahtar Kelimeler: Deliorman bölgesi, Alevilik, Bektaşilik Key Words: Deliorman region, Alevism, Bektashism DELİORMAN YÖRES İ NİN İNANÇ YAPISI İ LE İLGİLİ GÖZLEMLER Ali Lütfi PİROGLU ÖZIT Bu yazıda Bulga ristan 'ın Deliorman ve Dobruca bölgelerinde, yöreyi iyi tanıyan ve o bölgede yaşayan gazeteci Ali Lütfi PİROGLU tarafından, Aleviliğin nasıl yerleştiği ve bugünlere nasıl geldiği anlatılmaktadır.. ABSTRACT it is told in this writing by Ali Lutfi PIROGLU, who knows theregion well and lives in that region, how Alevism settled in Deliorman and Dobruca regions of Bulgaria, and how it has reached today. Yüzyıllardır bir. sır olarak tutulan Alevi-Bektaşi ayinleri artık dünyaya aç ılmı ş bulunuyor. Bu konuda, "Ser veririm Slr vermem", anlayış ı da görevini tamamlamıştır. Hani canlarımızın Yüreğinde Hakk, Muhammed, Ali aşkı, Hasan Hüseyin aşkı, Hünkar Hacı Bektaş Veli aşkı olmasaydı belki bu anlayışın da hiçbir değeri kalmayacaktı. Zakirler bu aşkı sazıy la sesiyle, büyük Bektaşi ozanımız Yunus Emre'nin ağzından şöyle dile getirmiştir: Ben bu yolu bilmez idim Aşk oduna düştü gider. Aşk elinden dertli yürek Kaynayuban taştı gider. Yunus okur diller ile Kumrular bülbüller ile Hakk'ı seven kullar ile Ol Cennet'e düştü gider. Cemlere konuk ettiğimiz can ların edindikleri izlenimlere göre, Deliorman ve Dobruca'da Alevilik, yüzyılların ötesinden gelen ibadet kuralları ve gülbanklarıyla ayrıntılı olarak muhafaza edilmiş ve hi~ değişmemiştir. Başka bir Alevilik, başka bir Alevi erkanı görmediğimiz için, şimdiye dek böyle bir düşüncede bulunmamıştık. Sadece bazı yaşlılar Bektaşiliğin su katılmamışı-

3 nın, burada bizim yörelerde bulunduğu yargısına vardıkları zaman, onlara önem vermiyorduk. "Sivrisinek de kendini kırk okka tartıyormuş." atasözüyle onlara karşılık veriyorduk. Meğer artık aramızda olmayan bu dedelerimizin bir parça hakkı varmış. Yörelerimizde Aleviliğin ayakta kalabilmesi konusunu nispeten ayrıntılı bir biçimde şöyle değerlendirebiliriz: Milat'tan sonra yaklaşık olarak dördüncü yüzyıldan on birinci-on ikinci yüzyıllara kadar Karadeniz'in kuzeybatısından Balkanlara akın eden Türk soy ve boylarından Bulgarlar ve Gagavuzlardan gayrı, Hıristiyanlığı kabul eden olmadı. Bulgar tarihçilerine göre Bulgarlar Hıristiyanlığı Şumnu civarında Pliska, payitaht olduğu yılları arasınd~ kabul etmiştir. Ancak Ortodoks Hıristiyanlık orada tutunamadığı için Boris, payitahtı yine Şumnu civarındaki bulunan Preslav'a taşıma mecburiyetinde kalmıştır. ~aha sonraları Bulgar devletinin payitahtı batıya -Tırnovo'ya- kayarak lslavların çoğunluk olduğu yerlerde tutunmuştur. Tuna' dan Karadeniz'e kadar olan bu bölgede oturan Türk soy ve boyları Şaman olarak kalmıştır. Türk ansiklopedilerinde ve birçok verilerde yazdığına göre yılları arasında (Değişik tarihlerde değişik yazdığı için ben de bir yirmi yıl varsayım veriyorum.) Hünkar: Hacı Bektaş Veli'nin müritlerinden, Sarı Sal-

4 tık başta olmakla, on beş kişi Anado On dördüncü yüzyılın sonralarına lu'dan bir kayığa binerek Tuna ağzına (deltasına) geldiler. Oradan Balkanlara yayılarak Hacı Bektaş Veli'nin görüşlerini dile getirdiler. Bazı bilim adamları bu olayın sadece bir söylence olduğunu öne sürmektedirler. Ancak bizim Alevi canlarımız bunu bir gerçek olarak algılamıştır. O dönemde Aleviliğin ne biçim bir görüş veya tarikat olduğunu bilen yok. Belli başlı bir belge de yok. Yaşlıların anlattığına göre, daha sonraları Bektaşi müritler mürşitler gelmiş, Aleviliği düzene koymuşlar. Şimdi hala söylene gelen gülbankları, nefesleri ge- _ tirmişler. Ne var ki, Deliorman ve Dobruca Alevilerine getirilen yeni düzenin hangi döneme ait olduğu bilinmiyor. doğru tamamıyla Osmanlı egemenliğine giren bu yörelerde bir iskan politikası uygulanıyor. Bunun sonucunda Sünnilerin sayısı çoğalıyor, kafalari Alevilere karşı hurafelerle dolu bu kişiler tarafından baskılar da gecikmiyor. O yıllarda tekkelerin etrafındaki köyler sırf Alevi olduğu halde şimdi onların sayısı parmakla sayılacak bir duruma gelmiş tir. Öyle bir Sünni köyünden bir dos; tum bana şunları anlattı: "Dede.me kadar tüm sülalemiz Alevi imiş. Sünni komşularımız dedeme sık sık Curna'ya gitmediğini hatı~latıyormuş. Eninde sonunda dedem buna dayanamayarak Cuma'ya gitmeye başlamış ve Aleviliği orada bırakmış. Ama er geç. biz Alevilerle akraba olduk." m ~

5 Yöre Bektaşilerinin anlattığı bir hikaye var. Gün gelmiş bizim yöre t~kkelerine bir takım babalar gönderilmiş. Bu babalar tekkelere yerleşerek yakın köylerde oturan Bektaşileri bir başka tarikata çevirmeye başlamışlar. İlk bakışta bu eylem Bektaşilerin ibadet gecelerini (Cuma ve Çarşamba) Pazartesi gecesine geçirmekten ibaretmiş. (Cuma gecesine dokunulmadan). Bundan dolayı da bu tarikatı kabul edenlere Pazarteli demişler. Yanlış olarak Babai sözü de kullanılır. Ancak sadece ibadet gecesini değiştirmekle kalmamış, gülbanklarını ve bazı görüşlerini de değiştirmişler. (Zamanı gelince ayrıntılı olarak Pazartelilerden de bahsederiz.) Bazı köylerin tümü, bazı köylerin yarısı o zaman Pazarteli olmuş. Pazarteliler.le Çarşambalılar (Bektaşi) arasında kız alıp ver~~ ke?ilmiş. İki Alevi toplumu meydana gelmiş. Bu hikayen.in hangi döneme ait olduğunu aradık araştırdık. Anlaşıldı tahta oturduğu ki, il. Mahmut, 1826 yılında zaman Yeniçeri Ocağı'nı kapatmış, Bektaşi tekkelerini yıktırmış. Bazı tarihlere göre sadece yeni tekkeleri yıktırarak, eskilere Nakşi babalar göndermiş. Deliorman'ın Adaköy civarında bulunan Hüseyin Baba tekkesinin. tüm varlıklarının Mazhar Paşa adında bir zata satılması o yıllara rastlar. Çarşambalı ve Pazarteli olmak üzere bu iki Alevi toplumu 1826 yılından

6 sonra, olmuş bitmiş karşısında kendi yollarına sadık kalmış. Pazarteliler de Çarşambalılardan farklı olan ayinlerine ve gülbanklarına sadık kalmışlar. Günümüze dek yöremizde Aleviliğin ayakta kalması konusunda birbirinden pek az fark bulunan iki toplumu da takdir etmek gerekir. Bektaşi Cemleri, ibadetleri, gülbankları 1826 yılında değiştirilememiş ve günümüze kadar öylece kalmıştır. Elden ele söylenirken bazı sözler yanlış olarak devralınmış. Çerağ uyarılırken okunan gülbankta şöyle bir cümle var.: dır: "Haşre dek yansın yakılsın." Ancak bizim canlarımız bunu "Aşrıda yansın yakılsın... " der. Çerağcılardan birine, "Bu söz ne anlama geliyor." diye sordum. "Çünkü çerağ sadece bizim köyde değil, aşrı köyde, başka köylerde de yansın yakılsın. " diye yanıt verdi bana. Bunun doğru olmadığını anlatmaya çalıştım, doğrusunu söylemek istedim: "Asla, bu dua Allah'tan inmiştir, onu değiştirip de vebali üstüme alamam." dedi. Bulgaristan'da ateizmin moda olduğu totaliter yıllarda bir evde yapılan bir Cem sırasında Alevilik konusunda bir çelişki meydana gelir. Sıradan bir talip olan Hasan Tenekeci, küplere binerek, "Ne bekliyorsunuz bu çerağdan?" diye haykırır ve çerağı devirir. Devirmesiyle üstündeki mum parçası da düşer ve söner.- Zoraki çerağ dinlendirilmesi (söndürülmesi) gijnah, hatta inananlara göre gay~t tehlikeli olduğu için, taliplerin korkudan adeta dili tutulur. Mumcu çerağ ı tekrar uyarır ve muhabbet devam eder. Aradan.yıllar geçer. Olay unutulmuş gibi görünür, ama hiç de öyle değilmiş meğer. Hasan Tenekeci'nin mensup olduğu Cemin bao bası Allah'ın rahmetine kavuştuğu zaman yeni baba gerekir. Heveslisi bulunmaz. İki yıl babas ız kaldıktan sonra talipler Hasan Tenekeci'ye dayanır. Onun baba post\1na oturmasını isterler. Hasan hemen de razı gelir. Razı gelir ama, diğer babalardan selam varır. "Hasan'dan baba olmaz." derler. Hasan günahkardır. Bu uyarılara rağmen, Hasan baba postuna oturur. İlk zamanlarda her şey normalinde görünür, ancak kısa bir sürede Hasan kanser olur ve ölür. İnanan canlar bu olayı nasıl algıladı, yorumuna gerek yok. Yörelerimizde Aleviliğin yüzyıllarca ayakta kalmasını sağlayan en önemli etken, Alevi canların bu yola candan yürekten inanmasıdır. Baba postuna oturtulacak olan kişi, geçmişinden vicdan azabı çekmemeli. Her baba postunu Hazreti Ali postu olarak kabul etmeli. Yaz günleri kırsal kesimde çarşamba cuma geceleri tek bir talip Ceme gelmese, baba çe~ağı kendi eliyle uyarmakla, akşam ibadet gülbankını okumakla görevlidir. Çerağa saygı, babaya saygı, büyüklere saygı inşanlarımızı eğitiyor.